Zymer Mehani
Libri “Në kërkim të gjuhës dhe mendimit: zhvillimi fylogjenetik dhe ontogjenetik i prejardhjes së gjuhës” i autorit Ruzhdi Kiçmari (tani doktor shkence), botuar nga “Mozaiku” në vitin 2013, përbëhet nga 167 faqe dhe trajton çështje komplekse lidhur me origjinën dhe zhvillimin e gjuhës njerëzore. (Google Books). Në këtë vepër, dr. Kiçmari eksploron dy aspekte kryesore të evolucionit të gjuhës: zhvillimin filogjenetik, që i referohet evolucionit të gjuhës në nivel të specieve gjatë kohës, dhe zhvillimin ontogjenetik, që fokusohet në zhvillimin e gjuhës te individi nga lindja deri në pjekuri.
Autori analizon teoritë dhe hipotezat kryesore mbi prejardhjen e gjuhës, duke shqyrtuar faktorët biologjikë, kognitivë dhe socialë që kanë ndikuar në formimin dhe evolucionin e saj. Përmes një qasjeje ndërdisiplinore, dr. Kiçmari synon të ofrojë një kuptim më të thellë të lidhjes midis gjuhës dhe mendimit, duke theksuar rëndësinë e gjuhës në formësimin e ndërgjegjes dhe kulturës njerëzore. Libri në fjalë është një burim i vlefshëm për studiuesit e gjuhësisë, psikologjisë dhe antropologjisë, si dhe për lexuesit e interesuar për të kuptuarit e thellë të natyrës njerëzore dhe komunikimit.
Pra, ky libër është një studim i thellë dhe i veçantë që trajton një nga çështjet më komplekse dhe misterioze të historisë njerëzore: origjinën dhe zhvillimin e gjuhës. Është një udhëtim ndërdisiplinor që lidh biologjinë, psikologjinë, antropologjinë dhe gjuhësinë, duke krijuar një sintezë të pasur të njohurive mbi natyrën dhe evoluimin e gjuhës.
Në këtë vepër, dr. Kiçmari ofron një analizë të thellë dhe të ndarë në dy dimensione të rëndësishme të evolucionit të gjuhës, duke i parë ato si procese që ndodhin në nivele të ndryshme të zhvillimit njerëzor. Këto dy aspekte të zhvillimit të gjuhës – zhvillimi filogjenetik dhe zhvillimi ontogjenetik – janë të ndërlidhura dhe ndihmojnë në kuptimin e mekanizmave kompleks të krijimit dhe përdorimit të gjuhës në kontekstin e zhvillimit të njerëzimit dhe individëve.
1. Zhvillimi filogjenetik
Ky dimension merret me evoluimin e gjuhës në nivelin e specieve, duke e shqyrtuar atë si një fenomen që ka kaluar nëpër periudha të ndryshme të historisë njerëzore, fillimisht nga forma më primitive e komunikimit deri në zhvillimin e gjuhës moderne. Autori vë në dukje se gjuha ka luajtur një rol thelbësor në ndihmën për formimin e shoqërisë dhe kulturës njerëzore, duke mundësuar bashkëpunimin dhe zhvillimin e institucioneve shoqërore dhe kulturore.
Në këtë kuadër, dr. Kiçmari analizon disa teori të njohura mbi origjinën e gjuhës. Njëra nga këto teori është ajo që sugjeron se gjuha është një rezultat i zhvillimit të kapaciteteve biologjike të individëve, si truri dhe aparati artikulues. Këto struktura të trupit dhe të trurit janë zhvilluar gjatë evoluimit të specieve dhe kanë mundësuar aftësinë për të përdorur gjuhën. Nga ana tjetër, teoritë e tjera theksojnë ndikimin e faktorëve të jashtëm, si mjedisi dhe shoqëria, që kanë ndihmuar në formimin dhe përhapjen e gjuhës. Këto teori e shohin gjuhën si një mjet që ka shërbyer për ndarjen e informacionit dhe për forcimin e lidhjeve mes individëve në grupe shoqërore.
