[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Mesazhi i traktit-Ruajtja e identitetit kombëtar në përballje me asimilimin
Në një fletë të thjeshtë formati A-4, e shkruar me makinë shkrimi, por e mbushur me një forcë të jashtëzakonshme shprehëse dhe me një ndjenjë të thellë përkatësie, ilegalja shqiptare lëshonte një nga mesazhet më të rëndësishme dhe më të fuqishme të kohës: thirrjen për vete emërtim të drejtë dhe të ndershëm në regjistrimet e popullsisë. Kjo thirrje, e ardhur nga radhët e atyre që kishin zgjedhur rrugën e përballjes me sistemin, ishte më shumë sesa një kërkesë formale – ishte një akt ndërgjegjeje kombëtare, një përpjekje për të ndalur zhbërjen e identitetit nga themelet.
Duke e kuptuar realitetin e ashpër dhe presionet e shumta me të cilat shqiptarët përballeshin në Maqedoni dhe viset e tjera, autorët e traktit nuk i qortonin ata që në regjistrimet e mëparshme, për shkak të frikës apo trysnisë, ishin vetëdeklaruar si “turq”, “myslimanë” apo me përkatësi të tjera të imponuara. Përkundrazi, trakti ofronte një dorë mirëkuptimi dhe rikthimi, duke u bërë thirrje të gjithë shqiptarëve të ndershëm që, këtë herë, të mos hezitonin: të regjistroheshin si shqiptarë – dhe vetëm si të tillë.
Për ilegalistët, ky akt nuk ishte një detaj administrativ. Ishte një vendim me pasoja të mëdha politike, historike dhe shpirtërore. Të deklaroheshe shqiptar në një kontekst shtypës, nën kërcënimin e përjashtimit social, të persekutimit ekonomik dhe ndëshkimit institucional, ishte një formë moderne e qëndresës, një shpallje e hapur e përkatësisë përballë një aparati shtetëror që e kishte bërë zhdukjen e identitetit shqiptar një projekt të heshtur, por sistematik.
Autorët e traktit sqarojnë gjithashtu një dilemë të qëllimshme që pushteti përpiqej të krijonte, ngatërrimin mes përkatësisë fetare dhe asaj kombëtare. Ata shpjegojnë qartë se të deklarohesh shqiptar nuk është akt i mohimit të fesë, as nuk cenon përkatësinë shpirtërore që secili mund të ketë. Ajo që pushteti kërkonte të rrëmbehej nuk ishte feja – që shpeshherë shërbente si justifikim për manipulim – por identiteti kombëtar, emri, gjuha, kultura dhe vetë ekzistenca si komb autokton dhe i barabartë.
Në fund të traktit, zëri i ilegalistëve ngjitej në një ton solemn dhe thirrës, duke e cilësuar mbrojtjen e emrit, gjuhës, kulturës dhe dinjitetit kombëtar si një “detyrë e madhe patriotike”, të trashëguar ndër shekuj dhe të mbrojtur me gjak. Në këtë mënyrë, deklarimi si shqiptar në regjistrim merr kuptimin e një amaneti që duhet ruajtur, si vijimësi e sakrificës historike, jo si një zgjedhje e zakonshme.
Pra, ky trakt nuk është vetëm dokument i një momenti të caktuar politik – është një thirrje ndërbreznore, një apel që flet nga e kaluara drejt së ardhmes, duke rikujtuar se identiteti nuk është luks, por detyrë. Në një kohë kur emri “shqiptar” rrezikohej të humbiste në statistika të manipuluara dhe të zëvendësohej nga etiketime të huaja, trakti ngrihet si një mburojë simbolike e vetëdijes kombëtare, duke thënë me vendosmëri, të jemi shqiptarë, siç jemi, siç kemi qenë, dhe siç kemi të drejtë të jemi.
Logjika e verbër e pushtuesit dhe strategjitë e asgjësimit kombëtar
Duke u nisur nga të gjitha faktet dhe dëshmitë historike të trajtuara më sipër, mund të nxjerrim një përfundim të qartë dhe të dhimbshëm, se pushtuesi vepronte në bazë të një logjike të verbër, të rrënjosur në urrejtje, frikë dhe përbuzje të thellë ndaj qenies shqiptare. Kjo logjikë nuk buronte nga një analizë e arsyeshme politike apo një përpjekje për bashkëjetesë konstruktive, por nga një instinkt i sëmurë dominimi, i cili e shihte ekzistencën e shqiptarëve jo si realitet që duhej njohur, por si një pengesë që duhej zhdukur.
