[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Përmbajtja e traktit
Në mozaikun e pasur të dokumenteve të shpërndara nga organizatat ilegale shqiptare gjatë viteve të shtypjes sistematike në Kosovë, një ndër traktet që ngjalli më shumë reagime dhe që la gjurmë të thella si te popullata shqiptare, ashtu edhe te pushteti jugosllav, padyshim se ishte trakti i tetorit 1979. Ky dokument i veçantë, më shumë sesa një tekst proteste, ishte një akt i fuqishëm politik dhe simbolik, që shënoi një moment kulmor të ndërgjegjes së organizuar shqiptare dhe që zhveshi retorikën shtetërore nga çdo maskë. Ndryshe nga traktet e tjera të kohës, ky dokument theu çdo kufi të gjuhës së kujdesshme e diplomatike, duke u bërë drejtpërdrejt sfidues dhe denoncues i aparatit shtetëror jugosllav dhe të vetë udhëheqjes së tij më të lartë. Në mënyrë të qartë dhe të pa ekuivok, në tekst thuhej: “Këto ditë, armiku më i madh i popullit tonë, kryerevizionisti jugosllav J.B. Tito, bëri një vizitë në Kosovën tonë të robëruar nga regjimi i tij fashist.”
Kjo fjali, e cila sot lexohet si një deklaratë e guximshme politike, në kohën e saj përbënte një thyerje të rëndë të tabuve të sistemit, duke e portretizuar Titon – figurë qendrore dhe të padiskutueshme të Jugosllavisë socialiste – jo si udhëheqës të një federate të bashkuar, por si shtypës i drejtpërdrejtë i shqiptarëve dhe si simbol i një regjimi që në këtë dokument cilësohej pa hezitim si fashist. Pikërisht për këtë arsye, jehona e këtij trakti nuk ishte vetëm emocionale, por edhe strukturore. Ai trazoi opinionin publik shqiptar, duke artikuluar publikisht atë që shumëkush mendonte në heshtje, dhe në të njëjtën kohë shkaktoi një alarm real në radhët e aparatit shtetëror, i cili e kuptoi se lëvizja ilegale kishte kaluar në një fazë të re – jo më vetëm si shfaqje sporadike e pakënaqësisë, por si rezistencë e artikuluar, me gjuhë të qartë, me qëllim politik të definueshëm dhe me vendosmëri për të sfiduar autoritetin e pakontestuar të sistemit.
Ky trakt nuk ishte më vetëm një thirrje për të reaguar – ishte akuza publike më e drejtpërdrejtë që i drejtohej udhëheqjes jugosllave nga brenda një shoqërie të shtypur, një dokument që e zhvendosi diskursin nga mbrojtja e të drejtave individuale në kërkesën për çlirim të plotë nga pushtimi politik dhe ideologjik. Në këtë mënyrë, trakti i tetorit 1979 nuk ishte thjesht një produkt i rezistencës, por një moment kthesë, që bëri të mundur artikulimin e hapur të asaj që deri atëherë thuhej vetëm nën zë: se Kosova nuk ishte pjesë e barabartë e Jugosllavisë, por një tokë e robëruar, dhe se figura që kërkonte të paraqitej si simbol i unitetit, për shqiptarët përfaqësonte fytyrën e represionit dhe mohimit historik. Kjo ishte arsyeja pse jehona e këtij trakti do të jehonte shumë më gjatë se vetë fletët e tij – sepse aty u artikulua me guxim e qartësi ajo që breza të tërë kishin ndjerë, por nuk kishin pasur mundësinë ta shprehnin: ndjenja e robërisë dhe etja për liri.