2. Zhvillimi ontogjenetik
Ky aspekt i veprës përqendrohet në zhvillimin e gjuhës nga individi, që nga lindja deri në pjekuri. Dr. Kiçmari trajton si zhvillohet gjuha tek fëmijët, duke ndjekur një rrugë të caktuar që fillon me fazat e para të komunikimit, si gjuha e trupit dhe thirrjet e para, dhe që vazhdon me zhvillimin e fjalëve dhe të frazave gjatë periudhës fëmijërore. Ai shqyrton gjithashtu mënyrën se si gjuha lidhet ngushtë me mendimin gjatë zhvillimit të fëmijëve. Kjo lidhje është thelbësore, pasi gjuha nuk është thjesht një mjet komunikimi, por gjithashtu një strukturë që formëson mënyrën e të menduarit dhe të perceptuarit të botës.
Një tjetër element që dr. Kiçmari thekson është ndikimi i ndërveprimeve sociale në zhvillimin e gjuhës. Fëmijët, duke rritur ndërveprimet me individë të tjerë, si prindërit dhe anëtarët e tjerë të komunitetit, përmirësojnë aftësitë e tyre gjuhësore. Ky zhvillim është shumë i ndikuar nga konteksti shoqëror dhe kulturor, pasi gjuhët dhe mënyrat e të komunikimit janë të ndryshme në çdo kulturë dhe shoqëri. Në këtë aspekt, dr. Kiçmari thekson se gjuha nuk është një fenomen që zhvillohet vetëm nga individi, por një proces i pasur që ndodh në bashkëveprim me të tjerët dhe me ambientin e tij.
Përshtatja dhe ndërlidhja mes dy dimensioneve
Në përfundim, dr. Kiçmari e vë theksin në ndërlidhjen midis zhvillimit filogjenetik dhe ontogjenetik të gjuhës. Ai sugjeron se procesi i evoluimit të gjuhës në nivel të specieve është ngushtë i lidhur me mënyrën se si individët e zhvillojnë gjuhën gjatë jetës së tyre. Zhvillimi i gjuhës është një proces që ka rrënjë të thella në historinë e njerëzimit dhe që reflekton, po ashtu, zhvillimin e individëve në shoqëri. Gjuha, si një produkt i zhvillimit biologjik dhe social, është një mjet i fuqishëm që mundëson komunikimin dhe bashkëpunimin në nivele të ndryshme të jetës njerëzore, nga ato më të thjeshtat deri tek ato më të sofistikuarat.
Qasja ndërdisiplinore që përdor dr. Ruzhdi Kiçmari është thelbësore për të kuptuar kompleksitetin e procesit të lindjes dhe zhvillimit të gjuhës, pasi ai merr parasysh disa fusha të ndryshme të studimit që kontribuojnë në një kuptim më të plotë të këtij fenomeni. Dr. Kiçmari e shikon gjuhën si një element qendror në zhvillimin e qenies njerëzore dhe e lidh atë me shumë aspekte të tjera të jetës, si ndërgjegjia, kultura dhe shoqëria.
1. Neuroshkenca
Dr. Kiçmari përdor studimet e neuroshkencës për të shqyrtuar mekanizmat neurologjikë që mbështesin përdorimin dhe zhvillimin e gjuhës. Ai argumenton se struktura dhe funksionet e trurit janë të zhvilluara në mënyrë që të mundësojnë krijimin dhe përdorimin e gjuhës. Disa pjesë të trurit, si zona Broca dhe zona Wernicke, janë të lidhura ngushtë me aftësinë për të folur dhe kuptuar gjuhën. Dr. Kiçmari e lidh këtë zhvillim biologjik me kapacitetin për të krijuar kuptime dhe për të artikuluar mendimet, duke sugjeruar se gjuha është një funksion i thellë neurologjik, i cili është formuar përmes evolucionit.
