Vazhdon nga numri i kaluar me titull “Çou Abedin, se u kallëm…!“, 12 Mars 2024
Nga thesari popullor i Turjakës
Nga Ditari im, pjesa e tretë (3)
16 mahi e tregime dhe 14 fjalë të urta e shprehje popullore turjakase e rrethinë
- Zeqë, m’ki hânger n’sy!
Në Turjakë kur dilnin çabanët në mal me gjâ, kohën e lirë përveç lojnave cimic, me peta, poga, strinca, teze ata mahiteshin e rrokeshin edhe si “pelivanë” e çabanët në malet e Sharit e në Dragash.
Zeqa, vëllai im edhe pse halllig kur rrokej me Zenel Sadikin e rrxonte por Zeneli nuk e pranonte humbjen. I thonte Zeqës:
– M’ke hanger nsy, hajde rrokuum edhe njëherë!
- Pasha tyrbet, kush ma n`zor sa kâ e ma shumë s`ka hjek prej grues se Alia jem
Musli Meta, Ali e Sadri Meta, kusherini, me kastrat janë kânë vllazen prej babe e me nana tjera. Të tretë janë kânë burra t`mirë, njerëz të tokës e fetarë të mëdhenjë prandaj edhe iu thonë Mullamuqa (Mulla).
Baca Musë e ka lânë veç ni djalë Kapllanin qi shoqin nuk e ka pas në Turjakë e Alia e Sadria i kanë ka tre djem por edhe për këta, do të flas më vonë e më shumë do të shkruaj, në bazë të shënimeve që mi ka dërgua Qerim (Kapllan) Kastrati.
Unë shkoja shpesh e rrija te baca Musë, kur Qerimi, nipi i bacës Musë, djali i Kapllanit ishte gjimnazist emë vonë student fakulteti, tash doktor shkence. Baca Musli kish qef me nejt me mua se unë i kallxojsha për jetën e re në Prishtinë, si student e ai me tregonte mue për kohën e vetë. Shpesh më pyeste:
-Djali i axhës, qysh âsht atje n`Prishtinë? Unë i tregojsha se në shkollë ka qika e djemë e ulum bashkë, afër njani tjetrit, ngitë dhe e ngojmë profesorin. Ai u quditke qysh bâhet mu ulur djemt beqarë afer qikave t`reja t`huja.
– Djali i axhës, lumt ju se Vallahi unë s`kisha mujt mu ungj ngat me qika t`huja …!
Niherë, kur ish s`mut Baca Musli shkon baca Bali (Bali Imeri, është axha i jem) me nejt pakë e me pa Bacën Musli. Kapllani i del përpara dhe masi përshëndeten e vetë baca Bali Kapllanin:
– Kapllan, qysh asht baca Musli, a ka bâ ma mirë?
– Baca Bali, baba nuk âsht kurrqysh. E ka mlu kryt me jargan e nuk pi flet kerkuj. Baca Bali apet e vet:
– A âsht gjallë?
– Po, po gjallë âsht po nuk pa flet flet!
– Kqyre Kapllan, tybe n`kofsha gjallë unë, pa e shti me fol bacën Musë nuk kam me lâ. Hynë mrenda e n`odë ish kâne edhe baca Ali, vëllai ma i vogël i baces Musli.
Masi ja qesin kutinë me duhan, baca Bali ja me fol me bacën Ali, vetëm për me shti me fol bacën Musli:
– Ali, e nis muhabetin baca Bali:
– Cili e kimi pas gruen ma t`shtira, unë a ti?
Kur e nin baca Musli shka e veti baca Bali Alien, e gjun jarganin me ni anë e t`ja nisë me fol e me bâ llaf sikur mas me pas kânë kurrë smut.
– Pasha tyrbet, kush ma shumë nuk ka hjek pi grus se Alia i jem (Ali Meta e ka pas gruen pi Baje, Banjë e Baca Bali e ka pas prej Panorci, qiken e Gjemë Sadrisë). Baca Kapllan u gzu qi bani ma mirë baba e foli qysh ma mirë, si përpara dhe e falenderoi bacen Bali shumë.
- Mas lir i ra hâni Musli Metës
Ishin pas shkue për pazar n`Prishtinë Musli Meta, Asman Cufa, Reshit Imeri, Salih Xhemajlia, Din Haxhia e Ali Nurqi të gjithë burra të Turjakës.
Burrat e Turjakës kanë shkue në pazarin e Rahavecit. Rrallë kanë shkue në Perzeren e në Pejë e edhe më rrallë ose hiç nuk kanë shkue në pazaret e shehret tjera. Pejën e Perzerinin i kanë pas larg 6 sahat, me shku me kali e Prishtinën edhe ma larg.
