5.5 C
Tirana
E premte, 7 Shkurt 2025
[ Arkivi ] përmban shkrime nga vitet [ 2009-2015 ] dhe [ 2016-2021 ], ndërsa [ 2003 – 2009 ] (në html)

KONTRIBUTI I ANËTARËVE TË LËVIZJES KOMBËTARE SHQIPTARE NË MBROJTJE TË SANXHAKUT, 1944-1945

Shkrime të ndryshme

admin
adminhttps://fjala.info
Publikuar nga: Arben Çokaj - Mësues Fizike & Informatike :: Gazetar & Analist i pavarur :: Shkrimtar :: Ueb- & Grafikdizajner

Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

Që nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, 1978, në botën shqiptare ekzistonte një program kombëtar i ruajtjes së tërësisë së atdheut, dhe i bashkimit kombëtar, mbi bazën e të cilit ishin hartuar gjithë programet e Lëvizjes Kombëtare në vijim, kërkesa këto, që vazhduan të prezantohen edhe në programet e Lëvizjes Kombëtare, në vitet e mëvonshme.

Gjatë veprimtarisë së vet Lëvizja Kombëtare Shqiptare kishte tri objektiva kryesore: 1. largimin e zgjedhës osmane, 2. pavarësinë kombëtare dhe 3. bashkimin e të gjitha territoreve etnike shqiptare brenda një shteti të vetëm[1]. Ky qëllim programor mbeti i pandryshuar në thelb edhe në programin e Lidhjes së Dytë të Prizrenit të vitit 1943, në programin e organizatës Komitetit Nacional Demokratike Shqiptare të po atij viti (dhjetor 1943[2], të Besës Kombëtare dhe në shumë organizata më të vogla dhe më të vonshme që luftuan kundër okupimit dhe bashkimin e shqiptarëve në një shtete.

Edhe pse objektivi i parë më vonë evoluoi për t’u përqendruar te çlirimi nga okupimi sllav, pavarësia kombëtare dhe bashkimi i trojeve shqiptare mbetën synime themelore të lëvizjes kombëtare, të bazuara në të drejtën legjitime dhe të natyrshme për të qenë të bashkuar dhe të barabartë me popujt e tjerë.

Pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912, çështja e Kosovës dhe territoreve të tjera të banuara nga shqiptarët në ish-Jugosllavi jo vetëm që mbeti e pazgjidhur, por u përkeqësua. Popullsisë shqiptare iu mohua çdo e drejtë për vetëvendosje, duke u privuar nga mundësia për të zgjedhur rrugën drejt një zgjidhjeje të qëndrueshme të problemit kombëtar.

Pas pushtimit të Mbretërisë Jugosllave, Shqiptarët, për shkak të terrorit e përndjekjeve të pushtetit serb, sulmin e prillit e konsideronin si një alternativë që do të lehtësonte gjendjen e tyre, kurse pushtimin fashist si një çlirim nga robëria serbomadhe, që kishte pushtuar trojet shqiptare dhe shqiptarëve të Kosovës e Sanxhakut nuk u kishe lënë  asnjë të drejtë njerëzore, çfarëdo që të ishte ajo e drejtë.

Më 17 prill 1941, në të njëjtën ditë kur Jugosllavia kapitullonte, trupat gjermane hynë në Pazarin e Ri, një ngjarje që i mbushi banorët me shpresë dhe një ndjenjë lirimi. Ata besonin se ardhja e një pushteti të ri do të sillte një frymë më të lirë për jetën e tyre, një lëvizje drejt autonomisë që i ishte mohuar prej kohësh. Komanda gjermane, duke iu përmbajtur parimit të vetëqeverisjes, i njohu të drejtën e vetë-administrimit dhe e mbështeti ringritjen e autoritetit të udhëheqësve të Sanxhakut, një pushtet i shuar pas Luftës së Parë Ballkanike[3].

Takimi i mbajtur më 19 prill 1941 në Mitrovicë, organizuar nga Komanda Krajs, solli një ndryshim të madh në strukturën politike të Sanxhakut. Në këtë tubim morën pjesë figura të rëndësishme si Aqif Blyta dhe Ahmet Daci, të cilët përfaqësonin zërin e shqiptarëve e të myslimanëve të asaj pjese të Sanxhakut. Atyre iu besuan pozita udhëheqëse, duke vendosur kështu themelet e një administrate të re në kryeqendrën e Sanxhakut – në Pazar. Aqif efendiu, Ahmet Daci dhe Bahri Abdurrahmani (Abdurahmanoviq) u bënë figurat kyçe në qeverisjen e re[4].

Megjithatë, ky rend i ri politik nuk u mirëprit nga të gjithë. Çetnikët serbë, të papajtueshëm me këtë ndryshim, filluan të mobilizonin njësi të armatosura për të ndërhyrë në Sanxhak dhe rajonet e tjera ku jetonin shqiptarët. Kjo lëvizje reflektonte tensionet etnike dhe rivalitetin historik që vazhdonte të ndizte luftëra në këtë pjesë të Sanxhakut, një përpjekje për të kontrolluar territorin dhe për të sfiduar përpjekjet për një të ardhme më të lirë dhe të drejtë për popullsinë vendase.

Në një çast kritik për të ardhmen e qytetit, Aqif Blyta merr përgjegjësinë si udhëheqës i Këshillit për mbrojtjen e Pazarit të Ri, një organizim që shfaqte unitet dhe qëndresë mes banorëve të Sanxhakut. Këshilla të ngjashëm për mbrojtjen dhe administrimin ishin krijuar në çdo qytet të Sanxhakut, duke ndërtuar kështu një rrjet solid mbrojtjeje që ngjizej nga forca dhe shpresa e popullit për të siguruar tokën e tyre.

Nën drejtimin e këtij këshilli, qyteti dhe rrethinat përfshihen në një organizim të plotë, ku çdo banor i aftë për luftë mobilizohet dhe armatoset, për t’u përballur me çdo kërcënim që mund të vinte. Në këtë çast të ngarkuar me përgjegjësi, shpirtin e bashkimit e përforcon dërgimi i tri delegacioneve drejt Kosovës, Peshterit dhe rretheve përreth, për të kërkuar ndihmë e përkrahje nga shqiptarët e këtyre trevave. Këto delegacione bartnin jo vetëm kërkesën për ndihmë, por edhe thirrjen për një bashkërendim të guximshëm e të fortë, duke u përpjekur të ndërtojnë një mur të pakalueshëm përballë çdo armiku, një testament i gjallë i qëndresës dhe lidhjes mes vëllezërve të një gjaku.

Thirrja e Aqif Blytës për ndihmë gjeti jehonë të menjëhershme mes shqiptarëve të Kosovës, dhe gjithë andej ku jetonin ata, ku zemra dhe shpirtrat e tyre u zgjuan për të mbështetur vëllezërit në nevojë. Nën udhëheqjen e Haxhi Jahja Efendi Dacit dhe Mulla Zekë Berdynajt, u mblodhën grupe vullnetarësh të vendosur për të shkuar në ndihmë të popullatës në Pazar të Ri, Tutin, Kollashin[5] dhe qytetet e tjera, duke sjellë jo vetëm armë, por edhe shpirt qëndrese dhe dashuri për tokën e përbashkët.

