Shpëtim Kelmendi
Nga tërë ajo hordhi poetësh që dolën prej kënetës së realizmit socialist dhe zbarkuan në brigjet e viteve ’90, vetëm Frederik Rreshpja qe në gjendje ta dëlirte poezinë e tij nga ato pak stërkala balte të realsocit, vetëm ai qe në gjendje të shndërrohej në urë lidhëse midis poezisë së mirë të traditës e poezisë moderne shqipe të viteve ’90, vetëm ai qe në gjendje të rishfaqej si poet klasi me dy vëllimet e tij poetike: “Lirika të zgjedhura” dhe “Erdhi ora të vdes përsëri“, duke u vendosur kështu në majën më të lartë të hierarkisë së vlerave poetike, vetëm ai u pranua nga brezi i ri i poetëve që shkruanin në liri, duke u shndërruar kështu në një qendër orientimi estetik, arsye për të cilat meriton të quhet: “il miglior fabbro” (farkëtari më i mirë).
Mendoj ka dy lloj poetësh: poetë që e duan poezinë dhe poetë që i do poezia. Poetë që e duan poezinë ka aq shumë, sa poezia ndjen gërdi prej tyre dhe bën çmos t’u rrijë sa më larg. Lista e poetëve që e duan poezinë është tepër e gjatë, ndërsa ndër poetët që i do poezia mjafton përmendim burrin me emër mbreti: Frederikun e Madh të Poezisë. Nga ky këndvështrim, nuk është Rreshpja ai që zgjedh të shkruajë poezi, por është poezia ajo që zgjedh të shkruhet prej Fredit.
Duhet theksuar fort fakti se Rreshpja nuk është së pari poet e pastaj njeri, por është së pari njeri, e më pas poet. Me këtë dua të them se mbi gjithçka, ai donte jetën, e për rrjedhojë, kur jeta nuk i funksiononte siç donte, poezia i shfaqej si llambë e ndezur në mes të errësirë, si bastun te i cili mbështetej për t’u mbajtur në këmbë, si portë që hapej mes mureve të forta të ekzistencës, si ishull i kaltër mes reve të errëta të kohës në të cilën jetoi, si dorë e zgjatur që i tregonte rrugëdaljen prej labirintit të të jetës së tij të rrëmujshme.
Pra, kur jeta vonohej ia behte poezia, të cilën ai e pranonte si diçka të pashmangshme, thjesht për të mos u ndjerë vetëm. Sepse Fred Rreshpja ishte vetëm. Ai nuk e donte vetminë, por vetmia i vinte si formë ndëshkimi për shkak të të qenit krijesë e veçantë, mendje e veçantë, shpirt i veçantë. Vetmia i dha shumë vuajtje e po aq poezi. Nevoja për t’i ikur vetmisë e nxit të shpirtëzojë sendet, të flasë me drurët e me kafshët, të shquajë në qiell vazhdat e fluturimit të zogjve, të ledhatojë gjurmët e kalimit të engjëjve, të bisedojë me të vdekurit, të ngjitet në apogjeun e poezisë shqipe, e të bisedojë me de Radën, Seremben, Mjedën, të shtyjë portat kohore e të rikthehet fëmijë, të dëgjojë tingujt e lirave të aedëve. Atë që jeta nuk ia jepte në rrafshin tokësor, ai e arrinte nëpërmjet imagjinatës së tij inkandeshente.
Fredi i ngjante një udhëtari kozmik, i cili kish ardhur thjesht për vizitë në këtë Tokën tonë, por që s’u lejua të kthehej më në atdheun e tij ndëryjor. Duket sikur është pikërisht malli për atdheun e humbur ndëryjor, ai që e mvesh me një aurë trishtimi pothuajse tërë poezinë e tij. Kjo është arsyeja që trishtimi i tij nuk nuk është demokratik e popullor, por trishtim i shpallur prej një shpirti të ndjeshëm aristokratik; nuk është trishtimi çastnor i nji derri të kënaqur, por trishtimi i një individi që e di mirë se diku tjetër ekziston një botë më e mirë se kjo, trishtimi i njeriut që mezi pret të rikthehet te ai realitetit i lartë, aq sa në ndonji rast të krijohet ideja sikur ai flet pikërisht prej atij realiteti, sikundër mund të vërehet në vargjet: “O Zot,/ ç’qe ai vrapim i çmendur në atë planet të largët!”
Për rrjedhojë, mund të themi se poezia e Fredit është ngushtësisht e lidhur me kujtesën. Mjerisht, shumica dërrmuese e poetëve bashkëkohës të Fredit janë tokësorë, tmerrësisht tokësorë, arsye për të cilën, e vetmja trajtë kujtese që njohin është ajo që përthekohet nga trajektorja e ekzistencës së tyre fizike në këtë planet. Por Fredi ishte tjetër gjë. Ai kishte aftësinë të rrëmonte në hapësirën e një tjetër kujtesë, tipar ky i mjeshtrave të mëdhenj. Për të qenë më i saktë, tipar i gjenive.