N´Pazarin e Prishtinës sakicat (sopatat) janë kânë ma t`mirat, 5 killa t`râna qi me ni t`rame e prenin drunin, thonte baba Imer.
Burrat e Turjakës kur shkojnë n`Prishtinë, e gjâjnë ni han e i lidhin e lâjnë kuvalt dhe e zânë (rezervojnë) ka ni ven me fjet. Flenin në tokë, në dyshekë me kashtë, napër sllamarica se kreveta nuk kishte. Masnej dojnë me dal n`qarshi me pa shehrin. Baca Musli ish ra n`venin e vetë, n`sllamaricë e nuk pa qohet. Ata, i thonë:
– Hajde Musli dalum n`sheher!
– Ja Vallahi, qitu du me nejt se e kum pagu. Ata dalin e shetisin naper sheher e kur kthehen i thone Muslisë:
– Musli kujna ma lirë se ty nuk i ka ra Hani!
- Edhe unë kur të pshurri, i n`shjoj ka dy tri pordhë
Baca Tah shkon dhânerr s`pari në Bellenicë. Me bacën Tahë shkon Alia. Alia ishte më i vogli vëlla prej vëllezërve dhe ishte zot shpie. Udhës për Bellenicë, Alia i thot Fetahit që të mos flet se dhânrri nuk duhet me fol:
– Mas ki gajle Ali se nuk flas. Kam me ju ngu juve e unë nuk kum me folë.
Ishte adet që dhanurt i mundonin dhe shpesh në lojra të ndryshme, iu qitnin edhe samar mi shpinë dhe i shtinin kishi me u falur afër murit me samar n`shpinë e provokime nga më të ndryshmet sepse iu kishin marrë qikat e diqysh miqt, hakmirreshin.
Në odë folshin burrat e Fetahi nuk folte. Bellenica e bâjnë men qysh me shti Fetahin me fol e me marr vesh a âsht i kfjellët a jo. Njëri prej tyne thotë:
– Kuvalt roda, kur të pshurren, i bâjnë edhe ka dy pordhë permas. Baca Tah kur i nin shka folën për kuvaltë edhe ai flet:
– Pasha Zotin edhe unë kur të pshurri, i l`shjoj ka dy tri pordhë permas.
- Baca Tah, ia then dhelpnës pacerrkën
Fetah Nurqit, plak i mahallës së Nurqëve në Turjakë, natën i shkojte dhelpna e ia hante pulat n`kaçak. Baca Tah (Fetahi) e bân men (e menon) qysh me e zâ dhelpnën me myt. Shka bân ni ditë, e merr ni pacerrkë dhe mrena n`pacerrkë i shtin do mushkni t`pulave. Dhelpna kur vjen natën e nin erën e mushknive dhe e shtin kryet n’pacerrkë me i hânger mushknitë. Kur i han mushknitë, kyet nuk mun me nxjerrë pi pacerrkës. N`sabah kur qohet baca Tah, pe sheh dhelpnën tuj en naper aborr se nuk ka pa kah me shku e me ik. Baca Tah e merr 1 shtagë e i mshon dhelpnës në krye e ia then pacerrkën e dhelpna ik n`mal si âsht mas miri.
- E kapshna drapnin me dy gishta
Baca Tah ish pas met vejan por koha kur jetonte baca Tah, në Turjakë ishte si në kohë e keqe. Të rijtë nuk guxonin jo me fol por as me i kqyrë qikat e katunit. Nëse dikush folte ndonjë fjalë për naj punë t`keqe, jo vetëm në Turjakë, po edhe në katunet tjera, bâhej hor e kjamet e besa edhe kriste pushka e baheshin gjaqet.
Prandaj, edhe duhej mu rujt, me hec si n`therra. Baca Tah kur ish kânë tuj korr grun në Grablishtë, ni grue nga bregi tjeter ia hiqte mafesin (shaminë) dhe ia bante me dorë bacës Tah. Kur e pytshin bacën Tah:
– Ti shka bujshe baca Tah kur ajo ta bante me dorë e me mafes?
– Unë, pasha Zotin e kapsha drapnin me dy gishta dhe korrsha grun edhe ma shpejt.
- Thuj ne ta knojnë edhe ni kângë!
Halit Avdia, djali i Avdi Hamidit, kur i runte dhetë (dhentë, delet), si çaban, e ka pas ni radio. Radion e merrke me vete, tranzistor të dorës që pakë kush kish n`Turjakë dhe shpesh afroheshim çabanët e tjerë dhe e ngojshum Radio Prishtinën, sidomos e pritshim ni emision me kângë folklorike, që ishte masdeke prej orë 15:00. N`kit emision k`nonin kangatartë e njoftun shumë, Salih e Feriz Krasniqi.