Në thelb, acarimi emocional dhe urrejtja e brendshme që e karakterizonte aparatin shtetëror jugosllav dhe elementët shovinistë të tij, përktheheshin në arsyetime të ashpra politike, që përdoreshin për të justifikuar veprimet më të egra kundër shqiptarëve. Kjo ndjenjë e ngurtësuar anti-shqiptare nuk përpiqej të mbulohej as me maska diplomatike e as me formulime ideologjike – përkundrazi, ajo manifestohej hapur nëpër fushata të egra propagandistike, të cilat prodhonin dhe përhapnin teza të pavërteta, të dëmshme dhe shpesh herë të turpshme për çdo sistem që pretendonte të ishte i drejtë e modern.
Fushatat antishqiptare të pushtuesit ishin të pajisura jo vetëm me ideologji diskriminuese, por edhe me një aparat të tërë të mjeteve dhe metodave represive, që shkonin nga presioni psikologjik dhe shpifjet publike, e deri te shpërnguljet, arrestimet, burgosjet dhe torturat fizike. Çdo instrument i mundshëm – mediat, shkollat, gjyqet, regjistrimet, rekrutimi ushtarak apo shpërndarja e fondeve – përdorej si pjesë e një strategjie të madhe të asimilimit dhe asgjësimit gradual të popullit shqiptar.
Qëllimi final i gjithë kësaj veprimtarie të përqendruar dhe të qëndrueshme ishte i qartë, shuarja e gjurmës shqiptare si identitet i veçantë në mesin e mozaikut të shteteve të ish-Jugosllavisë. Pushteti nuk e pranonte shqiptarinë as si realitet historik, as si përkatësi kombëtare, e aq më pak si subjekt politik me të drejtë të artikulojë kërkesa për barazi. Për ta, shqiptari duhej të bëhej dikush tjetër – një “turk”, një “mysliman” pa komb, një “jugosllav” i pashëm e pa zë. Dhe nëse nuk pranonte vetë, atëherë duhej të zhdukej, qoftë fizikisht, qoftë shpirtërisht.
Ky qëndrim shovinist dhe kolonialist nuk ishte thjesht politikë diskriminuese, por projekt i mirëfilltë asgjësimi kombëtar. Ai kishte për synim jo vetëm nënshtrimin e përkohshëm, por zhdukjen e përhershme të identitetit shqiptar si komponent aktiv dhe autokton i kësaj hapësire. Dhe në këtë kuptim, veprimi i pushtuesit nuk mund të konsiderohet si thjesht një shtypje politike – por si një përpjekje për gjenocid kulturor, për fshirje të kujtesës kolektive dhe për zëvendësim të së vërtetës me trillim. Pikërisht për këtë arsye, traktet dhe dokumentet e shpërndara nga lëvizja ilegale shqiptare nuk ishin vetëm akt-protesta – ato ishin dokumente të vetëdijes kombëtare, dëshmi të një populli që, përballë logjikës së verbër të zhdukjes, zgjodhi të rezistojë me forcën e emrit, të gjuhës, të kujtesës dhe të të drejtës për të qenë vetvetja.
TRAKTI SI VAZHDIM I REZISTENCËS PAS DEMONSTRATAVE TË VITIT 1981, GAZETA „LIRIA“, 1981
Pas shpërthimit të demonstratave studentore të pranverës së vitit 1981 në Kosovë – një ngjarje që tronditi themelet e regjimit jugosllav dhe dëshmoi fuqinë e një brezi të ri të vetëdijshëm dhe të vendosur – valët e reagimit politik nuk u shuan me ndëshkimin e protestuesve. Përkundrazi, ato gjetën vazhdim në format më të rafinuara të rezistencës së organizuar, duke u artikuluar në mënyrë të strukturuar dhe ideologjikisht të qartë nëpërmjet publikimeve ilegale, siç ishte rasti me gazetën „Liria“. Menjëherë pas këtyre demonstratave që, për herë të parë pas Luftës së Dytë Botërore, artikuluan me zë të lartë kërkesën për Kosovën Republikë dhe për barazi të plotë të shqiptarëve në Jugosllavi, reagimi i Lëvizjes Ilegale nuk vonoi. Në mesin e instrumenteve që u përdorën për të mbajtur të gjallë frymën e protestës dhe për ta kanalizuar atë në një drejtim strategjik dhe revolucionar, doli në pah një trakt i veçantë i botuar në gazetën „Liria“, një organ shtypi i legales që shërbente si tribunë për lëvizjet çlirimtare të kohës.
