[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
AKSIONI I MBLEDHJES SË ARMËVE DHE PROCESET E MONTUARA SI MJETE PËR SHPËRNGULJEN E SHQIPTARËVE
Në kuadrin e politikave shtetërore jugosllave ndaj shqiptarëve, veçanërisht gjatë viteve pesëdhjetë, shpërngulja e popullsisë shqiptare nuk ishte një proces i rastësishëm apo i ndodhur nën presionin e faktorëve socialë dhe ekonomikë, por një veprim i qëllimshëm dhe i planifikuar me mjete të sofistikuara të dhunës strukturore. Forma më brutale dhe më e drejtpërdrejtë e këtij presioni u shfaq përmes të ashtuquajturit “aksion i mbledhjes së armëve”, i zhvilluar gjatë viteve 1955–1956, i cili, më shumë sesa një masë për sigurinë publike, shërbeu si një pretekst për kriminalizimin e shqiptarëve dhe për t’i ekspozuar ata ndaj një valë frikësimi të institucionalizuar.
Ky aksion, i organizuar dhe i zbatuar nga strukturat e sigurimit shtetëror jugosllav, ishte në thelb një operacion represiv i kamufluar si masë administrative, por që synonte të krijonte një atmosferë të përgjithshme terrori dhe pasigurie, veçanërisht në zonat rurale dhe periferike të banuara me shqiptarë. Konfiskimi i armëve, shoqëruar me arrestime arbitrare, bastisje masive dhe ndëshkime të pamëshirshme, nuk ishte asgjë më pak se një mjet për të detyruar njerëzit të largoheshin vetë nga trojet e tyre – me frikën se ishin tashmë të etiketuar si “të dyshimtë”, madje edhe pa pasur ndonjë arsye konkrete.
Përveç këtij aksioni të dhunshëm, pushteti aplikoi edhe një metodë tjetër, më të rafinuar por po aq shkatërrimtare, inskenimin e proceseve gjyqësore politike, të njohura ndryshe si gjyqe të montuara. Një ndër shembujt më të njohur dhe më tronditës të kësaj metode ishte Procesi gjyqësor i Prizrenit, i cili u shndërrua në një model për ndëshkimin demonstrativ të atyre që konsideroheshin si “elementë të rrezikshëm”, thjesht për faktin se shprehën bindje kombëtare, mendim ndryshe ose guxim për t’u organizuar në mënyrë ilegale.
Këto procese nuk ishin gjykime të drejta mbi bazën e provave apo ligjit. Ato ishin pjesë e një skenari politik të shkruar paraprakisht, ku personat e akuzuar kishin një rol të paracaktuar, atë të fajtorit. Qëllimi i tyre nuk ishte të vendosnin drejtësinë, por të përhapnin frikë dhe të dekurajonin çdo formë rezistence, qoftë edhe më të voglën. Përveç individëve, në shënjestër të këtyre gjyqeve ishin veçanërisht grupet dhe organizatat ilegale që vepronin në Kosovë, të cilat, ndonëse në kushte tepër të vështira, kërkonin të artikulonin aspiratat legjitime të shqiptarëve për barazi, vetëvendosje dhe identitet kombëtar. Goditja ndaj tyre, përmes montimeve politike dhe burgimeve të gjata, nuk ishte thjesht ndëshkim për veprimtari të supozuara ilegale – ishte një përpjekje sistematike për të zhdukur çdo burim të ndërgjegjes kolektive dhe për të shuar çdo zë të pavarur.
Në tërësinë e tyre, aksioni i mbledhjes së armëve dhe gjyqet politike përbëjnë dy faqe të së njëjtës strategji represive – të asaj që synonte çarmatosjen fizike dhe shpirtërore të shqiptarëve, për t’i bërë ata të dorëzoheshin para realitetit të shpërnguljes, izolimit dhe asimilimit. Kjo dhunë, megjithëse e artikuluar në mënyra të ndryshme, kishte një qëllim të vetëm, t’i detyronte shqiptarët ta braktisnin Kosovën dhe trojet e tyre etnike, jo përmes eksodit të lirë, por përmes një presioni të tillë që ta bënte jetën të pamundur brenda shtetit që i trajtonte si të padëshiruar.