I ngonim kush ishte aty ngat. Vinte edhe baca Tah mi ngu. Niherë kur e nin baca Tah kangën “Fryni era u çel taraba”, që e knun Salihi e Ferizi, i thotë Halitit:
– Thuj bre ne ta knojnë edhe niherë qit kângë!
- Sa për 7-të çaban t`Kaznikit qinroj
Çabantë e Turjakës, hajshin bukë bashkë në male. Dikush merrte bukë e djathë, shlinë, speca e dikush pite dhe të gjithë hanin deri sa ngiheshin.
Në Turjakë, Panorc po edhe çabant e Kaznikit kaniherë ziheshin, rriheshin e luftonin n`mes veti, shkaku i kullotave apo kush i ka qentë, kit, buat, deshtë, ogiçët më të fortë prandaj nodhte që kur takoheshin çabat afër Panorcit, rriheshin me shtaga. E baca Tah, nuk ishte i rrehes. Ai ishte i urtë por kur hante bukë e ngihej, e mushte barkin mirë, iu thonte çabanëve tjerë të Turjakës:
– Pasha Zotin qysh kam hângër bukë mirë e jam ngi, rrihna me 7 çabanë t`Kaznikit.
- Kur e pash Dinën e Miftarin tem tuj mih, ke tuj m`ra muni
Fetah Nurqi i ka pas 3 vllazën: Beqën, Miftarin e Alinë. Miftari ish kânë ma i madhi v`lla e Alia, ma o vogli. Alia, edhe pase ma i vogli, ish kânë i zoti i sh`pisë.
Kur ishin pas da vllaznit, baca Tah hala punonte, prashitëte kallamoqet e korrte grunet por pleqnia e kishte pas lodhë e kur kish argatë në ara, shkonte veç i kqyrte. Din Haxhia, burrë i njoftun, i urtë e i meçum në Turjakë, edhe Murat Miftari, djali i vëllait të bacës Tah ishin kânë argat tuj prashit kallamoq te baca Tah. Ata burra t`mirë po or me punu hiç nuk iu donte shpirti, nuk ishin kânë puntorë por edhe ata âsht dasht me punu sepse kanë pas familje e f`mi. Niherë, kur ishin kânë tuj mih te baca Tah, shkon baca Tah n`arë mi kqyr e kur e sheh Miftarin e Dinën tuj prashit, math me apanga, ish pas ik prej arës. Udhës dikush e vetë:
– Ku kee o baca Tah?
– Kesh në Grablishtë se kemi argatë tuj mih kallamoq por kur e pash Dinën e Miftarin tem tuj mih math, ika se ke tuj m`ra muni (t`fikët).
- Kur janë rr’xu nga shkallët e janë ra n’ahër 3 vllanit Nurqi
Beqa, Miftari, Fetahi e Alia, vllazen ishin kânë tuj nejt në odën e tyne në katin e dytë kurse në katin e parë, përfuni odës i kishin pasë kitë e zjellës e loptë. Kiet i kishin pas k`put kapreshat e zgidhen e rrokën në mes vete e i rrxojnë edhe shkallët e drujta të odës. Këta, tuj lujt lojna të ndryshme nuk i kanë nie. Kur qohet njani vlla me dalë për yzër (nevojë), si antar i familjes edhe natën e në terr njeri e din ku janë shkallët.
Kur don me zhdryp shkallëve, shkallët i kishin rrxua kiet e ai rrxohet e bjen në ahër (ahur). Nuk bân zâ e nuk iu kallxon vllaznive që kitë i kishin thye shkallët e ai a rrxu. Ma vonë shkon edhe i dyti vlla, e me ren, i treti del e rrzohen, T’tanë binë. të tretë në ahër. Ai i pari qi ish rrxu iu thotë t’dytit:
– Mas kallxo, e tanë ne t’vinë k’tu e rrim bashkë n`aher. Miftari dishka kish pas hetu dhe mas pari kur del, kqyr e shkon kadalë te shkallët e odës e sheh se shkallet nuk jan n`ven. Kur e sheh qi shkalllët nuk janë n`ven, kthehet e ata tre vllaznit nga ahri i thonë:
– Miftar, patëm qef edhe ti me ardhë te na e ishum bâ bashkë n`ahër e kishim bâ muhabet e kishum lujt.
- A e keni pa Alinë tonë?
Baca Ali, vëllai ma i vogël, i Nurqëve, çdo të shtune shkonte në pazar në Rahavec, si i zot sh’pie, me ble ose me shit bylmet, me ble naj tesh ose me e pague (parezin) tatimin. Nëse vanohej Alia, të tre v’llaznit, Miftari, Fetahai e Beqa dilnin dhe e pritshin bukur larg në bjeshkë, deri në pod (krye) të Gërrjaqës tej t’vjen Alia. I vetshin pazargjitë që ktheheshin nga pazari:
– A e keni pa Alinë tonë udhës tuj ardhë?