Kritikat e ilegales ndaj sjelljes servile të pushtetarëve vendorë
Në narrativen e artikuluar përmes traktit të tetorit 1979, më shumë sesa prania fizike e kreut të shtetit jugosllav në Kosovë, ajo që i revoltonte më thellë dhe i shqetësonte më shumë autorët e lëvizjes ilegale shqiptare ishte sjellja përulëse dhe qasja nënshtruese e pushtetarëve kosovarë. Për ilegalistët, nënshtrimi shpirtëror dhe politik i elitës vendore përbënte jo vetëm një zhgënjim të thellë moral, por edhe një tradhti të fshehur ndaj popullit që ata pretendonin se përfaqësonin. Në vështrimin e tyre kritik dhe të thelluar, ardhja e Titos në një Kosovë të robëruar nga vetë regjimi i tij nuk ishte aq tronditëse sa spektakli servil që organizuan përfaqësuesit vendorë për ta mirëpritur. Këta zyrtarë – që në vend të mbrojtjes së interesave të popullit zgjidhnin t’i nënshtroheshin pushtetit qendror – organizuan një pritje pompoze dhe të dhunshme në thelb, duke e maskuar nën petkun e “mikpritjes” dhe “nderimit”.
Për të krijuar një iluzion të një dashamirësie të rreme dhe të një përkrahjeje popullore, pushtetarët detyruan me urdhra të fshehtë dhe të drejtpërdrejtë mijëra nxënës, studentë, nëpunës e fshatarë – madje edhe nga zonat më të thella e të largëta të Kosovës – që të dilnin në rrugë për ta përshëndetur vizitën e kreut të shtetit. Ky mobilizim masiv nuk ishte gjë tjetër veçse një akt i qartë manipulimi dhe imponimi, i cili nuk kishte asgjë të përbashkët me vullnetin e lirë të popullit. Trakti e denonconte këtë akt jo vetëm si një spektakël hipokrizie, por edhe si shenjë të përuljes së thellë të elitës politike vendore, e cila për të ruajtur privilegjet dhe pozitat e veta, shkonte deri në poshtërimin e popullit që përfaqësonte – duke e kthyer atë në dekor për ambiciet dhe iluzionet e një lideri të huaj, që për shqiptarët përfaqësonte jo emancipimin, por robërinë.
Në këtë mënyrë, qëndrimi i organizatës ilegale shkon përtej kritikës ndaj pushtuesit – ai shkallëzon kritikën në një nivel më të thellë, duke ekspozuar bashkëpunimin e heshtur, ose të zhurmshëm, të klasës politike shqiptare me politikën shtypëse jugosllave. Për ilegalistët, nuk kishte fyerje më të madhe se kur përfaqësuesit vendorë, në vend që të shprehnin dhimbjen e popullit, zgjidhnin ta maskonin realitetin me brohoritje të sajuara dhe kortezhe të detyruara.
Ky qëndrim dëshmon qartazi për ndjeshmërinë politike të organizatave ilegale, të cilat e kuptonin që shtypja më e rrezikshme nuk vinte vetëm nga jashtë, por nga përulja dhe nënshtrimi i atyre që, në emër të popullit, mbështesnin pushtetin që e mohonte atë. Ishte ky përjashtim i dyfishtë – nga autoriteti i jashtëm dhe nga klasa e brendshme politike – që lëvizja ilegale e denonconte me fjalë të forta, duke u pozicionuar si zëri i ndërgjegjes që refuzon të heshtë përballë përuljes së organizuar.
Në sfondin e një atmosfere të ngarkuar politike dhe simbolike, lëvizja ilegale shqiptare në Kosovë kishte zhvilluar një ndjeshmëri të hollë dhe një vigjilencë të përhershme, përmes së cilës ajo vëzhgonte me kujdes jo vetëm veprimet e pushtetit, por edhe çdo lëvizje të orkestruar që synonte të manipulonte opinionin publik ose të fshehte realitetin e vërtetë të shtypjes. “Syri i ilegales” – metaforë e vëmendjes kolektive të ndërgjegjësuar – ishte gjithnjë i hapur, duke ndjekur zhvillimet në terren me një përqendrim që nuk i shpëtonte asgjë.