2. Biologjia evolucionare
Në këtë kontekst, dr. Kiçmari përdor parime të biologjisë evolucionare për të shpjeguar se si gjuha ka evoluar gjatë periudhave të ndryshme të zhvillimit të specieve njerëzore. Ai shqyrton mundësinë që gjuha të ketë qenë një faktor kyç për mbijetesën dhe përmirësimin e bashkëpunimit në grupet njerëzore të hershme. Ky zhvillim i gjuhës ka mundësuar ndarjen e informacionit dhe koordinimin e aktiviteteve komplekse, të cilat janë të nevojshme për mbijetesën e individëve dhe të grupeve shoqërore. Dr. Kiçmari përfshin teori që sugjerojnë se gjuha ka evoluar së bashku me aftësitë biologjike të individëve, si truri dhe aparati artikulues, duke mundësuar krijimin e një sistemi kompleks komunikimi që nuk ka pasur vetëm funksionin e shkëmbimit të informacionit, por ka ndihmuar gjithashtu në formimin e mendimit dhe ndërgjegjes.
3. Teoritë e gjuhësisë
Në fushën e gjuhësisë, dr. Kiçmari shqyrton teoritë që lidhen me mënyrën se si gjuha është zhvilluar dhe si e formëson atë përdorimi i saj në shoqëri. Ai analizon qasjet strukturaliste, funksionaliste dhe sociolinguistike për të kuptuar se si gjuha është e lidhur me strukturat sociale, kulturore dhe politike. Dr. Kiçmari thekson se gjuha nuk është thjesht një sistem i izoluar gramatikor, por një mjet aktiv që përdoret për të ndërtuar marrëdhënie shoqërore dhe për të përcaktuar identitetin e individëve dhe grupeve. Ai argumenton se gjuha është një forcë formuese e realitetit shoqëror, duke ndikuar në mënyrën se si njerëzit mendojnë dhe interpretojnë botën rreth tyre.
4. Ndërgjegja dhe kultura
Një nga aspektet më të rëndësishme të qasjes ndërdisiplinore të dr. Kiçmarit është lidhja që ai bën mes gjuhës dhe ndërgjegjes. Ai argumenton se gjuha nuk është vetëm një instrument për komunikim, por një mjet themelor për formimin e ndërgjegjes njerëzore. Gjuha, sipas tij, është ajo që u mundëson individëve të organizojnë dhe artikulojnë mendimet e tyre, dhe gjithashtu ka një ndikim të thellë në mënyrën se si ata perceptojnë realitetin dhe ndodhitë që i rrethojnë. Nga kjo pikëpamje, gjuha është një pasqyrë e ndërgjegjes dhe një ndihmës i formimit të identiteteve individuale dhe kolektive. Ajo shërben si një strukturë për të krijuar dhe transmetuar kultura, duke ndihmuar në ruajtjen dhe zhvillimin e traditave, besimeve dhe normave shoqërore që formojnë bazën e shoqërive njerëzore.
5. Ndikimi i faktorëve sociokulturorë
dr. Kiçmari gjithashtu thekson se gjuha është e lidhur ngushtë me faktorët sociokulturorë. Ai e sheh zhvillimin e gjuhës si një proces që ndodh në një kontekst shoqëror dhe kulturor të caktuar. Gjuha nuk zhvillohet në një vakuum, por në ndërveprim me shoqërinë dhe me kulturën që e përdor atë. Kështu, mënyra se si gjuha evoluon dhe përdoret është e ndikuar nga rrethana të ndryshme, përfshirë historinë, ekonominë dhe politikën e një shoqërie. Dr. Kiçmari përmend se ndryshimet sociale, si ato që lidhen me urbanizimin dhe teknologjinë, mund të ndikojnë ndjeshëm në transformimin e gjuhës dhe mënyrën se si ajo përdoret.
Nëpërmjet një metodologjie ndërdisiplinore, dr. Kiçmari ofron një pikëpamje të pasur dhe të thelluar të evolucionit dhe zhvillimit të gjuhës. Ai shqyrton gjuha si një fenomen që është më shumë se thjesht një mjet komunikimi; ajo është një forcë që formëson mendimin, ndërgjegjen dhe kulturën njerëzore. Duke përfshirë elemente nga neuroshkenca, biologjia evolucionare dhe teoritë e gjuhësisë, ai mundëson një kuptim më të gjerë dhe më kompleks të rolit të gjuhës në shoqërinë dhe individin.