Në këtë përpjekje të palodhur, Haxhi Jahja Efendi Daci spikatet si figurë qendrore, duke luajtur një rol të madh në organizimin e mbrojtjes dhe të koordinimit të qëndresës. Me shkatërrimin e Mbretërisë Jugosllave dhe pas ndarjes së Kosovës në tri zona, Haxhi Jahja nuk e la misionin e tij të ndërpritet. Përkundrazi, ai u bë shtylla e mbështetjes për patriotët shqiptarë, duke mbrojtur përpjekjen e tyre për të bashkuar tokat shqiptare nën një Shqipëri Etnike. Rruga e tij qëndronte në thelbin e një aspirate të lashtë – bashkimin e trojeve të ndara nga kufijtë[6], duke mbjellë frymën e shpresës për një të ardhme ku toka e përbashkët do të bashkohej me forcën e idealeve të patjetërsueshme.

Për të, lufta ishte një detyrë e shenjtë, e mbushur me ndjenjë përkushtimi të thellë kur zhvillohej për mbrojtjen e atdheut dhe të popullit të shtypur shqiptarë. Ky përkushtim e ktheu atë në një simbol qëndrese dhe vlerash të larta për popullatën, e cila e priti ndihmën e tij me mirënjohje të thellë në ato çaste të errëta të historisë.

Në gusht të vitit 1941, zona e pushtuar italiane iu bashkua Shqipërisë, duke përforcuar idenë e një bashkimi kombëtar dhe duke zgjeruar kufijtë e shtetit shqiptar të formuar në vitin 1912. Në këtë bashkim u përfshinë qytetet me zë të lartë për identitetin shqiptar – Dibra, Struga, Kërçova, Tetova, Gostivari – si dhe ato bregdetare Ulqini dhe Tivari.

Në të njëjtën kohë, zona nën okupimin bullgar u shtri në lindje të Kosovës, duke përfshirë një pjesë të rrethit të Gjilanit, Vitinë, Kaçanikun, një pjesë të Kamenicës, Preshevën, Bujanocin, Kumanovën dhe Shkupin. Ndërsa në zonën e kontrolluar nga gjermanët përfshiheshin rrethet e Mitrovicës, Vushtrrisë, Podujevës dhe Pazarit të Ri. Përfshirja e Pazarit të Ri, në zonën gjermane dëshmon se perëndimi nuk i shihte të ndara tokat shqiptare. Kjo shpërndarje e tokave shqiptare nën tri zona të huaja tregonte për një kohë plot thyerje e ndarje, por edhe për një fije shprese që vazhdonte të mbante shqiptarët se do të ndodhte bashkimi dhe për të ruajtur rrënjët e tyre dhe për të shpresuar në një të ardhme të bashkuar.

Presioni, dhuna dhe terrori serb ndaj shqiptarëve, veçanërisht ndaj popullsisë shqiptare e myslimane në Sanxhak, janë shfaqur si një konstante historike, e përhapur në një periudhë të gjatë dhe e përforcuar përmes një sërë metodash të shumëllojta, të përshtatura sipas rrethanave të kohës. Shqiptarët dhe myslimanët e këtij rajoni kanë përjetuar një shtypje të ashpër politike, një dhunë të thellë shpirtërore dhe dëme materiale që përfshinin përndjekje të vazhdueshme dhe të organizuara[7].

Këto akte represive, të mbushura me brutalitet dhe egërsi, synonin të ushtronin një shtypje të dyfishtë mbi popullsinë – fizike dhe shpirtërore – duke shënjestruar identitetin kombëtar, ndjenjat dhe vlerat e thella të shqiptarëve. Ky synim ishte pjesë e një strategjie për shfarosjen graduale të përkatësisë kombëtare të shqiptarëve dhe çrrënjosjen e tyre nga trojet e veta, duke synuar spastrimin etnik përmes zhdukjes së elementeve kulturore dhe kombëtare që i karakterizonin.

Shumë prej programeve dhe projekteve serbe që hartonin strategji kundër shqiptarëve dhe myslimanëve datojnë nga periudha të hershme historike, por rëndësia e tyre mbetet e dukshme kur shqyrtojmë ngjarjet e shekullit të 20-të në Kosovë dhe në të gjithë Jugosllavinë. Këto plane u realizuan në formën e tyre më të plotë, veçanërisht gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, brenda shtetit të ri socialist, ku u kryen akte gjenocidi dhe krime të rënda kundër njerëzimit. Këto veprime u bënë pjesë integrale e një politike më të gjerë të spastrimit etnik, e cila synonte shtypjen dhe asimilimin e shqiptarëve përmes një përdorimi të egër të forcës dhe frikësimit, duke kontribuar kështu në përmbushjen e një agjende që prekte vetë themelin e ekzistencës në vendin e tyre.

Është e rëndësishme të theksohet se trajtimi historiografik i shqiptarëve të Sanxhakut në historiografinë shqiptare është bërë kryesisht në mënyrë fragmentare, duke mos arritur një përfshirje të plotë dhe sistematike të këtij grupi. Nga ana tjetër, historiografia serbe ka ndërmarrë një qasje të thellë dhe të strukturuar, duke angazhuar një gamë të gjerë studiuesish nga fusha të ndryshme—historianë, gjeografë, etnologë dhe të tjerë—për të analizuar dhe dokumentuar rajonet ku banojnë shqiptarë, përfshirë Sanxhakun e Nishit, Kosovën, Maqedoninë dhe Malin e Zi[8]. Ky angazhim kishte për qëllim të paraqiste këto rajone sipas interesave ekspansioniste serbe, shpesh duke ndikuar mbi perceptimin historik përmes prezantimit të deformuar të fakteve dhe ngjarjeve.

Studimet e tyre synonin të diskreditonin dhe falsifikonin historinë e shqiptarëve në këto troje, duke e shtrembëruar realitetin historik në mënyrë të qëllimshme. Me përdorimin e argumenteve të rreme, falsifikimeve dhe narrativave të ndryshuara, këto qasje historike krijuan një iluzion të origjinës serbe të këtyre tokave, duke injoruar dhe mohuar tërësinë e trashëgimisë kulturore dhe etnike shqiptare. Qëllimi përfundimtar ishte të paraqisnin rajonet shqiptare si “toka serbe” për të legjitimuar pushtimet dhe përvetësimet territoriale të tyre. Kjo metodologji shtrembëruese ka lënë pasoja të thella në perceptimin historiografik të vendeve shqiptare, dhe përbën një sfidë të vazhdueshme për historiografinë shqiptare dhe faktet e mirëfillta historike[9].

