Faqja e titullit të fjalorit gjerman nga Johann Christoph Adelung 1774
Burimi: Wikipedia – Përktheu dhe përgatiti Arben Çokaj
Gjuha e zyrës saksone (gjithashtu gjermanishtja e zyrës Meißner) u zhvillua në epokën e humanizmit gjerman. Ishte një parakusht për një gjermanishte standarde të përgjithshme, që zëvendësoi dialektet, siç u zbatua nga Martin Luteri në përkthimin e tij të Biblës në 1522. Si homologe, ishte gjuha e kancelarisë Maksimiliane, të cilën perandori e përshkruante për zyrtarët e tij. Megjithatë, pas Luftës Shtatëvjeçare, Maria Theresa1) u ndje e detyruar të shpallte gjuhën e Kancelarisë Saksone si gjuhë standarde edhe në jug të perandorisë.
Me rritjen e numrit të njerëzve, që mund të shkruanin dhe rëndësisë së shkrimit, ndryshimi i tingullit u zvogëlua në rëndësinë e tij për historinë e gjuhës në favor të standardizimit të vetëdijshëm. Një nga gramatikanët më të rëndësishëm të shekullit të 18-të është Johann Christoph Adelung, fjalori i të cilit, i botuar midis 1774 dhe 1786, pati një ndikim të madh te bashkëkohësit e tij dhe në leksikografi. Jacob dhe Wilhelm Grimm filluan botimin e fjalorit më të plotë gjerman në 1852, i cili u përfundua në 1961, por që atëherë është rishikuar.
Faqja e titullit të vëllimit të parë të fjalorit gjerman
Drejtshkrimi i gjermanishtes së lartë u standardizua gjithnjë e më shumë gjatë shekullit të 19-të. Një përparim në një “drejtshkrim uniform” të gjermanishtes së lartë erdhi me fjalorin drejtshkrimor të gjuhës gjermane nga Konrad Duden (1880), i cili në standardizimin drejtshkrimor të vitit 1901, në një formë paksa të modifikuar – pa arritur statusin zyrtar – u shpall bazë e zyrtares, drejtshkrimi. Megjithatë, Duden nuk ishte i pakrahasueshëm në atë kohë: përveç fjalorëve të tjerë jozyrtar, si i ashtuquajturi “Buchdruckerduden” – botuar gjithashtu nga Instituti Bibliografik dhe Konrad Duden – dhe fjalori i drejtshkrimit gjerman (1903) nga Georg.
Ammon, kishte fjalorë standardë zyrtarë me rregulla drejtshkrimore pjesërisht të ndryshme, si fjalori zyrtar për drejtshkrimin gjerman për përdorim në kancelarinë prusiane (1903) ose rregullat për drejtshkrimin gjerman, së bashku me fjalorin – botim me drejtshkrime uniforme në Austri (1904).
Devijimet ishin, ndër të tjera, në miratimin ose mospranimin e disa drejtshkrimeve (p.sh.: Keeks – Cakes – Kakes, sot: Biskotë), në paraqitjen e tingullit s para z në shkrimin gjerman dhe Fraktur, në modifikim ose mos modifikim i emrave të përveçëm (p.sh. Göthe në vend të Goethe, Bismark në vend të Bismarck). Me “Buchdrucker-Duden” të vitit 1903, u morën parasysh edhe kërkesat e veçanta për ndryshime nga Shoqata Gjermane e Printuesve të Librit, Shoqata e Reich-ut të Pronarëve të Printuesve Austriakë të Librit dhe Shoqata e Pronarëve Zvicerianë të Printuesve të Librit.
Reformat drejtshkrimore u bënë në 1996, 2004 dhe 2006 (shih gjithashtu: Historia e drejtshkrimit gjerman). Në fund të shekullit të 19-të, u bënë përpjekje për të rregulluar shqiptimin e gjermanishtes së lartë, mbi të gjitha përmes fjalorit të shqiptimit të Theodor Siebs. Megjithatë, këto rregullore nuk arritën nivelin e forcës detyruese, që arriti Duden me drejtshkrimin. Ndryshe nga gjuha e shkruar e gjermanishtes së ulët, gjuha e shkruar e gjermanishtes së ulët nuk është zyrtarisht e standardizuar, por ndikohet gjithnjë e më shumë nga “Rregullat për drejtshkrimin e gjermanishtes së ulët” të hartuara në Hamburg në vitin 1956 dhe fjalori nga Johannes Saß.
Austria dhe Zvicra
Gjermanishtja flitet në Gjermani, Austri dhe pjesë të Zvicrës. Pra, ka jo vetëm shumë dialekte gjermane, por edhe disa forma të gjuhës standarde, të cilat ndryshojnë pak në fjalor, gramatikë, shqiptim dhe rrjedhimisht edhe në drejtshkrim. Baza për mësimet austriake është fjalori austriak.
Fjalët austriake, që nuk ekzistojnë në gjuhën e shkruar të Republikës Federale të Gjermanisë quhen austriazizëm. B. Kajsi, rrush pa fara, krem, gjizë, kërpudha dhe janar në vend të kajsive, rrush pa fara, krem, kuark, kërpudha dhe janar. Fjalët e tjera kanë një gjini të ndryshme (p.sh. paga në vend të pagës për të ardhura, tik-tak në vend të rriqrës).
Fjalët zvicerane që nuk ekzistojnë në gjermanishten e shkruar quhen helvetizëm. Drejtshkrimi zviceran nuk ka një s të mprehtë, por përndryshe bazohet në rregullat e reformës drejtshkrimore të 1 gushtit 2006.
Drejtshkrimi i dialekteve gjermane
Disa nga dialektet gjermane kanë rregullat e tyre, si ato sipas Sass për gjermanishten e ulët (1935/56), drejtshkrimi Dieth për gjermanishten zvicerane (1938) ose orthal për alsasishten (2003).
Shihni gjithashtu konventat për çdo version të Wikipedia-s: Alemannic (Schrybig), bavarez (Boarian Umschrift), Luksemburgase (Schreifweis), gjermanisht i ulët (Sass), Ripuarian (Schrievwies).
1. Princesa Maria Ludwiga Theresia e Bavarisë (6 korrik 1872 – 10 qershor 1954) ishte vajza e mbretit të fundit të Bavarisë, Ludwig III.