Shpërngulja e heshtur si strategji shtetërore
Statistikat zyrtare të publikuara nga autoritetet jugosllave për periudhën 1953–1959 ofrojnë një pasqyrë të qartë mbi një prej kapitujve më të dhimbshëm të historisë moderne të shqiptarëve, shpërnguljen e qëllimshme dhe të organizuar të dhjetëra mijëra qytetarëve drejt Turqisë, një proces që nuk ishte pasojë e rrethanave të natyrshme demografike, por rezultat i drejtpërdrejtë i politikave shtetërore të dhunës së strukturuar dhe përjashtimit sistematik. Nëse shikohen nga afër, këto të dhëna zbulojnë një ritëm të qëndrueshëm, por gjithnjë në rritje, të largimit të popullsisë nga Kosova dhe viset e tjera shqiptare. Në vitin 1953 – menjëherë pas regjistrimit të manipuluar të popullsisë që e shtoi artificialisht numrin e të vetë deklaruarve si “turq” – Turqia priti 17.300 të shpërngulur. Viti pasues, 1954, shënoi një tjetër fluks të ngjashëm me 17.500 të larguar, çka tregon një vazhdimësi të qëllimshme të trendit të zhvendosjes.
Por dimensionet e kësaj politike marrin përmasa alarmante në vitet që pasojnë. Në vitin 1955, shifra arrin në 51.000 persona, një rritje trefish krahasuar me vitet e mëparshme, çka përkon me periudhën e ashtuquajtur “aksioni i mbledhjes së armëve”, i cili shërbeu si katalizator i frikës dhe i shpërnguljeve masive. Në vitin 1956, ky numër rritet më tej në 54.000, ndërsa në 1957 përjeton një tjetër kulm me 57.710 shqiptarë të shpërngulur për në Turqi. Këto shifra dëshmojnë jo vetëm intensitetin e politikës shtetërore të zhvendosjes së shqiptarëve, por edhe efikasitetin e mjeteve të përdorura për të ushtruar presion mbi një popullsi të tërë.
Edhe pse në vitet 1958 dhe 1959 vihet re një rënie e lehtë në shifrat zyrtare – me përkatësisht 41.300 dhe 32.000 të shpërngulur – kjo nuk përbën një ndryshim rrënjësor në politikën shtetërore, por reflekton më tepër një fazë të maturuar të strategjisë së shpërnguljes, ku një pjesë e madhe e atyre që mund të ndiheshin më të brishtë ndaj presionit tashmë e kishin braktisur vendin. Këto shifra, të mbledhura përmes rrjeteve burokratike të vetë shtetit jugosllav, janë dëshmi numerike e një drame të madhe kombëtare, e cila nuk mund të shpjegohet me arsye të zakonshme ekonomike, por me një politikë të mirëfilltë të zbrazjes së qëllimshme etnike të hapësirave shqiptare. Pas çdo numri fshiheshin histori të dhimbshme familjesh të shkatërruara, komunitetesh të rrënuara dhe breznish të tëra të ndara nga vendlindja dhe rrënjët kulturore.
Shpërnguljet drejt Turqisë gjatë viteve 1953–1959, siç i dëshmojnë edhe këto të dhëna, nuk ishin as sporadike, as të paorganizuara – ato ishin pjesë e një makinerie shtetërore të ndërtuar me qëllim të qartë politik: minimizimin e prezencës shqiptare në federatën jugosllave dhe dobësimin e kërkesës për të drejta kolektive e kombëtare. Në këtë dritë, statistikat nuk janë thjesht numra – janë gurë të një realiteti të imponuar nga lart, që na ftojnë të kujtojmë se shpërngulja ishte një akt i organizuar i padrejtësisë, e jo një zgjedhje e lirë për jetë më të mirë.
Vazhdimësia e shpërnguljes së shqiptarëve drejt Turqisë (1952–1965)
Politikat e shpërnguljes së shqiptarëve nga Jugosllavia drejt Turqisë nuk ishin të përkohshme apo të lidhura me rrethana specifike të një periudhe të kufizuar historike. Përkundrazi, ato përbëjnë një proces të vazhdueshëm dhe të qëllimshëm të spastrimit të ngadaltë etnik, i strukturuar në mënyrë të tillë që të fshihte brutalitetin e tij prapa fasadës së “migrimit të lirë” dhe të “vullnetit personal”. Ky proces, i nisur fuqishëm në fillim të viteve 1950, vazhdoi me intensitet të lartë edhe në dekadën që pasoi, duke prodhuar pasoja të thella demografike, sociale dhe kulturore në hapësirat shqiptare të ish-Jugosllavisë.