Ky trakt, i hartuar nga Komiteti Drejtues i Organizatës Marksiste-Leniniste të Kosovës (OMLK), përfaqësonte një vazhdimësi ideologjike dhe politike të kërkesave të artikuluara gjatë demonstratave, por tani i strukturuar si një reagim i pjekur, i përmbledhur dhe i drejtuar në mënyrë të vetëdijshme ndaj opinionit të brendshëm dhe të jashtëm. Ai nuk ishte një shkrim emocional i çastit, por një dokument politik, që e lexonte lëvizjen e marsit 1981 si pjesë të një procesi më të gjatë historik për çlirim kombëtar dhe shoqëror. Përmes këtij trakti, OMLK jo vetëm që mbron të drejtën e popullit shqiptar në Kosovë për vetëvendosje dhe barazi, por gjithashtu bën analizën ideologjike të situatës politike, duke denoncuar hipokrizinë e regjimit federativ jugosllav, politikat e tij diskriminuese dhe përpjekjet për të shtypur me forcë çdo kërkesë legjitime të shqiptarëve.
Trakti shërben si udhëzues për veprim, si ftesë për organizim dhe si shprehje e bindjes se çlirimi nuk mund të vijë përmes reformave të sipërfaqshme, por vetëm përmes mobilizimit të gjerë popullor dhe rezistencës së organizuar. Në këtë mënyrë, botimi i traktit pas demonstratave të vitit 1981 tregon jo vetëm për kapacitetin e lëvizjes për të reaguar me shpejtësi e koherencë, por edhe për pjekurinë e saj ideologjike, që nuk lejonte që valët e protestës të mbeteshin të paorientuara. Përkundrazi, ato përthitheshin, analizoheshin dhe i ktheheshin popullit në formë të përpunuar politike, duke forcuar lidhjen ndërmjet ideve revolucionare dhe nevojave të përditshme të masave.
Ky trakt, si shumë të tjerë që e paraprinë dhe e pasuan, nuk ishte thjesht tekst, ai ishte manifest, ishte program dhe akt përbashkues, një gur i çmuar në mozaikun e rezistencës shqiptare për liri dhe barazi. Dhe mbi të gjitha, ishte dëshmi se zëri i një populli të shtypur, edhe kur mundohej të mbyllej me dhunë, gjente rrugën për të folur me forcë, përmes fjalës së organizuar dhe të përkushtuar.
Pranvera e përgjakur e Prishtinës
Në historinë moderne të rezistencës shqiptare, pak ditë kanë lënë gjurmë kaq të thella dhe të ngulitura në kujtesën kombëtare sa ato të pranverës së vitit 1981, kur rrugët e Prishtinës u shndërruan sërish në arenë përplasjesh të dhunshme, duke rikujtuar se populli shqiptar në Kosovë nuk ishte thjesht subjekt i shtypjes, por edhe fuqi e organizuar dhe e vetëdijshme e qëndresës. Thirrja “Vëllezër dhe motra!” me të cilën niste një nga traktet më të rëndësishëm të atyre ditëve, nuk ishte një formë e zakonshme retorike – ajo ishte ftesë për bashkim, për kujtesë dhe për veprim. Prishtina, e quajtur me të drejtë “heroike”, nuk ishte thjesht qyteti ku ndodhnin protestat – ajo u bë simbol i përplasjes mes idealit dhe dhunës shtetërore, mes rinisë revolucionare shqiptare dhe një regjimi që, pavarësisht pretendimeve për barazi e vëllazërim, vepronte si një makineri represioni ndaj kërkesave më të natyrshme për liri dhe dinjitet njerëzor. Demonstratat nuk ishin thjesht akte spontane proteste, por manifestime të një ndërgjegjeje të përbashkët politike, e cila kishte rrënjë të thella në padrejtësitë e akumuluara ndër vite dhe në idealin për vetëvendosje.
Në këtë sfond të tensionuar, dhjetëra mijë bij e bija të Kosovës martire u ngritën si një trup i vetëm, të bashkuar nga dhimbja dhe shpresa, nga historia dhe ideali. Ata nuk ishin thjesht studentë apo qytetarë – ishin trashëgimtarët e një tradite të gjatë lufte për ekzistencë dhe identitet, të rinj që kishin zgjedhur të mos heshtin përballë padrejtësisë, por ta sfidojnë atë me vendosmëri dhe kurajë. Ata zbarkuan në rrugët e qytetit jo për të kërkuar privilegje, por për të kërkuar të drejtën e tyre për të qenë të barabartë, për të jetuar në liri dhe për të mos u trajtuar si qytetarë të dorës së dytë.
Simbolika e gjakut të derdhur në rrugët e Prishtinës, për dy herë brenda vetëm dy javësh, është më shumë sesa një dëshmi e dhunës së regjimit – është një vulë e pashlyeshme e qëndresës shqiptare, një akt flijimi që i dha zë Kosovës përtej kufijve të Jugosllavisë. Ky gjak nuk përfaqësonte vetëm vuajtjen, por shenjtërimin e revoltës – ai ishte gjaku i një rinie që nuk kërkonte asgjë më shumë sesa atë që çdo komb e meriton, të drejtën për të vendosur mbi fatin e vet.