Kështu, në momentin kur pushteti organizonte tubime të mëdha, manifestime të detyruara apo kortezhe të imponuara për të shfaqur lojalitetin ndaj autoriteteve qendrore, ilegalistët shquanin se gjithë kjo masë e organizuar ishte e mbikëqyrur me kujdes të rreptë nga forca të mëdha të sigurisë. Pjesa më e madhe e tyre ishin të infiltruar mes turmave, të veshur me rroba civile, për të krijuar iluzionin e pjesëmarrjes së natyrshme dhe për të maskuar praninë shtetërore, ndërsa në prapaskenë, nuk mungonin as njësite të dukshme të policisë së rregullt jugosllave, të cilat qëndronin të gatshme për të ndërhyrë në rast të ndonjë “rreziku të papritur”.
Kjo prani e madhe dhe e organizuar e forcave të sigurisë ishte një tregues i qartë i frikës që e përshkonte pushtetin – frikë jo nga ndonjë akt i dhunshëm fizik, por nga vetë zgjimi i ndërgjegjes kolektive shqiptare, nga përmendja e aspiratës për pavarësi, e cila, përkundër dhunës dhe censurës, nuk kishte pushuar asnjëherë së ekzistuari. Në sytë e regjimit, çdo shqiptar që artikulonte kërkesën për një Kosovë të lirë, barazim të plotë kombëtar dhe drejtësi historike, përfaqësonte një kërcënim të natyrshëm ndaj sistemit, dhe si i tillë, duhej të kontrollohej, izoluar, apo eliminuar.
Për këtë arsye, si pjesë e mekanizmave represivë të momentit, pushteti aktivizoi metodën e “izolimeve të përkohshme”, që përkthehej në arrestime pa aktakuzë, ndalime arbitrare dhe mbajtje në paraburgim të atdhetarëve të njohur, vetëm për të siguruar “qetësinë” e dukshme të manifestimeve publike. Këto masa paraprake nuk ishin asgjë më shumë se një tregues i pasigurisë së thellë të shtetit përballë një popullsie që, në vend të pajtohej me statusin e robërisë, kultivonte në heshtje idenë e lirisë dhe të vetëvendosjes.
Në këtë panoramë, traktet e ilegalistëve nuk e sfidonin vetëm regjimin përmes fjalës, por ekspozonin edhe natyrën e tij të frikësuar dhe të mbështetur mbi kontrollin. Duke hedhur dritë mbi këto mekanizma të mbikëqyrjes dhe represionit, ata denonconin qartë se prapa fasadës së “stabilitetit” të propaganduar, qëndronte një regjim që jetonte me frikën nga populli i vet – sidomos kur ai shfaqte guximin për të kërkuar atë që i takonte me të drejtë: lirinë.
Burgosja dhe represioni si masë parandaluese kundër zërit të lirë
Në prag të vizitave të profilit të lartë nga udhëheqësit e federatës jugosllave, veçanërisht kur bëhej fjalë për figurën simbolike të kryetarit të shtetit, regjimi intensifikonte mekanizmat e kontrollit dhe represionit me një nervozizëm të dukshëm, duke e përjetuar çdo shfaqje të mundshme të pakënaqësisë si kërcënim të drejtpërdrejt ndaj stabilitetit të simuluar politik. Kosova, si nyja më e ndjeshme e këtij sistemi, bëhej qendra e një reagimi të tejskajshëm dhe paralajmërues.
Frika e pushtetit se popullata shqiptare, e mbushur me zemërim të akumuluar dhe me ndërgjegje historike të fortë, mund të shprehte kundërshtimin e saj përmes protestave apo demonstratave, e shtyu aparatin shtetëror të vepronte jo ndaj ndonjë akti konkret, por ndaj vetë mundësisë së ekzistencës së një reagimi qytetar. Dhe si pasojë, për të “parandaluar” çdo potencial të organizimit kolektiv, burgjet e Kosovës filluan të mbusheshin me të burgosur politikë, të rinj e të moshuar, studentë, punëtorë, intelektualë, aktivistë të dyshuar – madje shpesh pa asnjë provë konkrete, përveç një dyshimi të lindur nga përkatësia etnike dhe bindja e tyre e mëhershme.