Sipas të dhënave të disponueshme nga vetë statistikat zyrtare të asaj kohe, vetëm në harkun kohor prej pesë vjetësh – nga viti 1961 deri në vitin 1965 – u shpërngulën mbi 115.000 shqiptarë, të cilët në dokumentet administrative figuronin të regjistruar si “turq”. Kjo taktikë e vetëdeklarimit të imponuar – shpesh e ndikuar nga presione politike, shantazhe ekonomike dhe përjashtime shoqërore – ishte bërë tashmë pjesë e metodologjisë shtetërore për të justifikuar këtë zhvendosje masive, duke fshehur prapa saj identitete të shtypura dhe realitete të përgjakshme.
Në një përmbledhje të përgjithshme të të dhënave të periudhës 1952–1965, del se në total u shpërngulën rreth 452.371 shqiptarë drejt Turqisë. Ky numër nuk është vetëm një tregues statistikë – ai përfaqëson një eksod të përmasave dramatike, që preku gjenerata të tëra dhe la pas vetes vendbanime të zbrazura, institucione të shkatërruara dhe një boshllëk të thellë në strukturën kombëtare të shoqërisë shqiptare në Kosovë, Maqedoni dhe vise të tjera. Në këtë kontekst, shifrat marrin kuptim më të thellë si dëshmi të një politike sistematike të zhbërjes etnike, ku shqiptarët u trajtuan jo si qytetarë me të drejta të barabarta, por si një popullsi e tepërt, që duhej të largohej nga hapësira e shtetit jugosllav. Largimi i tyre nuk ndodhi përmes ndonjë konflikti të hapur ushtarak apo spastrimi klasik, por përmes një lufte të heshtur, ku mjetet e administratës, regjistrimit, gjyqësisë dhe frikës kolektive u bënë armët më efektive për zbrazjen graduale të territoreve shqiptare.
Kjo periudhë duhet të trajtohet jo vetëm si një tragjedi demografike, por edhe si një plagë historike që ndikon edhe sot në raportet ndërshqiptare dhe në ndërtimin e kujtesës kolektive. Më shumë se katërqind mijë shqiptarë të shpërngulur nuk janë thjesht individë të zhvendosur – ata janë një segment i tërë i historisë kombëtare që u detyrua të largohej nga atdheu, duke marrë me vete dhembjen, kulturën dhe kujtimin e një atdheu që nuk i pranoi si të vetët.
Në përmbyllje, ky eksod i heshtur por i organizuar sistematikisht nga një aparat shtetëror i ndërtuar mbi baza diskriminuese, mbetet një nga momentet më të dhimbshme të historisë moderne të shqiptarëve në ish-Jugosllavi – një dëshmi se shpërngulja nuk është gjithmonë rezultat i zgjedhjes, por shpeshherë pasojë e një presioni të padukshëm që vjen nga vetë shteti, i cili vendos se kush ka të drejtë të jetojë në trojet e veta dhe kush duhet të largohet në emër të paqes së rreme.
Trakti si akt i ndërgjegjes kundër diskriminimit etnik në Maqedoni
Përmes shpërndarjes së traktit në territoret shqiptare të Maqedonisë, lëvizja ilegale shqiptare kishte arritur të kryente jo vetëm një akt guximi politik, por edhe një ndërhyrje të drejtpërdrejtë në ndërgjegjen kolektive të një populli që përjetonte në heshtje padrejtësi të shumta. Në rreshtat e këtij trakti, nuk kishte vend për iluzione apo fraza të zbukuruara – aty gjendej një fjalë e prerë, e qartë dhe akuzuese që demaskonte hapur politikën antishqiptare të regjimit jugosllav dhe të elitave shoviniste të Maqedonisë.
Lëvizja ilegale nuk e trajtonte më realitetin si një çështje që mund të relativizohej përmes propagandës zyrtare. Përkundrazi, në trakt deklarohej me tone të vendosura se:
“Ne i njohim mirë ata, dhe realiteti flet krejt ndryshe. Janë të njohur botërisht dhe nuk mund të mbulohen veprimet antishqiptare të këtyre revizionistëve shovinistë.” Kjo fjali nuk ishte thjesht deklaratë – ishte një akt akuze kundër sistemit shtetëror, një goditje ndaj narratives zyrtare që përpiqej të fshihte diskriminimin dhe spastrimin etnik pas parullave të barazisë dhe të vëllazërim-bashkimit.
Në vazhdim, trakti ndërton një strukturë retorike të fuqishme përmes një vargu pyetjesh që kanë qëllim të zgjojnë vetëdijen dhe revoltën e brendshme të lexuesit shqiptar. Çdo pyetje nuk ishte vetëm sfiduese, por edhe akuzuese, duke ekspozuar fajtorët konkretë të një politike që kishte për qëllim asgjësimin gradual të prezencës shqiptare në Maqedoni.