Pas kapitullimit të Jugosllavisë në vitin 1941, Shaban Polluzha formoi Brigadën e Drenicës, një forcë e vendosur për mbrojtjen e Kosovës nga sulmet serbo-çetnike. Sipas disa të dhënave historike, kjo brigadë numëronte rreth 5000 luftëtarë të armatosur, të cilët morën pjesë në mbrojtjen e Sanxhakut dhe territoreve të tjera shqiptare. Në periudhën drejt fundit të Luftës së Dytë Botërore, Polluzha për një kohë bashkëpunoi me partizanët, por nuk mundi të pajtohej me vrasjet e dhunshme që brigadat serbe, malazeze dhe OZNA po kryenin ndaj popullsisë shqiptare në Drenicë. Kjo e çoi në një përplasje të hapur kundër tyre.

I njohur si një mbrojtës i palodhur i popullit shqiptar, Shaban Polluzha kishte ndërtuar një reputacion të thellë për përkushtimin e tij ndaj mirëqenies së shqiptarëve kudo që ndodheshin. Ai nuk kurseu asgjë për popullin e tij — as jetën, as pasurinë, as familjen, as kullat e trashëguara. Ky përkushtim e bëri atë simbol të qëndresës dhe të vetësakrificës në mbrojtje të lirisë dhe të dinjitetit të shqiptarëve[10].

Me këtë rast, duhet përmendur historianin dhe njohësin e shkëlqyer të luftërave dhe rezistencës së popullit të Sanxhakut, z. Ismet Azizin, i cili thekson se “Lufta e forcave vullnetare shqiptare nën komandën e Shaban Polluzhës, Bislim Bajgorës, Pajazit Boletinit, dhe të tjerë, në nëntor 1941 kishte arritur deri në pjesët më veriore të territorit të Sanxhakut, të banuar nga shqiptarë dhe boshnjakë.” Në këtë fazë të përparimit, kur forcat shqiptare arritën në Duga Polanë[11], fshati më i largët verior, Shaban Polluzha iu drejtua bashkëluftëtarëve të tij me fjalët:

“Të nderuar vëllezër, kemi ardhur këtu për të përmbushur një mision të shenjtë; jemi këtu për të mbrojtur familjet e rrezikuara nga dhuna e pamëshirshme çetnike. Ju e dini, kriminelët serbë kanë vrarë dhe masakruar popullatën e pafajshme të kësaj zone. Në çdo rast, kur kemi pasur mundësi, kemi ndihmuar popujt që kanë qenë në rrezik. Prandaj, ky mision ka në thelb një karakter thellësisht humanitar dhe njerëzor, por gjithashtu përfaqëson përpjekjen tonë për të mbrojtur edhe një pjesë të shqiptarëve që jetojnë në këto anë. Uroj që kjo luftë të na shkojë mbarë, dhe jam i bindur se kemi forcën dhe moralin e nevojshëm për t’i dëbuar hordhitë çetnike nga Sanxhaku i përgjakur.”[12]

Këto fjalë përmbledhin vendosmërinë dhe përkushtimin e udhëheqësve shqiptarë për mbrojtjen e popullit të tyre dhe solidaritetin me popujt e tjerë të kërcënuar. Ato gjithashtu nënvizojnë natyrën humanitare të këtij angazhimi në një kohë kur mbrojtja e popullsisë civile përballej me sfida të mëdha dhe sakrifica të jashtëzakonshme.

Në të njëjtën vend, në Duga Polanë, luftëtarëve iu drejtua edhe patrioti i madh, Ilaz Spahija, i njohur gjithashtu si Mulla Ilaz Broja. Ai me këtë rast kishte theksua se “misioni juaj është thellësisht humanitar,” duke paralajmëruar se mund të ketë humbje në vijën e frontit dhe duke u sugjeruar luftëtarëve të përshëndeten me njëri-tjetrin, pasi “përpara Zotit ju qëndroni të drejtë.” Duke përmbyllur, Mulla Ilazi i bekoi për mbarësi: “U priftë e mbara!” Në këtë moment solemn, ai u këndoi luftëtarëve lutjen e të vdekurve, duke përmbushur detyrën fetare të përgatitjes shpirtërore, me fjalët: “Asnjëri nga ne nuk e di nëse do të mbijetojë, prandaj, nëse vdesim, të kemi kryer këtë obligim para Zotit.”[13]

Këto fjalë në një mënyrë përfaqësonin përkushtimin e thellë shpirtëror dhe vendosmërinë e atyre që dolën në mbrojtje të vëllezërve të tyre, duke u përgatitur moralisht dhe shpirtërisht për të përballuar pasojat e luftës.

Një numër i madh vullnetarësh mbërriti nga Peja dhe Rugova për të mbrojtur qytetin e Pazarit të Ri (Novi Pazar), ndër të cilët veçohej figura e Mulla Zekë Bërdynës nga Radavci. Në radhët e betejave të shumta që u zhvilluan për mbrojtjen e qytetit, Mulla Zeka u shqua si një prijës trim dhe i dashur, i cili jo vetëm udhëhiqte me mençuri, por edhe i motivonte pa pushim luftëtarët në çastet më kritike. Me një frymë të lartë morali dhe përkushtimi ndaj kombit, ai u kujtonte se mbrojtja e atdheut ishte një detyrë e shenjtë që përkon me vullnetin hyjnor.

Sipas burimeve lokale, një nga grupet më të njohura për rezistencë të palëkundur dhe strategji luftarake ishte pikërisht njësia e drejtuar nga Mulla Zeka, i cili komandonte 400-500 vullnetarë. I vlerësuar për urtësinë dhe guximin e tij, ai u bë simbol i trimërisë dhe një udhëheqës që frymëzonte bashkëluftëtarët me përkushtimin e tij të sinqertë për mbrojtjen e trojeve dhe të vlerave të kombit.

Sulmi çetnik ndaj qytetit vazhdoi edhe më 21 nëntor 1941, duke u intensifikuar dhe mobilizuar forca më të mëdha se në përpjekjet e mëparshme. Në këtë sulm, fshatrat që shtriheshin nga Pozhega deri në Vuçeniq u dogjën dhe shkatërruan, duke sjellë pasiguri dhe frikë në popullatën lokale. Megjithatë, mbrojtësit e qytetit arritën të organizonin një kundërpërgjigje të suksesshme, duke ruajtur kufijtë e tij. Sipas bilancit të viktimave, nga sulmi rezultuan 42 çetnikë të vrarë dhe 26 mbrojtës të vdekur, ndërsa 45 të tjerë u plagosën. Në mesin e tragjedive që shoqëruan këtë ngjarje, çetnikët ekzekutuan 20 civilë të pafuqishëm, përfshirë gra dhe fëmijë[14]., duke theksuar brutalitetin e këtij konflikti dhe ndikimin e tij shkatërrues mbi jetën e popullatës lokale.

Problemet kombëtare të trashëguara nga e kaluara pritej të zgjidheshin drejtësisht, duke i njohur të drejtën e vetëvendosjes edhe popujve të mbetur nën pushtim. Në këtë frymë, forcat e Lëvizjes Nacionalçlirimtare të Kosovës miratuan Rezolutën e Bujanit (31 dhjetor 1943 – 1, 2 janar 1944), duke kërkuar bashkimin e Kosovës me Shqipërinë[15]. Megjithatë, ekzistonte edhe një qëndrim tjetër nga nacionalistët, të cilët e kishin perceptuar që herët tradhtinë që përgatisnin komunistët jugosllavë. Përvoja historike kishte krijuar bindjen se bashkëpunimi i Lëvizjes Antifashiste me LNÇJ dhe PKJ do të rezultonte me rivendosjen e pushtetit jugosllav në Kosovë dhe trevat e tjera shqiptare.