Lidhja midis gjuhës dhe mendimit është një temë qendrore dhe shumë e rëndësishme në veprën e Dr. Ruzhdi Kiçmarit. Ai argumenton se gjuha dhe mendimi janë të ndërlidhura në një mënyrë simbiotike, duke krijuar një proces të përbashkët dhe të pandashëm që ndihmon në zhvillimin e ndërgjegjes dhe të perceptimit të individit për botën. Dr. Kiçmari thekson se gjuha nuk është thjesht një mjet për të shprehur mendimet, por gjithashtu është një strukturë që ndihmon në krijimin dhe organizimin e mendimeve. Ky është një proces kompleks dhe i thellë që lidhet ngushtë me zhvillimin e aftësive kognitive të individëve dhe me formimin e kuptimeve abstrakte dhe të ndërlidhura që përdoren për të kuptuar dhe interpretuar botën.
1. Gjuha si mjet për strukturimin e mendimit
Dr. Kiçmari argumenton se gjuha është një instrument themelor për strukturimin e mendimeve. Pa gjuhë, shumë nga konceptet dhe ideologjitë që përdorim për të kuptuar botën do të mbeteshin të papërcaktuara dhe të paqarta. Gjuha ofron një kornizë për të organizuar dhe artikuluar mendimet, duke i dhënë atyre formë dhe kuptim. Përmes gjuhës, individët mund të krijojnë ide të reja dhe të ndërtojnë lidhje të ndërlidhura mes koncepteve të ndryshme. Gjuha bëhet kështu një mjet i fuqishëm për të zhvilluar aftësitë mendore, duke mundësuar që mendimi të bëhet më i organizuar dhe më kompleks. Dr. Kiçmari thekson se proceset kognitive, si kujtesa, të mësuarit dhe mendimi kritik, varen ngushtë nga aftësia për të përdorur gjuhën për të formuluar mendime të qarta dhe të ndërlidhura.
2. Gjuha dhe perceptimi i botës
Një aspekt tjetër që dr. Kiçmari thekson është se gjuha ndihmon në formësimin e perceptimit të individëve për botën. Ai argumenton se, përmes gjuhës, ne mund të kuptojmë dhe interpretojmë fenomenet që ndodhin rreth nesh. Gjuha është ajo që na mundëson të kategorizojmë dhe të rendisim objektet, ngjarjet dhe përvojat që përjetojmë. Pa gjuhën, shumë nga përvojat dhe fenomenet që na rrethojnë do të ishin të paqarta dhe të paidentifikueshme. Gjuha e krijon dhe e ndihmon individin të organizojë realitetin në një formë që mund të kuptohet dhe të komunikohet me të tjerët. Për shembull, konceptet abstrakte si “koha”, “dashuria” ose “drejtësia” janë të formësuara dhe të kuptueshme përmes gjuhës. Këto ide do të ishin të paqarta ose të vështira për t’u konceptuar pa një strukturë gjuhësore që mund të artikulonte këto përvoja dhe mendime.
3. Gjuha dhe ndryshimi i perceptimit të realitetit
Dr. Kiçmari gjithashtu shqyrton ndikimin që ka përdorimi i gjuhës në mënyrën se si individët e perceptojnë dhe e ndërtojnë realitetin. Një teori e njohur, që dr. Kiçmari e shqyrton, është ajo e Sapir-Whorf-it, e cila sugjeron se gjuha që përdorim ka një ndikim të drejtpërdrejtë në mënyrën se si perceptojmë dhe kuptojmë botën. Sipas kësaj teorie, ndryshimet në gjuhët që fliten nga kultura të ndryshme mund të çojnë në ndryshime të thella në perceptimin e realitetit. Për shembull, disa gjuhë kanë më shumë fjalë për të përshkruar nuanca të ndjeshmërisë emocionale, duke mundësuar që ata që flasin këto gjuhë të kenë një perceptim më të pasur dhe më të ndërlikuar të emocioneve. Kjo tregon se gjuha ndihmon në formësimin e mendimit dhe perceptimit të individëve në mënyra që janë të ndërlidhura me kulturën dhe historinë e tyre.