Në këtë kuptim, revolta e Prishtinës nuk ishte një ngjarje e izoluar. Ajo ishte kulmimi i një procesi të gjatë ndërgjegjësimi, dhe njëherësh nisja e një kapitulli të ri në luftën për çlirim kombëtar. Ajo tregoi se, edhe pse regjimi kishte armë, kontroll dhe media, populli kishte një forcë më të madhe – unitetin, guximin dhe idealin. Dhe me këto tri armë, historia gjithmonë i ka përkulur perandoritë dhe ka ngritur popujt në piedestalin e lirisë. Prandaj, këto faqe të shkruara me gjakun e rinisë, nuk mund të mbeten vetëm si kujtim i dhimbjes, por duhet të lexohen si testament i një populli që refuzoi të nënshtrohej, dhe si dëshmi e gjallë se çdo brez ka detyrimin të mbajë gjallë flakën e dinjitetit kombëtar.
Demonstratat si shenjë e pashuar e mosnënshtrimit të popullit shqiptar në Kosovë
Demonstratat e përgjakshme të Prishtinës, njëkohësisht me grevat, kryengritjet dhe aktet e vazhdueshme të kundërshtimit anembanë Kosovës dhe viseve të tjera të banuara me shqiptarë, përbëjnë një dëshmi të gjallë dhe të pamohueshme të vendosmërisë së palëkundur të një populli për të mos u nënshtruar. Në një kohë kur pushteti jugosllav përpiqej të sundonte përmes propagandës mashtruese, demagogjisë boshe dhe dhunës së institucionalizuar, populli shqiptar jo vetëm që nuk u thye, por e forcoi edhe më shumë vetëdijen për të drejtën e tij dhe për natyrën e shtypjes që po përjetonte. Këto shpërthime të vazhdueshme të pakënaqësisë dhe revoltës nuk ishin thjesht reagime spontane ndaj kushteve të përditshme të varfërisë dhe diskriminimit. Ato ishin shprehje e një ndërgjegjeje politike që po piqej dhe artikulohej gjithnjë e më qartë, në mënyrë të organizuar dhe ideologjikisht të orientuar. Demonstratat ishin zëri i atyre që nuk pranonin të heshtnin më, zëri i brezit të ri që refuzonte të pranonte statusin e të shtypurit dhe që kërkonte me vendosmëri të drejtën për liri, barazi dhe vetëvendosje.
Nëpërmjet këtyre përplasjeve, çdo ditë e më shumë, populli shqiptar në Kosovë po e kuptonte se dhuna nuk ishte aksidentale, por pjesë përbërëse e një sistemi të ndërtuar mbi dominimin etnik dhe ekonomik. Ai po kuptonte qartë se nuk kishte të bënte me ndonjë krizë të përkohshme apo me keqmenaxhim të rastësishëm, por me një rend të tërë shtetëror dhe ideologjik që i kishte përjashtuar shqiptarët nga barazia qytetare dhe kombëtare, që i kishte mohuar atyre të drejtat më themelore njerëzore, politike dhe kulturore. Në këtë kuptim, mosnënshtrimi i popullit nuk ishte vetëm një akt emocional apo një reagim instinktiv – ai ishte rezultat i një procesi të gjatë shndërrimi kombëtar, përmes të cilit shqiptarët po e shihnin gjithnjë e më qartë se çlirimi nuk do të vinte si dhuratë, as nga reformatorë të jashtëm, as nga premtime të zbrazëta federale.
Çlirimi, ashtu si çdo e drejtë e madhe në histori, duhej fituar me luftë, me sakrificë dhe me vetëflijim. Dhe populli shqiptar e kishte kuptuar këtë realitet – se liria nuk fitohet pa kosto, se drejtësia nuk vjen pa përballje, se fjalët nuk mjaftojnë kur përballë qëndron një sistem që flet për bashkëjetesë, por vepron me dhunë të organizuar. Në këtë përballje të pabarabartë, ai ishte i gatshëm të paguante çmimin më të lartë, sepse kishte kuptuar se gjaku i tij, i derdhur për të drejtën, nuk ishte humbje, por themel i një të ardhmeje më të drejtë dhe më të ndritur.
Kështu, çdo gur i përgjakur i rrugëve të Prishtinës, çdo britmë në grevë, çdo zë që nuk u shua në hetuesi, është pjesë e një mozaiku të qëndresës shqiptare që vazhdoi, përkundër dhunës, të mbajë gjallë idealin për liri. Dhe përmes kësaj përballje, populli shqiptar jo vetëm që nuk u përkul, por doli më i vetëdijshëm, më i bashkuar dhe më i vendosur se kurrë për të ecur drejt çlirimit të plotë dhe të merituar.
( vijon )