Si kundërpërgjigje ndaj kësaj frike, nacionalistët kërkuan mbrojtjen e kufijve etnikë nga ambiciet e sferave serbe, malazeze dhe bullgare. Pas kapitullimit të Italisë, përfaqësuesit e këtij grupi propozuan thirrjen e një Kuvendi Kombëtar në Prizren, që do të krijonte bazën për një organizatë kombëtare me mision të ngjashëm me atë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit të vitit 1878. Ky organizim kishte për qëllim mbrojtjen e Kosovës nga agresionet serbe dhe malazeze dhe krijimin e Shqipërisë brenda kufijve të saj etnikë. Frymëzuar nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, kjo lëvizje u angazhua deri në fund për çlirimin dhe bashkimin e trojeve etnike shqiptare në një shtet të përbashkët[16].

Duhet përmendur patjetër, se në tubimet e mëdha të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare që u mbanin në Kosovë, në çdo takim të tillë thirreshin dhe merrnin pjesë edhe patriotet  nga Sanxhaku. Si në lidhjen e parë të Prizrenit (1878), në të cilën kishin marr pjesë edhe delegat nga Sanxhaku i Novi Pazarit, gjithashtu edhe në Lidhjen e Dytë të Prizrenit, në kuvendet e Komitetit Nacional Demokratik Shqiptar, në kuvendin e Besës Kombëtare,  në Komitetin Suprem të Kosovës të Adem Gllavicës e tubime të tjera merrnin pjesë përfaqësuesit nga Sanxhaku.

Lidhja e Datë e Prizrenit, ishte organizatë e cila vuri themelet e saj në shtator të vitit 1943 me angazhimin e 45 përfaqësuesve nga Ohri, Struga, Gostivari, Dibra, Shkupi, Tetova, Prizreni, Sharri, Theranda, Kolesjani, Rahoveci, Gjilani, Prishtina, Ferizaj, Mitrovica, Rugova, Peja, Istogu, Drenica, Pazari i Ri, Senica, Rozhaja, Plava, Gucia, Gjakova dhe Malësia e Gjakovës[17].

Duhet përmendur diskutimin e nënkryetarit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit, z. Haqif Blytës, i cili ishte delegat i Tregut të Ri dhe Senicës, i cili në mbledhjen e tretë të kongresit të parë të LDP, kishte deklarua se: “Jam shumë i gëzuem që kam fatin e bardhë, mbas tridhetë e sa vjetëve përpjekjesh të vazhdueshme, të ndodhemi për herë të parë, si Përfaqësues i Tregut të Ri dhe i Senicës, në gji të nji Kuvendi kombëtar si ai i tashmi. Të gjitha përpjekjet t’ona, ato të popullit t’onë që na ka frymëzue dhe nxitun ndër mundime t’ona, kanë pasë në të shkuemen dhe kanë, sidomos në kohën e tashme, nji qëllim të vetëm: atë të bashkimit të vendeve t’ona me Atdheun e përbashkët të të gjithë Shqiptarve: me Shqipninë Nanë.

Asht e natyrshme, pra që sot, ndërsa ndodhemi të bashkuem këtu, për herë të parë, të ndihemi, na dhe, ma fort popullsinat që përfaqësojmë, jashtëzakonisht të lumtun: të lumtun pse bashkimi i jonë në këtë mbledhje, na ban me besue se, ma në fund, i jemi afrue shumë, në mos e kemi arrijtun cakun t’onë, po bashkohemi me Shqipninë, me Nanën t’onë të përbashkët, për të cilën jemi djegë e shkrumue, jemi vra e shkretue deri në ditë të sodit.

“Tregu i Ri ose Jeni Pazari, si quhej deri dje, si edhe Senica me krahinat e tyne, janë vise thjeshtë shqiptare, pse popullsija që i banon, asht krejt shqiptare: çdo njeri ndër ato ana, din të thotë se prej ç’far fisi shqiptar rrjedh, e, të tanë së bashku, dijnë se kanë ardhun ndër ato ana, prej gjyshave e stërgjyshave të tyna, nga malet krenare të Shqipnisë Verjore, por, karakteri shqiptar i këtyne vendeve, nuk mbështetet vetëm mbi kët fakt, mbi atë të gjuhës amtare shqipe dhe mbi ndiesinat shprehimisht shqiptare të banorëve t’atyne anave. Dishka tjetër, jo ma me pak randësi, dëshmon vullnetin e atij populli: përpjekjet e vazhdueshme, me armë dhe pa armë, ndër male dhe nder mbledhje, për t’u këthye, në kundërshtim me padrejtësinë e Europës, në gji të Dheut të bekuem Arbënuer, si pjesë tanësore e tij.

Gjatë këtyne dy vjetve e gjysë këto krahina, që kam nderin të përfaqësoj në gji të kësaj mbledhjeje, kanë provue, me gjakun e derdhun bujarisht,  se sa e duen dhe se si e mprojnë individualitetin e tyne kombëtarë, bashkimin e tyne me Shqipni dhe lirinë e mëvehtësinë kombëtare; qindra dhe mija të flinuem në fushë të nderës, në ndeshje me fuqina shumë herë ma të shumta, shumë herë ma të mëdhaja dhe shumë herë ma të pajisuna me armë e mjete modern, janë zmbrapun kreshnikisht nga popullsinat t’ona trime po të papajueme mirë sa me i ba ballë të mësyemeve aq serioze të valëve imperjaliste. Këta të ramë, edhe tue dhanun shpirtë, kanë lëshue vetëm nji britmë: atë që qe vullneti i gjithë jetës së tyne: që truelli i tyne, të jetë pjesë e pandarëshme e Shqipnisë. Kjo asht porosija e tyne. Ne na përket ta përmbushim”.