4. Gjuha si ndihmëse në mendimin abstrakt
Një tjetër aspekt i rëndësishëm që dr. Kiçmari thekson është roli i gjuhës në mundësimin e mendimit abstrakt. Konceptet abstrakte, si nga matematika, filozofia, dhe teoritë shkencore, janë të mundshme dhe të kuptueshme vetëm përmes gjuhës. Dr. Kiçmari argumenton se gjuha është mjeti që mundëson krijimin dhe zhvillimin e këtyre ideve abstrakte. Pa gjuhë, zhvillimi i këtyre koncepteve dhe teorive do të ishte i pamundur. Gjuhësia dhe strukturat gjuhësore janë të afta të artikulojnë dhe të organizojnë mendime të tilla komplekse, duke mundësuar që individët të krijojnë sisteme të pasura dhe të sofistikuara mendimi.
Ndërveprimi i gjuhës dhe mendimit
Në përfundim, dr. Kiçmari argumenton se lidhja mes gjuhës dhe mendimit është thelbësore për kuptimin e të dyja këtyre proceseve. Gjuha dhe mendimi nuk janë të ndara, por janë të lidhura ngushtë dhe veprojnë së bashku për të formësuar ndërgjegjen dhe për të mundësuar krijimin dhe shprehjen e mendimeve të ndërlikuara. Pa gjuhë, mendimi do të mbetej i pasur vetëm në një nivel të thjeshtë, të pamjaftueshëm për të organizuar dhe artikuluar konceptet dhe ideet që përdorim për të kuptuar botën. Gjuha është ajo që na mundëson të përfitojmë dhe të përçojmë kuptime më të thella dhe më të sofistikuara, duke ndihmuar në zhvillimin e shoqërive, kulturave dhe individëve.
Libri i dr. Ruzhdi Kiçmarit përfaqëson një vepër të rëndësishme dhe të pasur nga ana shkencore dhe letrare, duke ofruar një shqyrtim të thellë dhe të gjithanshëm mbi lidhjen ndërmjet gjuhës dhe mendimit, si dhe mbi rolin e gjuhës në zhvillimin e shoqërisë dhe individëve. Për studiuesit e gjuhësisë, psikologjisë, antropologjisë dhe shkencave sociale, kjo vepër është një burim i vlefshëm, pasi trajton një tematikë që është e ndërthurur me shumë fushat e studimit dhe e ndihmon lexuesin të kuptojë më thellë proceset e ndërgjegjes, zhvillimin e kulturës dhe evolucionin e shoqërive njerëzore.
1. Kontributi shkencor
Libri i dr. Kiçmarit ofron një bazë të fuqishme për studimet shkencore në fusha të ndryshme, duke sjellë një analizë të detajuar dhe të ndërthurur të faktorëve që ndikojnë në lindjen dhe zhvillimin e gjuhës. Ai përdor një qasje ndërdisiplinore, që përfshin neuroshkencën, biologjinë evolucionare dhe teoritë e gjuhësisë, për të ofruar një kuptim të pasur mbi lidhjen mes gjuhës dhe mendimit. Ky trajtim i shumëdimensional i temës e bën veprën të vlefshme për ata që studiojnë mënyrën se si aftësitë kognitive dhe biologjike lidhen me zhvillimin e gjuhës dhe si këto aftësi ndikojnë në zhvillimin e shoqërisë dhe kulturës.
Për më tepër, dr. Kiçmari ofron një pasqyrë të thelluar mbi teoritë e ndryshme të gjuhës dhe mendimit, duke diskutuar ndikimin e faktorëve biologjikë dhe mjedisorë në krijimin e gjuhës dhe në zhvillimin e aftësive intelektuale. Ai ofron gjithashtu një shqyrtim të hollësishëm të ndikimeve që ka gjuha në formimin e strukturave shoqërore dhe kulturore, duke theksuar se gjuha është jo vetëm një instrument i komunikimit, por gjithashtu një mjet për të ndërtuar dhe mbajtur lidhjet sociale dhe identitetin kulturor.