Kush, – pyetnin autorët e traktit – organizoi largimin në masë të shqiptarëve nga Maqedonia drejt Turqisë? Kush i ktheu mijëra shqiptarë në të përndjekur pa atdhe, duke i shpërndarë në kurbet anë e kënd botës, apo si shërbëtorë të dorës së dytë brenda vetë Jugosllavisë? Kush shkretoi fshatra të tëra shqiptare dhe i zbrazi nga banorët e tyre autoktonë, për të hapur rrugë kolonizimit me “maqedonë të tretur”? Pse këtyre të ardhurve u garantohen punë, strehim dhe privilegje, ndërsa për shqiptarët zgjidhja e vetme mbetet emigrimi, ndarja nga vendlindja dhe harresa?
Këto pyetje nuk kërkonin përgjigje nga pushteti – ata kërkonin përgjigje nga vetë ndërgjegjja e popullit shqiptar, që përballë një realiteti të pabarazisë së thellë, duhej të ndalej e të reflektonte. Trakti, me fuqinë e tij thirrëse, bënte të ditur se gjendja e shqiptarëve në Maqedoni nuk ishte vetëm e rëndë, por e padurueshme. Megjithëse përbënin një përqindje të madhe të popullsisë dhe të territorit të republikës, shqiptarët mbeteshin të shtypur, të nënshtruar, të përjashtuar nga të drejtat elementare, si e drejta për gjuhën amtare, përdorimin e simboleve kombëtare, apo kremtimin e festave historike e kulturore.
Pra, trakti nuk ishte thjesht një dokument politik – ishte një manifest për dinjitetin njerëzor dhe kombëtar, një thirrje për të mos pranuar normalizimin e padrejtësisë dhe për të mos e trajtuar diskriminimin si pjesë të zakonshme të përditshmërisë. Në të vërtetë, në një kohë kur zërat e opozitës zhbëheshin nga censura dhe frika, ishte vetëm zëri i ilegales që e artikulonte me guxim të vërtetën dhe i jepte popullit një pasqyrë ku të shihte realitetin e vet të mohuar. Ky trakt mbetet sot një dëshmi historike e ndërgjegjes së organizuar shqiptare ndaj padrejtësisë së institucionalizuar, dhe një kujtesë se rezistenca fillon me emërtimin e së vërtetës – edhe kur ajo është e hidhur.
Trakti si thirrje për vetëdijesim dhe rezistencë në Maqedoni
Në rrethanat e errëta të shtypjes sistematike, kur zëri i së vërtetës përpiqej të fshihej nën propagandën e barazisë së rreme, ilegalja shqiptare mbeti ndër të paktët zëra që nuk reshti së artikuluari realitetin ashtu siç ishte – të zhveshur nga çdo iluzion. Ajo e njihte mirë dhe në thellësi gjendjen në të cilën ndodhej popullsia shqiptare në Maqedoni, e varfëruar, e përjashtuar, e heshtur me forcë – dhe mbi të gjitha, e ekspozuar përballë një politike të qëllimshme të zhdukjes identitare dhe territoriale.
Në traktin e saj, ilegalja nuk synonte të qetësonte ndërgjegjen e lënduar të shqiptarëve, as të shtonte ankthin e një situate të rëndë – por të nxiste zgjimin, të frymëzonte guximin dhe të artikulonte pyetje që prisnin jo përgjigje burokratike, por përgjigje nga vetë populli, i ftuar tashmë të mos heshtte. Në mënyrë të prerë, trakti bënte një denoncim të hapur ndaj asaj që shteti e paraqiste si “politikë marksiste” dhe “barazi kombëtare”, duke shtuar me të drejtë pyetjen retorike: “Vallë kësaj i thonë politikë marksiste? Kësaj i thonë barazi kombëtare?” Këto nuk ishin vetëm fjalë – ishin ftesa për reflektim, për ta parë realitetin me sy të kthjellët, për të kuptuar se pas parullave ideologjike fshihej një strategji shoviniste e cila nuk kishte për qëllim integrimin, por zhdukjen.