Kjo logjikë parandaluese – e cila nuk synonte ndëshkimin për veprën, por shuarjen e mundësisë për veprim – ishte një nga format më brutale të mohimit të të drejtave njerëzore, ku parimi i fajësisë shndërrohej në parashikim dhe shtypjen e bindjeve të mundshme. Burgosja nuk ishte më rezultat i një gjykimi, por instrument i frikës dhe kontrollit preventiv, një formë e heshtjes së organizuar që synonte të mposhtte rezistencën jo me argument, por me izolim dhe frikësim. Në këtë mënyrë, burgjet e Kosovës nuk ishin më hapësira të dënimit për shkelje të ligjit – ato u shndërruan në laboratorë represioni, ku regjimi tentonte të paralizonte çdo bërthamë të qëndresës kombëtare, duke e trajtuar vetëdijen si krim dhe patriotizmin si rrezik. Kjo mbushje dhe rimbushje e vazhdueshme e qelive, përbënte shkallën më të qartë të panikut shtetëror, që nuk kishte më besim as në “qetësinë” që vetë propagandonte, dhe as në mjetet që përdorte për ta ruajtur atë.
Në të vërtetë, këto arrestime masive nuk e dobësuan shpirtin e rezistencës – përkundrazi, ato shndërruan burgun në simbol të qëndresës dhe viktimën në dëshmitar të së vërtetës, duke bërë që liria e mohuar të bëhej më e pranishme në ndërgjegjen kolektive se kurrë më parë. Në heshtjen e qelive dhe në betejën e fjalës së ndaluar, po lindte zëri i një populli që nuk mund të shtypej me pranga, sepse kishte zgjedhur të mos heshtte më. Në një kontekst politik ku e vërteta fshihej pas fjalëve të përzgjedhura dhe ku pushteti përpiqej të impononte një realitet të rremë përmes propagandës së orkestruar, ilegalja shqiptare zgjodhi të fliste hapur, me guxim dhe pa frikë. Nëpërmjet traktit të saj të mirënjohur, ajo artikuloi me qartësi dhe vendosmëri një qëndrim që jo vetëm e refuzonte narrativen zyrtare të pushtetit jugosllav, por e demaskonte atë deri në rrënjë, duke çmontuar çdo fasadë të propagandës së ngritur mbi gënjeshtrën e mirëqenies dhe barazisë.
Në qendër të kësaj kritike qëndronte vizita e Josip Broz Titos në Kosovë, një ngjarje që aparati shtetëror e kishte shndërruar në spektakël propagandistik, duke e paraqitur si akt kujdesi të veçantë për rajonin dhe popullatën e tij. Por për ilegalistët shqiptarë, ky diskurs nuk ishte veçse një tentativë e dëshpëruar për të mbuluar qëllimet reale të kësaj vizite – jo për të ndihmuar, por për të kontrolluar më fort; jo për të dëgjuar hallet e popullit, por për të ruajtur interesat e pushtetit qendror në një tokë të trazuar nga zëri i lirisë.
Duke e quajtur këtë vizitë një akt të njëanshëm politik, të motivuar nga “hesapet” personale e strategjike të Titos dhe jo nga ndonjë ndjeshmëri ndaj popullit shqiptar, trakti vuri në pah hipokrizinë e një sistemi që, në vend të zgjidhte problemet reale të Kosovës, përpiqej të zbuste tensionet përmes vizitash simbolike dhe deklaratash të zbrazëta. Në këtë dritë, fjalët e traktit tingëllojnë jo vetëm si akuzë, por si një ndriçim i të vërtetës që shumëkush ndjente, por pak kush guxonte ta thoshte publikisht:“Propaganda tradhtare dhe vetë Titua e reklamuan këtë vizitë sikur qenka bërë për të mirën e Kosovës, por në të vërtetë, Titua erdhi këtu për hesapet e veta dhe jo për hallet e tona.”