Fjala e zjarrtë e mpruesit të Tregut të Ri, që u ndërpre shpesh prej duertrokitjesh të nxehta, u përshëndet, në fund, me nji za, nga brohorina enthusjastike: “Rroftë Tregu i Ri Shqiptar!”, “Rroftë Senica Shqiptare!”, Rroftë Shqipnija Ethnike!” përfundon shkrimin e saj Gazeta “Kosova”, që ishte Organ i Komitetit Kosovar.[18]

Vazhdimisht në frymën e ruajtjes së tërësisë tokësore të tokave shqiptare, Lidhja e Dytë e Prizrenit kishte paraparë edhe rendin e ditës me këto pika:

1) Bisedim mbi shpalljen e vullnetit popullor për bashkimin e viseve të Kosovës, të Dibrës, të Strugës dhe t’Ulqinit e Tuzit si pjesë integrale të Shqipnisë;
2) Mbi bashkimin gjithashtu me nanën Shqipni, të krahinavet të Mitrovicës, të Vuçiterrnit, të Podjevës dhe Pazarit të ri, qi ndodhen nën pushtimin e ushtrisë gjermane, por administrativisht të lidhuna me shtetin e Serbisë;
3) Mbi organizimin politik e ushtarak të popullit dhe përgatitjen e mbrojtjes së kufijve etnik[19] ;

Por, Faza më kulmore e veprimtarisë së Lidhjes së Dytë të Prizrenit arriti në dimrin e vitit 1943 dhe vjeshtën e vitit 1944, kur ajo mobilizoi forcat atdhetare për mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare nga ushtritë e bashkuara komuniste bullgare, maqedonase, serbe e malazeze, të cilave u shkuan në ndihmë edhe brigadat partizane të Shqipërisë dhe të Kosovës. Në këto përpjekje forcat e djalërisë shqiptare, të rreshtuara në batalionet heroike “Hasan Prishtina”, “Nazim Gafurri”, “Zija Gashi”, të Drenicës, të Llapit dhe të Sanxhakut, zhvilluan luftime të përgjakshme, përgjatë vijës mbrojtëse të Kosovës, veçanërisht në sektorët: Ferizaj- Kaçanik- Gjilan; Prishtinë- Lypjan- Podujevë; Mitrovicë- Vushtri- Skënderaj[20].

Aty kah mbarimi i Nëntorit të vitit 1943 çetnikët serb të Drazho Mihajlloviçit bëjn sulmin e parë dhe djegin e plaçkitin disa katunde në qarkun e Pejës, por populli në çdo befasi ishte i gatshëm, ti  përgjigjet kushtrimit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit dhe hidhet me shpejtësi në fushë të betejës. Lufta vazhdon plot 22 ditë me të vrarë e të plagosur në të dyja palët dhe armiku, megjithëse i vendosur ndër pozita strategjike të maleve të Kollashinit, thyhet dhe shpartallohet. Ky dështim i sulmit të armikut forcon edhe ma tepër moralin dhe qëndresën e luftëtarëve shqiptar, të cilët ishin të përgatitur të përballonin sulme të tjera eventuale.

Pa kalua  një muaj, çetat e Pavle Gjurishiqit tentojnë me u ra rojeve shqiptare në Morinë të Malit të Zi dhe në Çakorr, por ndeshin në kundërshtimin e menjëhershëm dhe qëndresën e luftëtarëve Shqiptarë. Lufta zgjerohet edhe ndër sektor tjerë të kufirit dhe armiku, i përqendruar në Shekullarë, orvatet me penetrua dhe me i rrethua forcat shqiptare. Ky plan i çetnikëve dështon, ndërsa forcat vullnetare shqiptare me një manovrim të guximshëm dërmojnë përgatitjet malazeze duke e pushtuar edhe qendrën e tyre – Shekullarin.[21]

Pak më vonë sulmi i Drazhistve shpërthen n’anen e Tutinit dhe të Pazarit të Ri, por mbrojtësi i pathyeshëm Aqif Blyta, i ndihmuar edhe nga fuqitë vullnetare të Ukë Sadikut që në ndërkohë kishin ardhur atje nga rrafshi i Kosovës, i japin grushtin vendimtar të shkatërrimit fuqive sulmuese. Në këtë qëndresë t ‘ashpër që kishte vazhdua një kohë të gjatë, dallohet roli i luftëtarit të Prekorupës Ukë Sadik Gjurgjevikut, i cili, me zotësinë e tij luftarake kishte sigurua mbrojtjen e anës ma nevralgjike të qytetit, duke i sprapsë çetnikët serbomalezez që ishin të detyruar të tërhiqen prapa, duke lënë në shesh të luftës disa të vrarë dhe materiale luftarake.

Po ashtu edhe i vëllai, Shaban Sadik Gjurgjeviku, me shokët e tij shquhen për guximin dhe zotësinë në mjeshtrin e luftës, në ndeshjet me çetat Drazhiste n ‘anën e Kolashinit, ku ata kishin shtabin dhe kishin përqendrua forcat e tyre sulmuese. Mbas shkatërrimit të fuqive çetnike serbo-malazeze në Pazarin e Ri, në Tutin, në Petnicë, në Kolashin dhe në Çakorr e Rozhajë, fillojnë me sulmua Brigadat komuniste në të gjitha anët e Kosovës.[22]

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, çetnikët e Drazha Mihajloviqit, deshën të shfrytëzonin situatën e nderë  duke filluar masakrat në pjesën veriore të Kosovës. Në dimër, më 1943, nga të gjitha anët u dha kushtrimi për t’i mbrojtur tokat shqiptare. Shaban Polluzha me trimat e tij doli i pari për të luftuar në mbrojtje të Kollashinit, Novi Pazarit e pjesëve të tjera të vendit. Po ashtu, këtij kushtrimi iu bashkua edhe Alush Smajli, i cili në çetën e tij kishte tubuar mbi 200 luftëtarë vullnetarë. Çetës së Alushit iu bashkuan edhe Shaban Kotorri e shumë të tjerë. Në luftimet që zgjatën mbi pesë javë në fshatrat kufitare në mes Kosovës e Sanxhakut,  u vranë shumë çetnikë, por pati të vrarë edhe nga ana e vullnetarëve shqiptarë. Alush Smajli, në luftimet me çetnikët, ishte dallua për trimëri[23].

Qëllimet e gjithë rezistencës shqiptare   ishin dhe mbetën uniteti në organizim dhe në veprim, mirëpo rrethanat politike impononin një aktivitet të veçantë të grupeve. Mundësia e bashkëveprimit ishte e pamundshme, edhe pse qëllimi suprem i të gjitha organizatave ishte bashkimi i të gjitha trojeve shqiptare, për të krijuar një Shqipëri Etnike. Qëllimi i tërë ilegales ishte që masat e gjera popullore të përfshiheshin në grupet e rezistencës. Programet e të gjitha organizatave ilegale ishin vetëm një, pra programi kombëtar pa ngjyrime ideologjike[24].

Në fillim të vitit 1944, Lidhja e Dytë e Prizrenit shpërndan Thirrjen e Komitetit Qendror të LDP-së, për organizimin urgjent të Mbrojtjes Kombëtare të Shqipërisë në viset veriperëndimore të Novi Pazarit. Muharrem Fejza, menjëherë u angazhua, duke e thirrur popullsinë që të merrte pjesë në mbrojtje të këtyre viseve nga bandat çetnike . Pasi theu depot ushtarake të armëve në Zhur, armatosi qytetarët, formoi një njësi me qindra veta dhe, nëpër dimër e borë të madhe, duke i prirë vetë njësisë, arrin në Novi Pazar, atje ku e priste atdhetari i madh Aqif Blyta.