E kam fjalën për kujtesën transhendentale, kujtesën e matanshme, kujtesën e përtejme, ku njeriu ndjehet i përfshirë brenda një atmosfere të lartë shpirtërore, një realitet i epërm ku poezia nuk ka nevojë as të kërkohet e as të përflitet, sepse e tërë qenia njerëzore është shndërruar tashmë në poezi. Në këtë rast, poezia është e lirë dhe jetike si ajri që njeriu thith.
Nuk dua të them se poeti ynë banonte në këtë realitet të lartë, siç banonte për shembull Rumiu, Dante e disa të tjerë. Dua të them se herë pas here, me apo pa dashje, Rreshpja e shtynte portën e kësaj kujtese të epërme, mbushej me ajër, domethënë me poezi, dhe rikthehej sërish në realitetin e padurueshëm të kësaj bote, ku vishej me petkun e një kronikani ngjarjesh spirituale dhe shkruante gjithë çfarë kish parë e ndjerë.
Realiteti i matanshëm është hallka e parë. Mandej, po, jemi krejt dakord me Frostin, kur thotë: “Poezia fillon në çastin kur emocioni gjen mendimin dhe mendimi gjen fjalët”, veçse fjalën “fillon” do ta kisha zëvendësuar me “vijon”, thjesht duke dashur të theksoj faktin se në rastin e Fredit, hallka e parë e krijimit nuk është emocioni tokësor, por përjetimi transhendetal.
Këtë gjendje dhe përjetim transhendental, Rreshpja e ka jetuar që në gjallje, sidomos vitet e fundit, sepse si shpirtërisht ashtu edhe mendërisht, ai jetonte më shumë andej se sa këndej murit gri të perceptimit tokësor. Kjo gjendje e bënte të shfaqej i çuditshëm dhe i pakuptuar në ato që thoshte, në ato që bënte në ato që shkruante.
Kam pasur fatin ta ndjek vizualisht në procesin e të shkruarit të të paktën njëzet poezive. Proces është fjalë e madhe. Në fakt nuk kishte fare proces. Ose, për të qenë i saktë fare, procesi nuk dallohej. Shihja një njeri të kërrusur që shkruante mbi fletën e bardhë, me atë kaligrafinë e tij dekadente, pa u ndalur pothuajse fare, derisa vinte pikën në fund. Dukej sikur një zë i brendshëm ia diktonte atë që kishte për të shkruar. Ishte saktësisht diktim.
Dikush fliste dhe ai shkruante. Kur zëri që diktonte heshtte, ai flakte letrat në dysheme dhe fillonte e fliste për gjëra që s’kishin lidhje fare me poezine. E kam parë të shkruante katër poezi rresht pa u ndalur fare. Ishte pamje e mahnitshme, që jo kujtdo mund t’i rastisë ta shohë. Dua të them: në kuptimin simbolik të fjalës, Fred Rreshpja ishte instrument, një instrument i rrallë artistik, siç mund të jetë një piano, një violinë, një kitarë. Kohë më kohë, kur një dorë e fshehtë prekte tastat apo kordat e shpirtit të tij, fillonte muzika, pra ndodhte poezia.
Gjatë viteve ’90, por sidomos në periudhën e fundit të jetës tokësore, në vitet 2000 – 2005, Poezia e Fredit merr trajtë testamentare, që do të thotë se pothuajse çdo poezi që shkruan ka ngjyresa të theksuara testamentare. Jo thjesht për faktin se fjala “vdekje” është shumë e pranishme, jo thjesht për shkak të atmosferës së ngrysur, për shkak se çdo poezi tingëllon si një lamtumirë.
Këto “lamtumira” kaq të shpeshta shkaktohen për shkak të pasigurisë së jetës dhe parandjenjës se mund të largohej nga dita në ditë, që përveç tjerash nxiteshin nga problemet e rënda shëndetësore. Si rrjedhojë, duke jetuar në pasiguri dhe duke e ndjerë se çdo ditë mund të ishte e fundmja e jetës së tij, çdo poezi që shkruante mbetej të ishte po ashtu e fundit. Veçanësia e një poezie që kategorizohet si “e fundit” është se detyrimisht përmban sinqeritet drithërues, realitet tronditës dhe liri, liri të pafundme.
Autori i poezisë “së fundit” nuk ka kohë të shkruajë për t’i bërë përshtypje ndokujt, nuk shkruan fare për lexuesin, nuk shkruan që emri t’i thadrohet në panteonin e artistëve të mëdhenj, nuk shkruan i shtyrë nga egoja artistike apo mendimi i shkëlqyer për veten, nuk shkruan për garë, nuk shkruan për të qenë i pari.