Ky përfundim nuk ishte thjesht kritikë e drejtuar një individi apo një akti politik, por një thirrje e fuqishme për vetëdijesim, një mënyrë për t’i rikujtuar shqiptarëve se nuk mund të presin zgjidhje nga ai që vetë ishte burim i padrejtësisë së tyre. Ishte, në thelb, një akt i rrallë i kthjelltësisë politike, që e vendoste popullin përballë realitetit të tij historik dhe e ftonte të mos bjerë pre e mjegullës që pushteti përpiqej të shpërndante për të fshirë gjurmët e robërisë. Në këtë mënyrë, trakti nuk shërbente vetëm si dokument proteste, por si manual i ndërgjegjësimit politik, ku çdo fjali thërriste për kthjellim, për refuzim të farsës dhe për besim në fuqinë e vetë popullit për të kërkuar atë që me të drejtë i takonte: të vërtetën, dinjitetin dhe lirinë.
Analiza e lëvizjes ilegale mbi realitetin jugosllav të fundviteve ’70
Në fundin e dekadës së shtatë të shekullit njëzet, Jugosllavia po përjetonte një krizë të gjithanshme, e cila nuk ishte thjesht ekonomike në natyrë, por simptomë e thellë e një sistemi që po shkërmoqej nga brenda, i mbërthyer mes paaftësisë për t’u reformuar dhe presionit të pashmangshëm të pabarazive të brendshme. Ekonomia e vendit kishte hyrë në një fazë të stagnimit të rrezikshëm, inflacioni po rritej, borxhi i jashtëm po fryhej dhe kapacitetet prodhuese nuk arrinin më të mbulonin as nevojat e brendshme, e lëre më të konkurronin jashtë. Në këtë kontekst të ndërlikuar, republikat më të zhvilluara të federatës – si Sllovenia e Kroacia – nisën të shfaqin hapur tendenca të reja ekonomike dhe politike, të fokusuara gjithnjë e më shumë në eksploatimin e pasurive natyrore të krahinave më pak të zhvilluara, ndër to edhe Kosovës, e cila, megjithë përjashtimin politik, mbetej një ndër rajonet më të pasura në burime minerale, lëndë të para dhe potencial tokësor.
Lëvizja ilegale shqiptare, duke e lexuar me vëmendje këtë realitet dhe duke i interpretuar zhvillimet jo vetëm si pasojë e krizës, por si pasqyrim i një strategjie të qëllimshme shfrytëzimi, denoncoi me forcë mekanizmin e këtij kolonializmi të brendshëm. Në një nga traktet e saj më të artikuluara, ajo theksonte: “Prandaj Titua, që në fillim të bisedës me tradhtarët, theksoi nevojën e intensifikimit të plaçkitjes të lëndëve tona të para”, duke nënkuptuar qartë se pas fasadës së vizitave dhe retorikës politike, fshihej një interes i ftohtë ekonomik që shikonte Kosovën jo si pjesë të barabartë të federatës, por si rezervuar të pashtershëm për nevojat e tjerëve.
Kosova, e cila vuante nga papunësia, analfabetizmi dhe mungesa e investimeve strukturore, shfrytëzohej si burim për të mbështetur mirëqenien e republikave të pasura. Ndërkohë që ajo vetë vazhdonte të mbetej e margjinalizuar. Përmes këtij trakti, ilegalja shqiptare ngrinte një akt padie politike dhe ekonomike, duke i dhënë zë një të vërtete që institucionet zyrtare përpiqeshin ta fshehin: se shtypja politike ndaj shqiptarëve nuk ishte vetëm kulturore apo kombëtare, por e lidhur ngushtë me interesat materiale të një borgjezie të etur për burime, e gatshme të përkrahë çdo formë robërie për ta mbrojtur interesin e saj.