- Tanve hallall ju koft veç Miftarit nuk ja bâj hallall
Baca Tah, ish kânë puntor i madh. Ai i kryente t`t`ana punt e shpisë, prejke e merrke dru n’mal, blunte n`mulli por kaniherë e ngucshin me fjalë edhe vllaznit kur Fetahi ankohej.
– Pasha Zotin, qètë e Imer Seferit e Lisovi i Hamidëve ma kapshin rrotën e kerrit e ma nalshin kerrin me dru! Jum lodhe se kerkush nuk pa vjen me mue mum nimue. Miftari i kish pas thânë:
– Pse e mas ki ti qeter pun-a, veq duhet me punue. E baca Tah, kur e nike Miftarin tuj thaânë ashtu, edhe ai kishim jam idhnue, ia kthente:
– Tanve hallall ju koft veç Miftarit nuk ja bâj hallall!
- Ibish, sa vjet i ki?
Ibishi âsht djali i madh i bacës Tah. Ai ish kân mocanik me babën, Ukë Imerin. Baba me Ibishin ishin kânë çaban e kishin punua bashkë (punë sezonale) si puntor krahu, në Beograd, Zagreb e Sarajevë. Kur dikush e vetke Ibishin:
– Ibish, sa vjet i ki?
– Sa i ka Uka.
Fetahi i ka lanë tre djem: Ibishin, Abedinin dhe Bislimin. Bisla âsht gjallë e Ibishi e Abedini kanë vdekur (tash edhe Bislimi ka vdekur).
- Nashta s`ju del juve buka
Baca Tah i ka pasur 4 djem: Ibishin, Abedinin, Bislimin dhe Nuredinin. Nuredini a kânë më i vogli djalë. Ai kish pas dek i ri. Familja e bacës Tah ishte familje shumë e varfër por shumë e nershme. Nuredini, si më i vogli djalë shkojke e i rujke loptë. Shpesh nuk kishte bukë sepse nëna iu kishte dekë e grue tjetër qi gatun nuk kishin.
Kur vinte koha kaftjallit e çabanët e Turjakës hanin bukë, por e thirrnin edhe Nuredinin:
– Nuredin, a ki hânger bukë?
– Jo Vallahi.
– Hajde ham bukë bashkë!
– O nashta s’ju del juve bre.
- Nesër âsht e ejte e qes flia
Bacës Tah kur i kish pas dek grueja, nuk ish pas martu mâ. Bislimi, një nga djemtë e bacës Tah pas Ibishit e Abedinit kish pas gatue e krye punët e shpisë, si magjetore, si gratë tjera. Në Turjakë, ish kân adet që të enjteve për darkë gratë piqnin (qitnin) flia e të shtuneve, për darkë shtinin pasul, sepse vinin shumë pazargji nga Rahaveci, prej Drenice e katuneve të largëta që kishin hec teri në 6 orë kâmë për me shkue në Pazarin e Rahavecit … Kur vllaznit e Bislimit i luteshin Bislimit:
-Bislim, a pe qet sonte flija! Ai iu thonte:
-Jo sonte se nesër âsht e ejte e qes flija.
- Halit Minishi i Damanekit shkon n`Pazar n`Gjakovë
Haliti a kânë burrë 2 metra i gatë, kjafetli e i hishëm.
hin me ni dugâjë e zojat e Gjakovës kur e shohin Halitin fillon e pa flasin ne mes veti:
– Uh qysh pi vjen era katunarit, a fen katunari …. Haliti kur i nin zojat e Gjakovës, të vesha e të lyme, iu thotë:
– Oj zojat e Gjakovës, unë nuk jam fen po ju jini fen se fena âsht sherr e katunari pordh.
Fjalë të urta e shprehje popullore nga Turjaka e katundet rreth Turjakës
A don pite me kajmak, a don nuse me duvak?
A për inat a për zanat?
Ai qi qohet herët i ka dy nafaka e ai qi qohet vonë, nuk e ka as nafakën e vetë.
As me sheher as me Barilevë
As mish as peshk
Bali lype, Bali gjete
Behanja e çervishit, ni lugë t’lyn.
Bora i mlon ferkemt
Bora âsht e bardhë por e ftoftë
Budallën mas e vet se t’kallxon vetë.
Bukën e grytë e hanim në vend t’djathit.
Burri t’bân zojë, burri t’bân tojë.
Burrat e mirë e bâjnë shyhret gjithkun.
Byr (BUJRËM) n’odë t’mixhës.
( Vazhdon )
Sinan Kastrati, Suedi
Malmö,15 mars 2024
sinankastrati09@hotmail.com