Pas një muaji luftime, ai kthehet në Zhur dhe duke e parë se sa organizator e strateg lufte ishte, atë e emërojnë nënprefekt në Kaçanik, ndërsa Avdyl Dura ishte emëruar udhëheqës i forcave vullnetare për mbrojtjen nga depërtimi i njësive partizane serbo-maqedonase e shqiptare nga ana e Maqedonisë. Në vitet 1944/45, Kosova ishte bërë arenë luftimesh, kishte hyrë në fazën ku duhej ecur përpara, sepse okupimi si hije i vinte mbrapa.

Muharrem Fejzën në këtë kohë luftimesh e gjejmë çdo kund, në viset e Kaçanikut, të Moravës së Epërme, të Zhegocit, të Ferizajt. Ai ndodhej në çdo betejë e front të luftës ku ishte nevoja. Mori pjesë aktive në përgatitjet e punimeve të Kuvendit Themelues të Shtabit Suprem të Kosovës, që u mbajt më 1 dhjetor 1944, në fshatin Tërpezë[25].

Gjithashtu pas formimit të Komitetit Suprem të Kosovës të Adem Gllavicës, më 1 dhjetor 1944, lindi ideja që në Kosovë dhe në të gjitha trojet shqiptare nën Jugosllavi të formoheshin organizata dhe grupe më të vogla të rezistencës shqiptare. Në këto vite, nga populli i okupuar formohen organizatat më të fuqishme nacionaliste,  siç ishin:  “LNDSH”, me ne krye Hajdar Planejën, “Besa Kombëtare” (me prof. Ymer Berishën), “Organizata Nr. 2” (me Ajet Gërgurin) dhe “Këshilli i të Dymbëdhjetëve”, me atdhetarin e shquar në krye, Ukë Sadikun, e disa të tjera më pak të njohura.

Gjatë kësaj kohe u shtrua nevoja  e ngutshme  dhe e domosdoshme që krerët e lëvizjes  të vepronin në ilegalitet të thellë. Kjo do të thoshte që duhej të bëhej një organizim tjetër, të cilin e impononte rrjedha e ngjarjeve, ndryshe nga ai i mëparshmi. Në këto rrethana momenti historike shtroi nevojën e domosdoshme për mbajtjen e një Kuvendi të ilegales shqiptare, ku do të bëhej bashkimi i të gjitha grupeve ilegale, me një qendër udhëheqëse ushtarako-politike për veprime kombëtare – bashkimin e trojeve shqiptare. Nga një takim paraprak i njësive udhëheqëse  ishte caktuar vendi (fshati Dobërdol) dhe data e mbajtjes (muaji gusht)[26].

Në këto rrethana të krijuara, momenti historik shtroi nevojën e domosdoshme për mbajtjen e një Kuvendi të ilegales shqiptare, ku do të bëhej bashkimi i të gjitha këtyre grupeve-lëvizjeve, me një qendër udhëheqëse ushtarako-politike për veprime kombëtare-bashkimin e trojeve shqiptare. Nga një takim paraprak i njësive udhëheqëse u caktua vendi- fshati Dobërdol, dhe data e mbajtjes 4-5 gusht 1945. Sipas vlerësimeve që vinin nga tereni, situata për mbajtjen e Kuvendit të Dobërdolit ishte e volitshme. Në bisedë me Ukë Sadikun, prof. Ymer Berisha takimin ndërmjet krerëve  të ilegales e kishte caktuar për muajin gusht të vitit 1945, në fshatin Dobërdol, në malet e Martin Pjetrit. Më 24 gusht filloi tubimi i madh i ilegales. Në të merrnin pjesë 19 grupe me përcjellësit e tyre, ndër të cilët edhe përfaqësuesit prej Roxhaje dhe Pazarit të Ri gjithsejtë 158 veta[27].

Aty u takuan udhëheqësit siç ishin : Ukë Sadiku, Demë Ali Pozhari, Ndue Përlleshi, Zef Gjin Doda, Zeqë Sokoli,Qazim Bajraktari, Shaban Sadik- Rama, Sadik Lutani, Alush Smajli, Ferat Kotorri , Adem Shala, Njazi Alishani, Zhukë Haxhia, Islam Tabaku, Rexhë Xhela, Mulla Ilazi, Biko Dresheviq ( i cili me vete kishte sjell edhe katër të arratisur nga Sanxhaku )[28], dhe shumë të tjerë. Qëllimi i organizatës ilegale patriotike shqiptare “Besa Kombëtare” ishte që të formojnë sa më shumë komitetet të reja në terrenin e Kosovës dhe të Sanxhakut.

Duhet theksuar se gjatë Luftës së Dytë Botërore, atdhetari i madh Haqif Blyta luajti një rol të rëndësishëm në krijimin e administratës shqiptare në Qarkun e Mitrovicës. Ai organizoi dhe udhëhoqi me sukses mbrojtjen e Pazarit të Ri dhe të viseve të tjera të Sanxhakut, duke kontribuar në përpjekjet për t’i rezistuar sulmeve të çetnikëve dhe partizanëve nga viti 1941 deri në vitin 1944. Aktivitetet e tij kishin për qëllim ruajtjen e stabilitetit dhe integritetit territorial të këtyre rajoneve, në një kohë të trazuar dhe plot sfida për popullatën shqiptare.

Përveç angazhimit të tij në mbështetje të çështjes shqiptare, Aqif Blyta mbajti postin e nënkryetarit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit në vitin 1943 dhe shërbeu si deputet në Kuvendin Kombëtar të Tiranës gjatë viteve 1943-1944. Në mbledhjen e tretë të Kongresit të Parë të Lidhjes së Dytë të Prizrenit, patrioti Haqif Blyta përsëriti kërkesat e delegatëve të Mitrovicës dhe Llapit, duke theksuar rëndësinë e aneksimit të Pazarit të Ri, një vend  i fiseve shqiptare dhe me rreth 200 varreza të reja, që mbajnë trupat e heronjve që derdhën gjakun për të mbrojtur vendin nga sulmet serbo-malazeze, me Shqipërinë.

Ai nënvizoi dëshirën e zjarrtë të banorëve të Sanxhakut dhe të Senicës për bashkim me shtetin amë, me kufijtë që ndiqnin lumin Lim dhe përshkruanin territoret historike sipas vijave kufitare të vjetra serbo-osmane. Blyta kërkoi që të mos tolerohej më asnjë shkelje serbe mbi këto toka, duke theksuar se populli shqiptar nuk duhet të lejojë ma me shkel çizmja e serbit në këto toka[29].