Kjo qasje e traktit dëshmon për pjekurinë e analizës politike të lëvizjes ilegale, e cila nuk e kufizonte betejën në fushën identitare, por e shtrinte atë në dimensionin socio-ekonomik, duke e portretizuar Kosovën si jo vetëm të shtypur politikisht, por edhe të plaçkitur ekonomikisht. Në këtë mënyrë, liria për të cilën luftonte ilegalja ishte një liri e shumëfishtë: politike, kombëtare, ekonomike dhe kulturore – një liri që fillonte me ndërgjegjësimin dhe përfundonte me çlirimin e plotë.
Në trajtimet e veta politike dhe ekonomike, lëvizja ilegale shqiptare në Kosovë nuk kufizohej vetëm në kundërshtimin simbolik të pushtetit jugosllav, por thellohej edhe në analizën e strategjive të shtypjes që maskoheshin si zhvillim ekonomik apo integrim industrial. Një nga shembujt më të qartë të kësaj qasjeje kritike është mënyra sesi traktet e kësaj lëvizjeje e shfaqnin dhe e denonconin retorikën e përdorur nga Tito gjatë vizitës së tij në Kosovë.
Sipas dokumentit të shpërndarë nga ilegalistët, vetë kryetari i federatës, Josip Broz Tito, në bisedë me përfaqësuesit politikë kosovarë, kishte sugjeruar që ndërmarrjet e mëdha industriale të Jugosllavisë të hapnin repartet e tyre në Kosovë, me fjalët:
“Do të ishte mirë që ndërmarrjet tona të mëdha të ngritin këtu reparte të veta.”
Në shikim të parë, kjo deklaratë mund të lexohej si një nismë për të stimuluar zhvillimin rajonal apo për të afruar Kosovën më shumë me strukturat ekonomike të federatës. Por leximi që i bënte lëvizja ilegale kësaj deklarate ishte krejtësisht ndryshe – ajo e konsideronte këtë si një formulë të sofistikuar të vazhdimit të shfrytëzimit kolonial të Kosovës.
Nëpërmjet formave të tilla të investimeve, që në thelb nuk kishin për qëllim zhvillimin e qëndrueshëm të rajonit, por përfitimin afatshkurtër të kapitalit jugosllav, lëvizja ilegale shihte një përpjekje për të grabitur edhe njëherë pasuritë natyrore të Kosovës dhe për të përdorur fuqinë punëtore shqiptare si mjet të lirë shfrytëzimi. Trakti theksonte se përmes këtyre reparteve dhe investimeve të kontrolluara nga qendra, qëllimi i pushtetarëve jugosllavë nuk ishte tjetër veçse të nxirrnin fitim nga djersa dhe mundi i punëtorëve shqiptarë – që mbeteshin të robëruar ekonomikisht edhe kur punonin “ligjërisht” në fabrikat e federatës.
Kjo mënyrë e re e shfrytëzimit, më e sofistikuar se kolonializmi klasik, paraqitej si modernizim industrial, por në të vërtetë rriste varësinë e ekonomisë kosovare nga qendrat federale dhe pengonte çdo lloj autonomie reale ekonomike. Lëvizja ilegale e kuptonte qartë këtë skemë dhe e denonconte me gjuhë të drejtpërdrejtë e të padekoruar, duke rikujtuar se prapa çdo “investimi” fshihej një qëllim politik: ta ruanin Kosovën të varur, të kontrolluar dhe të pashkëputshme nga cikli i plaçkitjes institucionale. Në këtë mënyrë, trakti nuk ishte vetëm një reagim emocional ndaj Titos dhe aparatit shtetëror, por një ndërgjegjësim i strukturuar ekonomik, që e shihte lirinë jo vetëm si çlirim nga zinxhirët politikë, por edhe si çlirim nga modelet e zhvillimit të importuar që në thelb mohonin vetëvendosjen dhe drejtësinë sociale për shqiptarët e Kosovës.
( vijon )