Autorët e traktit shprehnin me qartësi se klasa politike e kohës, veçanërisht në Maqedoni, jo vetëm që nuk ishte e kënaqur me nënshtrimin e shqiptarëve, por kishte për qëllim përfundimtar zhdukjen e tyre si entitet etnik dhe shndërrimin përfundimtar të tokave shqiptare në pronë “të përjetshme” të shtetit maqedonas. Kjo nuk ishte më një eufemizëm i politikave asimiluese – ishte një akuzë e qartë për kolonializëm të brendshëm, për një projekt të gjerë që nga mohimi kalonte në përvetësim.
Veprimet sistematike kundër shqiptarëve – shpërnguljet, mohimi i të drejtave themelore, pasivizimi i popullsisë, kolonizimi i territoreve të tyre – nuk përbënin veçse hallka të një zinxhiri të qëllimshëm, që siç thuhej në trakt, i shërbenin një plani të qartë, zhdukjes graduale të elementit shqiptar dhe shuarjes së çdo gjurme të pranisë së tyre historike në ato troje. Përballë kësaj tabloje të zymtë, ilegalja nuk ofronte premtime të zbrazëta, por një thirrje të vetme, të thuhet e vërteta. Vetëm përmes të vërtetës, thuhej, populli i shumëvuajtur do të mund të artikulojë më fuqishëm kërkesën për të drejtat e veta – të drejta që nuk i kërkonin si privilegj, por si të drejta të lindura, të mohuara padrejtësisht nga një sistem që kishte vendosur ta trajtonte shqiptarësinë si kërcënim, e jo si pjesë përbërëse të shoqërisë.
Kështu, trakti i ilegales mbeti jo vetëm një akt rezistence, por edhe një dëshmi e ndërgjegjes politike dhe kombëtare, që u krijua dhe u mbajt gjallë në kohë të shtypjes më të madhe. Ai ishte pasqyrë, akuzë dhe thirrje – për të mos harruar, për të mos heshtur dhe për të mos u nënshtruar.
Manipulimi i përkatësisë kombëtare përmes regjistrimeve të popullsisë
Në tekstin e shpërndarë përmes traktit, lëvizja ilegale shqiptare nxjerr në pah një ndër strategjitë më perfide të pushtetit jugosllav dhe aparatit shtetëror të Maqedonisë së asaj kohe, manipulimin sistematik të regjistrimeve të popullsisë si mjet për t’i zbehur përmasat reale të pranisë shqiptare në këtë republikë federale. Ky manipulim nuk ishte i rastësishëm, por i menduar me kujdes dhe i ndërtuar mbi themelet e frikës së elitës maqedonase se shqiptarët, me dinamikën e tyre demografike, do ta tejkalonin në numër popullsinë maqedonase, duke sfiduar përbërjen etnike të shtetit dhe balancën politike të ndërtuar mbi superioritetin etnik të një shumice të prodhuar artificialisht.
Prandaj, sa herë që afrohej procesi i regjistrimit të popullsisë, pushteti vepronte me kujdes dhe me mjete të shumëfishta – nga dhuna e drejtpërdrejtë, te shantazhi administrativ, nga propaganda mashtruese deri te kërcënimi familjar, për të ndikuar që shqiptarët të vetë deklaroheshin jo si të tillë, por si “turq”, “myslimanë”, “maqedonas”, apo thjesht “jugosllavë”. Ky zëvendësim identitetesh, i nxitur nga lartë, përfaqësonte një formë të heshtur por të dhimbshme të shkombëtarizimit – një lloj fshirjeje graduale të qenësisë kombëtare, që nuk bëhej më me armë, por me lapsin e regjistruesit.
Në trakt theksohej me të drejtë se për të realizuar këtë qëllim, pushteti kishte vënë në funksion të gjithë arsenalin e tij politik e psikologjik: nga presioni dhe frika, tek demagogjia dhe mashtrimi, duke e kthyer procesin e regjistrimit të popullsisë nga një akt teknik në një mjet politik të përjashtimit dhe shtypjes së identitetit shqiptar. Për pasojë, një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve në Maqedoni, të ekspozuar përballë këtij mekanizmi represiv, nën kërcënim, mashtrim ose thjesht për të mbijetuar, e ndërronin përkatësinë e tyre kombëtare në regjistrime. Kjo nuk ishte një zgjedhje e lirë – ishte një sakrificë që bëhej në emër të sigurisë, bukës së përditshme, ose të së ardhmes së fëmijëve.
Por humbja nuk ishte vetëm statistikore. Çdo deklarim i rremë për përkatësinë etnike nënkuptonte një hap larg identitetit, një copë nga ndërgjegjja kombëtare e nëpërkëmbur, një cenim i nderit historik që për breza të tërë ishte ruajtur me gjak e sakrificë. Siç theksohej në trakt: “Duke u regjistruar si turq, myslimanë, etj., shqiptarët kanë humbur emrin e vërtetë të tyre, nderin kombëtar.”