Duke u përballur me dhunën dhe terrorin e ushtruar nga çetnikët dhe serbët ndaj popullatës shqiptare dhe myslimane në Sanxhak dhe rrethinat e saj, ai ishte ndër të parët që organizoi luftën dhe mbrojtjen e kësaj popullate, duke u angazhuar me vendosmëri kundër shpërnguljes së shqiptarëve nga trojet e tyre. Aqif Blyta shquhej si një nga politikanët dhe patriotët më të njohur të Sanxhakut dhe Pazarit të Ri në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore, si dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Po ashtu edhe në kongresin e Dytë të LDP, që u mbajt me 17 janar 1944- 20 janar 1944, morën pjesë edhe përfaqësuesit e Sanxhakut siç ishin: Shemsi Ferri, nënprefekt i Plavës e Gucisë, Vehbi Hamzë Aga, Nënprefekt i Tutinit; Adem Kurt Aga, nënprefekt i Rozhajes dhe Hasan Aga Zvezdiu, Prefekt i Senicës (Zonë neutrale)[30]

Veprimtaria e tij aktive dhe e palodhur për mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar shkaktoi shqetësim në qarqet serbe, të cilat nuk mund të përballonin praninë e një prijësi kaq të vendosur që ishte gjithmonë i gatshëm të reagonte ndaj padrejtësive. Si rezultat, ata ndërmorën masa për të eliminuar Aqif Blytën. U organizuan tri atentate ndaj tij, por të gjitha dështuan. Kjo ndodhi sepse ata e nënvlerësuan strategjinë dhe aftësitë ushtarake të Blytës. Dy atentatet e para ishin të organizuara nga serbomëdhenjtë në Beograd, ndërsa atentati i tretë u përgatit nga komunistët, me Hasë Rozhajën si atentator. Megjithatë, kur Hasa kuptoi se kë kishte synim të atentatit[31], plani dështoi.

Në tubimin e organizuar më 26 qershor 1944 në Prizren nga Halim Spahia, u krijua Shtabi i Përgjithshëm Ushtarak për Mbrojtjen e Trojeve Etnike Shqiptare. Edhe në këtë kuvend u mor qëndrimi që të mbrohen të gjitha trojet shqiptare, pa lënë anash në asnjë moment krahinën e Sanxhakut.

Në këtë mbledhje, koloneli Fuad Dibra u gradua në gjeneralmajor të Ushtrisë Shqiptare dhe iu besua detyra e organizimit të mbrojtjes së vijës kufitare Dibër-Manastir-Shkup.

Struktura e Shtabit të Përgjithshëm Ushtarak për Mbrojtjen e Trojeve Etnike Shqiptare përfshinte:
Komandant Suprem: Gjeneral Qazim Komoni.
Anëtarët e Shtabit të Përgjithshëm me detyra specifike të mbrojtjes kufitare:

Gjeneralmajor Fuad Dibra u ngarkua me përgjegjësinë e mbrojtjes së vijës kufitare Dibër-Manastir-Shkup.
Major Shefqet Kapiteni mori detyrën për mbrojtjen e vijës Shkup-Kumanovë.
Gjeneralmajor Jahja Fusha u ngarkua për mbrojtjen e vijës Kumanovë-Vranjë-Tupallë-Merdar-Përpallac-Kopaonik.

Major Adem Voca ishte përgjegjës për mbrojtjen e vijës Kopaonik-Jeni Pazar.
Profesor Ymer Berisha mori përgjegjësinë për mbrojtjen e vijës Jeni Pazar-Tivar.[32]
Kjo strukturë e komandës synonte krijimin e një mbrojtjeje të koordinuar të kufijve etnikë shqiptarë përmes një rrjeti të zgjeruar komandues dhe organizativ.

Një nga organizatat më të rëndësishme që luajti një rol të madh në mbrojtjen e trojeve shqiptare ishte edhe Organizata Nacional Demokratike Shqiptare (ONDSH), e cila vepronte në Kosovë, Maqedoni dhe në territoret e tjera shqiptare të Ish-Jugosllavisë[33]. Patriotizmi i shqiptarëve, dashuria për atdheun dhe aspiratat shekullore për bashkim kombëtar u shprehën qartë përmes veprimeve të tyre; megjithatë, këto ndjenja shpesh u interpretuan negativisht dhe u cilësuan si nacionalizëm ekstrem që, sipas qarqeve jugosllave, “ndihmonin interesat e armikut”. Nën një presion të fortë politik nga qarqet serbe dhe jugosllave, u bë përpjekje për të mbyllur çështjen e Kosovës në mënyrë të njëanshme, duke e larguar nga thelbi i saj si një çështje e rëndësishme kombëtare dhe politike[34]..

Aneksimi i Kosovës nga Serbia, do të shohim më vonë, ishte vetëm një pjesë e padrejtësisë që u bëhej shqiptarëve nën Jugosllavinë komuniste. Sepse çështja e Kosovës nuk ishte krejt çështja shqiptare. Padrejtësinë, që i bëhej popullit shqiptar nën ish-Jugosllavi, e rëndonte edhe më tepër copëtimi i trevave në të cilat shqiptarët ishin popullatë e vetme apo shumicë dërrmuese në tri republika jugosllave: në Republikën e Serbisë, të Maqedonisë dhe të Malit të Zi. Kosova, jo vetëm që u shkëput nga trungu amë, por asaj iu shkoqën jo vetëm trevat etnike kryekëput ose kryesisht me popullatën shqiptare në Maqedoninë Veriperëndimore dhe në Mal të Zi, por edhe Presheva, Bujanoci, Medvegja dhe një pjesë e Sanxhakut, në të cilat shqiptarët ishin shumicë dërrmuese.

Aneksimi i Kosovës në Serbinë Federale shënon manovrimin më dinak sllavo-komunist, dhe fillimin e një tragjedie të re për shqiptarët këndej kufirit. Pas aneksimit të Kosovës, për popullin shqiptar filloi një etapë e errët, një kalvar i vërtetë. Filluan përsëri masakrat masive mbi popullatën e pafajshme dhe likuidoheshin patriotët dhe intelektualët e paktë. Në Drenicë dhe në shumë vende të tjera të Kosovës bëhej gjenocid i vërtetë. Edhe pse ishte e pushtuar, Kosova edhe më tej trajtohej si zonë e rrezikshme dhe e pasigurt, për shkak se banohej me një popullsi shumicë josllave, e shtypur dhe e diskriminuar. Andaj edhe ekzistonte frika tek okupuesi.

Duke e parë tradhtinë e madhe  që ndodhi me 8-10 korrik  1945, forcat nacionaliste shqiptare u detyruan të kërkonin përkrahjen, mbështetjen dhe bashkëpunimin  e forcave demokratike në vendet perëndimore. Lëvizja Kombëtare Shqiptare, duke e parë se tokat shqiptare po rrëshqitnin në prehrin sllav, filluan organizimet për t’iu kundërvënë qëllimeve gllabëruese të tyre.

Vlen të ceket se viti 1944-1945, te populli shqiptar do të kujtohen si vitet më të përgjakshëm në historinë e këtyre trojeve. Sipas shënimeve që i jep Tahir Zajmi, në librin e Lidhjes së Dytë të Prizrenit, thuhej se vetëm në Sanxhak (Jeni Pazar), u pushkatuan 1.410 veta; në Tutin 900 veta; në Bihor 3820 veta dhe në  Plavë e Guci 710 veta[35]. Shumë të tjerë do të zhduken pa gjurmë, shumë ë tjerë do të futen në burgje dhe do të vendosen në kampe, qindra mijëra të tjerë do të marrin botën në sy (si në Turqi, Greqi e vende të tjera), e shumë të tjerë do të vriten jashtë Kosovës. Të gjitha këto do të bëhen nën maskën e njëfarë “vëllazërim-bashkimit” iluzor.