Shkruan, sepse ajo është e vetmja gjë që di të bëjë, shkruan për të bërë të vetmin gjest që vërteton se është ende gjallë, se ende merr frymë, por mbi të gjitha shkruan sepse nuk mund të mos i bindet zërit të brendshëm që ia dikton vargjet. Sepse Fredi thjesht shkruan, nuk krijon. Në vitet e fundit të jetës Rreshpja ishte shndërruar në skriba, por në një skriba hyjnor, që hidhte në letër vargje “të gatshme”, vargje të cilat ia diktonte zëri i brendshëm ose që ai i kopjonte në gjethet e pemëve, në frymëmarrjen e sendeve, në frushullimën e erërave, në statuetat e reve, në trajtat e fluturimit të zogjve.
Fatmirësisht, me dashjen e Zotit, Rreshpja e shkroi jo pak herë poezinë e tij të fundit, duke na lënë kështu një trashëgimi lirike të pashoqe. Mund të përmendim disa nga këto poezi testamentale: “Kthim në vendlindje”, “Dita e gjahtarëve”, ”Elegji”, “Dimër”, “Dashuri e humbur”, “Vdekja e Lorës”, “Përgjithmonë”, “Testament” etj.
Poezia e Rreshpjes shquhet për imazhin e saj të fortë e të gjallë, aq të gjallë, sa lexuesit i duket sikur mund ta prekë me dorë atë imazh, mund të jetojë me të e brenda tij. Imazhet e tij poetike shkaktojnë empati të menjëherëshme te lexuesi, aq sa ky i fundit ndjehet pjesëmarrës aktiv në krijimin e tyre. Nëse Rreshpja nuk do të kishte qenë poet, por piktor, jam i bindur se do të na kishte ofruar imazhe të jashtëzakonshme realitetesh të jashtëzakonshme:
“Nëpër shirat e vdekur peshqit fluturonin drejt/ Çerdheve, te yjet. Në vend të borës binin zogj/ në çdo dru./ Era si ketër brente degët.” (Testament).
Rreshpja ka mjeshtërinë e shenjtërimit të fjalëve të zakonshme, të cilat, pasi i pastron nga pluhuri, nga vulgariteti dhe nga keqpërdorimi, i vendos në kontekste të reja, duke na bërë të besojmë se ato tashmë janë fjalë të reja.
Vargu: “Po kthehen barinjtë, por hënën e harruan ndezur në mal” (Eklogë), është e përbërë prej fjalësh të zakonshme, por të cilat ndërthuren magjishëm në sfondin e një realiteti, që përshkohet nga naiviteti gjenial. Fjala “barinjtë” ka reshtur së qeni fjalë e zakonshme, sepse këta nuk janë barinj dosido, por barinj që zotërojnë fuqi hyjnore, barinj që mund ta fikin e ndezin hënën sa herë të duan.
“Sidoqoftë ky mëngjes do të më vdesë ndër duar./ Sidoqoftë, njerëzit do ta shpikin disi një mëngjes”. (Sidoqoftë)
Nëse ka një fjalë të përdorur e të stërpërdorur deri në vulgaritet në të folmen e përditshme, të cilën poezia nuk e duron fare, kjo është fjala “Sidoqoftë”. Fredi guxon ta marrë këtë fjalë, e dëlir nga balta e përdorimit të përditshëm, e vë në një kontekst të ri dhe i jep një frymëmarrje të re.
“Sodis demokracinë e zogjve,/Të drejtën e qëndrimin në çdo pemë e kudo/
Nëpër korridoret e ajrit/ (Soditje).
Po kështu edhe fjala “demokraci” nuk është fare poetike si në tingull ashtu edhe në përmbajtje, por poeti ynë e nxjerr nga zhuli i dënglave politike dhe e vendos në një kontekst krejt befasues, duke e ripagëzuar atë.
Vështirë të ketë në historinë e poezisë shqipe një poet si Frederik Rreshpja, i cili, ndonëse është imituar e plagjiatuar nga një ushtri e tërë poetësh, ka mbetur prapëseprapë i pacenuar. Mund ta vjedhësh Fredin sa të duash, por duke qenë se vargu i tij është autentik, vjedhja bie në sy menjëherë, sepse është njëlloj si t’i vjdhësh Venecias Luanin e San Markos e ta vendosësh në murin e shtëpisë sate.
Frederik Rreshpja vezullon si një nga yjet më të ndritshëm në konstelacionin e vogël të poezisë shqipe. Zoti e mori në Parajsën e Poetëve të mëdhenj. Bukur që e njohëm. Bukur që e patëm midis nesh. Bukur që vazhdojmë ta kemi të pranishëm nëpërmjet testamentit që na la: një buqetë lirikash të mrekullueshme që kundërmojnë amshim.