2. Qasja letrare dhe analitike
Stili i dr. Kiçmarit është një nga karakteristikat më të dallueshme të veprës së tij. Ai arrin të pasqyrojë një qasje të thellë dhe të sofistikuar, por në të njëjtën kohë të qartë dhe të kuptueshme për lexuesin. Nëpërmjet një gjuhe të thjeshtë dhe të drejtpërdrejtë, ai arrin të shpjegojë koncepte komplekse dhe abstrakte, duke i bërë ato të kuptueshme dhe të pranueshme për një audiencë të gjerë. Ky ekuilibër mes thjeshtësisë dhe thellësisë i jep librit një vlerë të veçantë, duke e bërë tërheqës dhe të dobishëm për lexuesit që kërkojnë një kuptim të thellë, por të qartë të lidhjes mes gjuhës dhe mendimit.
Ky stil i thjeshtë, por i pasur me argumente, e bën veprën të aksesueshme për një gamë të gjerë lexuesish: nga studentë dhe akademikë deri tek ata që kanë interes për zhvillimin e gjuhës dhe ndikimin e saj në shoqëri. Kjo qasje letrare është gjithashtu e pasur me shembuj konkretë dhe argumente të mbështetura mirë, që e bëjnë librin tërheqës për ata që janë të interesuar jo vetëm në aspektin teorik, por edhe në aspekte më praktike të përdorimit të gjuhës dhe mendimit.
3. Përputhshmëria me humanizmin
Një dimension i rëndësishëm i veprës është lidhja e saj e thellë me humanizmin. Dr. Kiçmari e trajton gjuhën jo vetëm si një mjet për të komunikuar, por si një pasqyrë të thellë të natyrës njerëzore. Ai sugjeron se aftësia për të folur dhe për të ndarë mendimet tona është ajo që na bën të veçantë si specie dhe është një nga faktorët kyç që na lidh me kulturën dhe shoqërinë. Gjuha, për dr. Kiçmarin, është një mjet për të ndërtuar identitetin dhe për të ndihmuar në krijimin e një lidhjeje të përbashkët mes individëve dhe grupeve shoqërore.
Në këtë kuadër, vepra ka një rëndësi të madhe për reflektimin mbi atë që na bën njerëz. Ajo është një ftesë për të menduar thellë mbi rolin e gjuhës në zhvillimin e ndërgjegjes, kulturës dhe shoqërisë. Gjuha, sipas dr. Kiçmarit, është ajo që mundëson zhvillimin e mendimit, shprehjen e ideve dhe krijimin e lidhjeve sociale, duke ndihmuar në ndarjen e përvojave dhe dijes ndërmjet individëve dhe brezave të ndryshëm.
4. Njohuri të reja dhe perspektiva e gjerë
Vepra e dr. Kiçmarit është një mundësi për të nxjerrë mësime të reja dhe për të ofruar një perspektivë të gjerë mbi zhvillimin e gjuhës dhe ndikimin e saj në historinë dhe kulturën e njerëzimit. Ajo sfidon lexuesit të mendojnë ndryshe dhe t’i shqyrtojnë më thellë idetë dhe proceset që qëndrojnë pas zhvillimit të gjuhës dhe lidhjes së saj me mendimin. Ky libër ofron jo vetëm njohuri shkencore, por gjithashtu një mundësi për reflektim të thellë mbi natyrën e qenies njerëzore dhe mënyrat se si gjuha është e lidhur me identitetin, kulturën dhe shoqërinë.
Në përfundim, vepra e dr. Kiçmarit është një kontribut i çmuar për të kuptuar jo vetëm evolucionin e gjuhës, por edhe ndikimin që ajo ka në formësimin e mendimit, ndërgjegjes dhe kulturës njerëzore. Me një stil të thjeshtë dhe të pasur me argumente, ajo ofron një mundësi për të menduar mbi atë që na bën njerëz dhe mbi rolin e gjuhës në ndërtimin e realitetit që përjetojmë.
Zymer Mehani, në Besianë, më 24 dhejtor 2024
