TA KUJTOJMË DHE NJËHERË ATË VITIN MË NJËZETË

Nga

26 Maj 2024

Në 104 vjetorin e Luftës Kombëtare të Vlorës

Dokumente historike. Botohen për herë të parë

Nga Enver MEMISHAJ

Lufta heroike e Vlorës 5 qershor 1920 – 3 shtator 1920, që më pas me të drejtë është quajtur Lufta Kombëtare e Vlorës, është nga betejat më të rëndësishme që ka bërë populli shqiptar, pasi ajo luftë siç shprehen në unisin të gjith studjuesit dhe historianët, rishpalli Pavarësinë Kombëtare të mohuar e përmbysur nga Lufta e Parë Kombëtare.

Shqiptarët të coptuar nga Fuqitë e Mëdha dhe nga fqinjët grabitqarë vendosën t’i dilnin vetë zot fateve të tyre. Për këta ata mblodhën Kongresin e Lushnjës më 21 janar 1920 dhe bënë Luftën Kombëtare të Vlorës, që vulosi vendimet e atij kongresi me gjakun e afro 300 dëshmorëve.

Ajo luftë u ideua, nga vendimet e Kongresit të Lushnjës, u organizua dhe u udhëhoq në fitore nga Komiuteti Mbrojta Kombëtare prej 12 burra patriot të shquar, me në krye Osmën Haxhinë (1885 – 1937), që sot me të drejtë ka një bustë në mes të Vlorës. Komiteti emroi Komandnat të Përgjithshëm të Trupave Kombëtare major Ahmet Lepenicën (1872 – 1941), që ende i mungon shtatoria e tij në krah të Osmën Haxhiut.

Me të drejtë, për këtë luftë është shkruar e propagandur shumë, por mbetet akoma për të folur e për të shkruar.

Ja disa dokumkente me interes dhe që publikohen për herë të parë, sipas gjuhës dhe ortografisë së kohës:

Konspekti i Spiro Kolekës (1879 – 1940) për Luftën e Vlorës.

Kemi gjetur një konspekt, kalendar që Spiro Koleka u bën ngjarjeve të Luftës së Vlorës më 1920 dhe që ia drejton një personaliteti që nuk kiemi mundur ta idetifikojmë. Në këtë kohë Spiro Koleka ishte emruar nga qeveria e Sulejman Delvinës, ministër pa protofol pranë Komitetit Mbrojtja Kombëtare i Vlorës që organizonte luftën kundër pushtuesve italianë.

Sipas kuptimit të renditjes së ngjarjeve ai i përshkruan deri sa ra kalaja e Kaninës. Kjo renditje e ngjarjeve duke dhënë edha ai mendimin e tij se çfarë ngjante në Vlorë ka rëndësi pasi i bën një ministër, autoritet i qeverisë së kohës së Sulejman Delvinës. Spiro Koleka ishte caktuar ministër pranë Komitetit Mbrojtja Kombëtare që kryesohej nga Osmën Haxhiu.

Konspekti i Spiro Kolekës.

Lufta më 5 qershor 1920. Shqiptarët zaptuan me yxhim këto vende të fortifikuara me trinçe të Vlorës: Kuotën 115, vendin e quajtur Gjorm, pozicionin e quajtur Drashovicë, vendin Mazhar, vendin Llogora të Dukatit, vendin Pashaj, Sinanaj.
Zumë më tepër se njëmijë jesir, në mes të të cilëve dy kolonela, një të vram dhe një të plagosur dhe ndonja njëqint oficera. Zaptuam 10 topa kalibër të ndryshëm, 80 mitroloza, 1000 kasa xhephane, dyfekë dhe njëmijë kasa xhephane topash dhe bomba.
Në luftë që u bë më 10 të qershorit për të marrë vesh vendet e forta ku gjinden shqiptarët muarën dy topa kalibër 35 dhe 4 mitroloza.
Nacionalistët kanë rrethue kalanë e Kaninës dhe të Tepelenës, kalaja e fundit thuhet se sot ra në duar të shqiptarve.
Italianët përpara se të gjajë lufta dogjën shtëpitë e nacionalistave kryetarë, muarën pothua shumicën e burrave prej qytetit dhe i burgosën. Lanë vetëm të lirë 3 – 4 që ishin spiunët e tyre.
Pas luftës së 10 qershorit popullin e Vlorës e ka mbyllë në shtëpia dhe nuk i le të dalin të marrin bukë.
Bambardojë qytetin me gra dhe çilimij me flotë nga deti, Drashovicë dhe Kaninë dhe gjithë fshatrat që janë rreth qytetit.
Bombardoj nga deti dhe këta katunde: Tragjas, Dukat, Radhimë, Drashovicë dhe Kaninë dhe gjith fshatrat që janë rreth qytetit.
Ka vra dhe po vret gra dhe çilimij për t’u dhënë tmerr shqiptarve.