Kjo thirrje nuk ishte thjesht një qortim – ishte një apel për vetëdijesim, për rikthim te vetvetja, për refuzim të frikës dhe përballje me të vërtetën. Ilegalja shqiptare, përmes traktit, përpiqej të rivendoste në vetëdijen e popullit shqiptar në Maqedoni kujtesën për atë çfarë janë, dhe për rrezikun e humbjes së kësaj kujtese. Sepse kur një popull detyrohet të mohojë vetveten për të shpëtuar – atëherë pushteti jo vetëm që e ka nënshtruar fizikisht, por ka nisur edhe zhbërjen e tij shpirtërore. Në këtë kontekst, ky trakt nuk ishte vetëm një tekst informues – ishte një akt kundërshtimi ndaj zhdukjes së heshtur, një përpjekje për të ndalur rrëshqitjen drejt harresës së identitetit, duke i kujtuar shqiptarëve se emri i tyre nuk është thjesht një përkatësi – por histori, dinjitet dhe e drejtë për të ekzistuar si të barabartë në trojet e tyre.
Në një nga momentet më domethënëse të veprimtarisë së saj, ilegalja shqiptare iu drejtua popullit me një thirrje të ndjerë dhe të fuqishme, që shërbente njëherësh si kujtesë historike dhe si protestë e hapur ndaj përpjekjeve sistematike për të zhdukur identitetin kombëtar të shqiptarëve nëpërmjet manipulimeve të qëllimshme gjatë regjistrimeve të popullsisë. Me fjalët e thjeshta, por të ngarkuara me emocion dhe dinjitet, trakti niste: “Vëllezër dhe motra…” – një hyrje që nuk ishte thjesht formale, por një rikujtim i lidhjes së gjakut dhe të përkatësisë së përbashkët.
Në thelb të këtij mesazhi qëndronte denoncimi i një prej taktikave më të vjetra të shtetit jugosllav dhe aparatit të tij shovinist: ngatërrimi i qëllimshëm i fesë me përkatësinë etnike, dhe shtetësinë me kombësinë. Në këtë mënyrë, shqiptarët – veçanërisht në Maqedoni dhe në viset e tjera të banuara me shumicë shqiptare – ndërroheshin me terma të paqartë, të shpikur dhe të pasinqertë, si “myslimanë”, “maqedonas”, “turq” apo thjesht “jugosllavë”, me qëllim që të mjegullohej vetëdija për identitetin e tyre real dhe të ndërpritej trashëgimia e tyre kombëtare. Ilegalja e kuptonte qartë se këto përpjekje për të përzier kategoritë fetare, shtetërore dhe etnike nuk ishin të pafajshme, por pjesë e një strategjie të mirëmenduar të shkombëtarizimit. Sepse një popull që nuk e quan më veten me emrin e tij të vërtetë – që nuk guxon të thotë “jam shqiptar” – është një popull i lëkundur, i dobësuar, i vendosur në prag të humbjes së vetvetes.
Duke e parë këtë rrezik të qartë, trakti ngrinte një pyetje të drejtpërdrejtë dhe retorike, e cila bartte në vetvete si protestën, ashtu edhe krenarinë: “A ka vallë emër më të dashur e më krenar për ne se SHQIPTAR?” Kjo nuk ishte vetëm një pyetje – ishte një deklarim i identitetit, një sfidë ndaj çdo përpjekjeje për mohimin e tij dhe një thirrje për vetëdije kolektive në kohë të pasigurisë dhe përpjekjesh për asimilim.
Në këtë akt, ilegalja shndërrohej në zëdhënëse të ndërgjegjes kombëtare, duke përçuar mesazhin se identiteti nuk është një formë që mund të ndryshohet përmes regjistrimeve zyrtare apo manipulimeve politike, por një lidhje e pazgjidhshme shpirtërore, historike dhe kulturore që jeton në gjuhë, në kujtesë dhe në përkatësi. Kjo thirrje mbetet e fuqishme edhe sot, sepse ajo nuk është thjesht kujtesë e një padrejtësie të kaluar, por edhe një porosi për të ardhmen: se emri “shqiptar” nuk është vetëm një fjalë – është dinjitet, është gjak, është amanet historik që nuk guxon të zëvendësohet, të heshtet, apo të mohohet.
( vijon )