Mund të përfundohet se Lëvizja Kombëtare Shqiptare, pavarësisht nga masat represive të zbatuara nga pushteti komunist jugosllav, nuk u shua asnjëherë plotësisht. Përkundrazi, patriotët shqiptarë vazhduan të gjenin forcë për të vijuar përpjekjet për çlirim dhe bashkim kombëtar, që nga ripushtimi i Kosovës më 1944 deri te organizimi i Luftës Çlirimtare gjatë viteve 1998-2001 në Kosovë, Luginën e Preshevës dhe Maqedoni. Kjo qëndresë vazhdon edhe sot me të njëjtën frymë edhe në trevat e Sanxhakut, ku, për shkak të presionit të gjatë, popullsia shqiptare autoktone është detyruar ose të asimilohet ose të largohet nga trojet e veta.


[1] Zekiria Cana, Porosit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për çështjen kombëtare, në Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe vendi i saj në histori, Prishtinë 2008, 317

[2] Sabile Keçmezi-Basha, Procesi Gjyqësor i Prizrenit (Dokumente), Prishtinë 2018, 20;

[3] https://merbraha.com/haxhi-jahja-efendi-daci-vetem-me-pushke-e-me-dije-formohet-shqiperia-etnike/

[4] Po aty,

[5] Esat Myftari, Emrush Myftari, Pejë 2011, 57

[6] Sabile Keçmezi-Basha, Ekzekutimi i shqiptarëve nga OZNA e UDB-ja jugosllave 1944-1990, Prishtinë,2024, 418; Myrvete Gashi, Haxhi Jahja Efendi Daci, (E djathta shqiptare në mbrojtje të Shqipërisë Etnike- 7, Prizren- Ferizaj, 2009

[7]Ismail Gashi Sllovia: Dhuna serbe në trevën e Lypjanit (I), //www.pashtriku.org/?kat=63&shkrimi=1481

[8] Jusuf Osmani, https://revistashenja.com/debimi-dhe-krimet-serbe-ndaj-popullates-shqiptare-te-sanxhakut-te-nishit-1877-1878/,1 nëntor, 2024

[9] Po aty.

[10] Muhamet Mjeku, Lufta e Drenicës- Shaban Polluzha, Prishtinë 1991

[11] Ismet Azizi, Fjalimi i Shaban Polluzhës në Dugapolanë të Peshterit në vjeshtën e vitit 1941, https://inforculture.info/2020/07/02/fjalimi-i-shaban-polluzhes-ne-dugapolane-te-peshterit-ne-vjeshten-e-vitit-1941/

[12] Po aty,

[13] Po aty,

[14] https://telegrafi.com/fjalimi-shaban-polluzhes-dhe-mulla-ilaz-brojes-ne-sanxhak-ne-vjeshten-e-vitit-1941/; Muhamet Mjeku, Lufta e Drenicës- Shaban Polluzha, Prishtinë 1991; https://www.epokaere.com/pese-shembuj-nga-qendresa-e-drenices-ne-luften-e-komandantit-shaban-polluzha/

[15]  Tahir Zajmi, Lidhja e II e Prizrenit dhe lufta heroike e popullit për mbrojtjen e Kosovës, Bruksel- 1964, 43-44;    Sabile Keçmezi-Basha, https://rajonipress.com/lidhja-e-dyte-e-prizrenit-1943/

[16] Muhamet Shatri, https://www.botasot.info/opinione/950687/perpjekjet-e-lidhjes-se-dyte-te-prizrenit-per-jetesimin-e-aspiratave-jetike-te-kombit-shqiptar/

[17]Gazeta “Kosova”, tetuer 1943, vitit i III, nr. 51, 52, 53; Organ i Komitetit Kosovar

[18] Gazeta “Kosova”, tetuer 1943, vitit i III, nr. 51, 52, 53; Organ i Komitetit Kosovar

[19] Tahir Zajmi, Lidhja e Dytë e Prizrenit…, Bruksel, 22

[20] Po aty.

[21]  Tahir Zajmi, Lidhja e II e Prizrenit dhe lufta heroike e popullit për mbrojtjen e Kosovës, Bruksel- 1964, 38

[22] Tahir Zajmi, vepër e cituar,39

[23] Jetish Kadishani, lush Smajli- Qerrataja (1899-1946), Prishtinë, 2001;  Islam Dobra, Lufta e Drenicës 1941-1945 dhe NDSH-ja deri më 1947, Prishtinë 1997

[24] Emin Fazlija, Hamid Emini- Brunçaj (19.09.1909-16.10.1986) “Doktori) i Maleve të lira të Drenicës Dardane, Prishtinë, 2009, 26; Sabile Keçmezi-Basha, Ekzekutimi i shqiptarëve…,190

[25]https://kosovapersanxhakun.org/lidhja-e-dyte-e-prizrenit-dhe-lufta-heroike-e-popullit-per-mbrojtjen-e-kosoves/; https://www.zemrashqiptare.net/news/63340/sabile-basha-muharrem-fejza-nuk-njoh-lufte-per-ceshtje-ideologjike-pervec-luftes-per-shqiperi-etnike.html

[26] Muhamet Pirraku, Mulla Idriz Gjilani dhe Mbrojtja Kombëtare e Kosovës Lindore 1941-1945, Gjilan 2017

[27] Branisllav Bozhoviq, Milorad Vaviq, Surova vremena na Kosovu i Metohiju, Beograd 1991, f. 539

[28] Sabile Keçmezi-Basha, Lëvizja ilegale patriotike shqiptare në Kosovë 1945-1947, Prishtinë, 1998…

[29] Dokumente, Lidhja e Dytë e Prizrenit, 1943

[30] Zekirja Cana, Shpalime Historike, Pjesa e Dytë, Prishtinë 1998, f. 569

[31] Sabile Keçmezi-Basha, Ekzekutimi… vepër e cituar, 218; Hysen Azemi, LNDSH-ja dhe Sigurimi Shtetëror Serb, Vëllimi II, 1945-1947, Prishtinë, 2014; Niazi Ramadani,  Gjilani – rezistenca kombëtare në juglindje të Kosovës 1941-1951. Gjilan,(2016)

[32] Muhamet Mjeku, Lufta e Drenicës- Shaban Polluzha, Prishtinë 1991,

[33]Muhamet Pirraku, Mulla Idriz Gjilani, Mbrojtja Kombëtare e Kosovës Lindore 1941-1951, Prishtinë 1995, f. 324

[34] Lefter Nasi, Mbi statusin Politiko-Juridik të Kosovës pas Luftës së Dytë Botërore ( 1944-1946), “Çështja e Kosovës një problem historic dhe actual”, Tiranë 1996 fq. 222.

[35] Tahir Zajmi, Lidhja e Dytë e Prizrenit…, Bruksel, 22

Më shumë shkrime

K O M E N T E

Ju lutem, shkruaJ komentin tuaj!
Ju lutem, shkruaJ emrin tuaj këtu

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Shkrimet e fundit