Bëjmë thirrje mbi ndjenjat tuaja fisnike dhe kalorsiake që të bëni të ditur në tërë botën e qytetëruar dhe në shtypin botëror ngjarjet gjaksore të Vlorës dhe heroizmin e këtij populli me qëllim që gjaku që derdhet në fushat e Vlorës s’kërkon tjetër veçse LIRI. Ky gjak të mos vejë kot.

Pritni Zotni nderimet e mia prej zemre Spiro Koleka,

* * *

Me interes janë edhe telegramet që Spiro Koleka u dërgon shumë vlonjatve të cilët i falnderon për urimet që ata i kanë dërguar me rastin e trimfit të armëve shqiptarë ne Vlorë më 1920.

Flanderimet që Spiro Koleka u bën vlonjatëve tregojnë se sa shumë ky patriot e vlerësonte dhe nderonte opingën, popullin, sikurse thoshte Osmën Haxhiu. Janë shumë telegrame, por po citojmë disa nga këto telegrame, që nisen nga Vlora:

Më 15.8. 1920. Delegatit të Himarës Naqe Leka me shokë, Sarandë. Falnderje të përzemërta, Koleka.

Më 31.12 1920 u drejtohen telegrame:

— Doktor S. Pano, Milo Varfi, Koço Milo, Gaqe Kaporja, Andrea Dhima, Nestor Polios, Kale Konduka, Naqe Konomi, Jani Mitro, Kale Koçi, Dhyse Vera, kapter Vangjel Jani, Palasë, Kristofer Kondi, Simo Koço, Kristo Grillo, Kostë Kapo, Vasil Ziso, Vasil Andoni, Nikollaq Jani Himarë.

— Hysen Vrionit Tiranë. Veli Smokthina, Selami Tirana, toger Anest Qesari, Vangjel Popa, Leonidha Nisku, Lluka Gjini, Falnderje të përzemërta. Spiro Koleka.

— Taip Çomo LIbohovë. Kapiten [Dhimitër] Bala Falnderje të përzemërta. Koleka.

— Leonidha Milo Himarë, etj

Fjalimi i kryetarit të katundarisë së Vlorës Ali Asllani (1884 – 1966), para populit të Vlorës, më 3 shtator 1920:

Fjalimi i Ali Asllanit është i daktilografuar në një faqe format. Në krye janë shkruar dy fjali me shkrim dore:

Fjalimi që mbajti kryetari katundarisë Ali Asllani kur hyri ushtria kombëtare në vlorë, ndërsa është shkruar me dorën e Ali Asllanit: Fjalimi që mbajta kur hyri fuqia e ushtris kombëtare në Vlorë, 1920, Ali Asllani.

Ky fjalim nuk është botuar i plotë, por janë cituar fragmente perj tij, prandaj po e botojmë të plotë për herë të parë.

F j a l i m i:

Mirë se erdhët vëllezër të dashur e të nderuar. Me ardhjen tuaj sot Vlora jon, Vlora historike bashkohet me MBRETËRIN E ZHGABËS DY KRENORE.

Vlora historike, se në këtë qytet që qe një ditë dora e PLAKUT të paharruar, ngriti FLAMURIN kombëtar, po më pastaj, në mes të suferinavet e luftës së madhe plot flam e flak, e dashura Vlor, mbeti si një flet e thatë në erë…. ku do vejë e ku do bjerë? ….. fati i saja nuk dihej.

Në mes të këtij tufani lipsej Nuhu, Djemtë e tija dhe Gjemija: Vlora këta i kërkonte në Lindje e në Perëndim, i kërkoi në qiell e në diell; po i gjeti këtu, i gjeti në gjirin e saj.

Dhe në vend të një plaku, këtë radhë, dualën një tufë djem, burra dhe dragoj…. Juvej vëllezër të dashur, Vlora dhe vlonjat.

Populli kësaj krahine , për të arritur këtu, kur hodhi çapin e parë, hodhi posht gjën e jetën e tija, pranoj prishjen, vdekjen, shkretësin dhe në një çap që u hoth mase u shuan dy drita, shumë mëma u helmuan, shumë oxhakër u rrëzuan, po Vlora dhe vlonjatët mbeten përjetë faqebardhë dhe kryelartë.

Të fala atyrej mëmave e atyre FAJKOJVE që ranë në fushë të nderit, se cilido nga ata në atë jetë ka zënë një fron Profiti, pran PERËNDISË; dhe në këtë jetë, jetojnë në zemrat tona dhe në çdo rrahje të zemrave tona kujtimi i tyrej flet e thërret.

Mir se na ardhët dhe juvej, vëllezër shqiptar të krahinave tjera, përkrahja juaj, ndihmat tuaja, zëri zjarrtë vëllazëror juaji, ka një pjesë të veçantë në shpirtin e kësaj krahine; dhe duke u bashkuar me ju këtu, në këtë tokën arbënore, nënë SHQIPONJËN DYKRENORE, kemi pran gjith Shqipërinë dhe përmi koka kemi vet PERËNDIN.

Të lumtur nga e bashkuara me ju, në emër të këti qyteti. Falenderjet vëllazërore, dhe u ftroj të thërrasim gjith së bashku.

Rroftë Flamuri Kombëtar!

Rroftë Kombi Shqiptar!

* * *

Me interes na duket edhe një letër që Seid Qemali (1887 – 1944), personazh i njohur në historinë e Vlorës ish prefekt etj., dhe më gjerë, por që nuk iu bashkua Luftës së Vlorës dhe prandaj u dënua nga Komiteti Mbrojtja Kombëtare.

L e t r a:

Napoli 23 gusht 1920

Zotit Ali Asllanit!, Vëlla i dashur Ali!

Pardje mora letrën t’ënde e të falemnderit. Do ishja nisur atë ças për në Atdheun e dashur e do kishja mundur të gëzoja dhe unë së bashku me shokët e me vëllezërit, lirimin e lulëzimin e nënës që na ka ushqyer e na ka rritur me gjirin e sajë.

Por, për fat të keq, më ngjau një ndallim i papritur, dhe ja se qysh.

Më 17 gusht vdiq Nazifi, e me qën se heqimët than që sëmundja është dermotifo, zyra e shëndetësisë vendosi të na ndaj nga bota, mua me fëmij dhe dy fëmijët e të dy zotërive të shtëpive që rrinte i ndjeri, dhe atë dit na mori e na pruri në Kurantinë, ku kemi shtat dit e pas të thënit do bëjmë akoma dhe 13 dit, d.m.thën gjer më 7 shtator. Dasht Zoti i Math të dalën më shpejt . Lavdi i qoft Perëndisë , nga shëndeti jemi mirë.

Këndoni dhe letrën që shkrova z. Doktor Aliut.

Të fala e të puthura. U pjekshim shëndoshë. Fëmija të falen me shëndet.

Yti Serid Kemal

Po kështu me interes është edhe letra që Osmën Haxhiu i drejton kryetarit të Katundaris Ali Asllanit.

L e t r a:

Komiteti “Mbrojtja Kombëtare”

Letër nga Osman Nuri (Osman Haxhiu ) kryetarit të Katundaris Ali Asllanit.

Kryetarit Katundaries Vlorës.

U lutemi të kujdesij për të përgaditur shtëpin e Nishat Beut, e cila është blerë nga ana e Prefekturës, për të ndenjur ky Komitet, për të pritur urimet, kështu të përgatitni këtë shtëpi e jo tjatër. Mbetemi të siguruar që do të mbaroni këtë shërbim.

Drashovice 1/9/1920 Anëtar i Komitetit Kombëtarë

Një telegram që shpreh qartazi patriotizmin e Ali Asllanit.

Në rolin e kryetarit të katundarisë së Vlorës, ky burra patriot shprehet në vlerësimin e veprës patriotike të Avni Rustemit dhe marrjen e tij në mbrojtje përpar autoritetev gjyqsore franceze, pasi Avni Rustemi kishte vepruar i udhëhequr nga ndjenja patriotike kundër Esat Pashë Toptani që kishte shitur interest e Shqipërisë.

T e l e g r a m i:

Katundarivet: Gjirokastër, Sarandë, Delvin, Përmet, Leskovik, Kolonjë, Korçë, Starovë, Tepelen, Skrapar, Fier, Lushnjë, Berat, Elbasan, Peqin, Tiranë Kavajë, Shjak, Durrës, Lesh, Shkodër, Krujë.

Sot në Vlorë u mbajt një meting i math, ku u vendos të hiqen dhe u hoqën telegrame nga gra e burra zhyris franceze dhe shtypit frenk, inglis, amerikan, italian, elvazian.

Për shpëtimin e patriot të math AVNI RUSTEM LIBOHOVËS i cili me vrasjen e Esad Pashës shpëtoj Shqipërin nga një despotizëm e keqe.

Vlora lut që nga gjithë Shqipëria të bënet këjo përçapje pranë botës Evropiane.

20/9/920 Firma e Ali Asllanit.