shkruan Fahri Xharra
Para mbërritjes së Eneas, Didona ishte sundimtare e sigurt dhe kompetente i Kartagjenës, një qytet që ajo e themeloi në brigjet e Afrikës së Veriut. Ajo ishte e vendosur, me vendosmërinë e saj për të mos u martuar më dhe për të ruajtur kujtimin e burrit të saj të vdekur, Sychaeus, vrasja e të cilit nga duart e Pygmalionit, vëllait të saj, e bëri atë të largohej nga vendlindja e Tirit. Pavarësisht nga këto trazira, ajo ruan fokusin e saj në përgjegjësitë e saj politike.
Virgjili përshkruan befasinë e ndryshimit, që dashuria provokon te mbretëresha me imazhin e Didones, si viktimë e shigjetës së Kupidit, e cila e godet atë pothuajse si çmenduri apo sëmundje. Didona i thotë motrës së saj se një flakë është rindezur brenda saj. Ndërsa flakët dhe zjarri janë imazhe tradicionale, pothuajse klishe të lidhura me dashurinë, zjarri është gjithashtu një forcë natyrore e shkatërrimit dhe e kaosit të pakontrollueshëm.
Didona rrezikon gjithçka duke rënë pas Eneas dhe kur kjo dashuri dështon, ajo e gjen veten të paaftë për të rimarrë pozicionin e saj dinjitoz. Duke e marrë Enean si të dashur, ajo komprometon besnikërinë e saj të pandotur më parë ndaj kujtimit të burrit të saj të vdekur.
Ajo humbet mbështetjen e qytetarëve të Kartagjenës, të cilët e kanë parë mbretëreshën e tyre të kënaqet me një obsesion dashuror në kurriz të përgjegjësive të saj qytetare. Më tej, duke u tallur me një të huaj tjetër, Didona tjetërson krerët lokalë, të cilët i ishin afruar asaj si kërkues dhe tani përbëjnë një kërcënim ushtarak. Obsesioni i saj irracional e shtyn drejt një vetëvrasjeje të furishme, nga tragjedia e situatës së saj dhe dhimbja e dashurisë së humbur, por edhe nga ndjenja e mundësive të pakësuara për të ardhmen.
Didona e luan një rol në katër librat e parë të eposit të ngjashëm me atë që Turnus luan në fund. Ajo është një figurë e pasionit dhe e paqëndrueshmërisë, cilësi që bien ndesh me rendin dhe kontrollin e Eneas, dhe tipare që Virgjili i lidhi me vetë Romën në kohën e tij. Didona përfaqëson gjithashtu sakrificën, që bën Enea për të ndjekur detyrën e tij.
Nëse fati do ta lejonte të qëndronte në Kartagjenë, ai do të sundonte një qytet pranë një mbretëreshe që e do, duke i duruar vështirësitë e mëtejshme të luftës. Enea ndeshet me hijen e Didones në botën e krimit pak përpara se t’i zbulohet trashëgimia e ardhshme e Romës, dhe përsëri ai pranon se braktisja e mbretëreshës nuk ishte një akt i vullnetit të tij.
Ky takim me dashurinë e humbur, megjithëse prekës, zbehet nga zbulimi i mëvonshëm i Anchises për lavdinë e Romës. Nëpërmjet Didones, Virgjili pohon rendin, detyrën dhe historinë në kurriz të dashurisë romantike.
Detajet rreth karakterit, jetës dhe rolit të Didos në themelimin e Kartagjenës njihen më mirë nga tregimi i dhënë në poemën epike të Virgjilit, Eneida, e cila tregon historinë legjendare të heroit trojan Enea. Didona përshkruhet si një grua e zgjuar dhe me iniciativë, që ikën nga vëllai i saj i pamëshirshëm dhe autokratik, Pygmalion, pasi zbuloi se ai ishte përgjegjës për vdekjen e burrit të saj. Nëpërmjet urtësisë dhe udhëheqjes së saj, qyteti i Kartagjenës themelohet dhe bëhet i begatë.
Didona mbetet një figurë e qëndrueshme në kulturën popullore, e paraqitur në shfaqje, vepra arti dhe media të tjera në shekullin e 21-të. Trashëgimia e saj është veçanërisht e fortë në Tunizi, gratë e së cilës nganjëherë quhen “Bijat e Didones” dhe ku ajo konsiderohet si një simbol kombëtar, madje duke u paraqitur më parë në monedhën e saj.
Personi i Didoness mund të gjurmohet në referencat e historianëve romakë, për shkrimet e humbura të Timaeus të Tauromenium në Siçili (rreth 356–260 pes).
Historianët e lashtë dhanë data të ndryshme, si për themelimin e Kartagjenës ashtu edhe për themelimin e Romës. Appiani, në fillim të Luftërave Punike të tij, pretendon se Kartagjena u themelua nga njëfarë Zorus dhe Karchedon, por Zorus duket si një transliterim alternativ i emrit të qytetit Tyre, ndërsa Carchedon është vetëm forma greke e Kartagjenës. Timaeus e bëri gruan e Karkedonit, Elisa, motrën e mbretit Pygmalion të Tirit.
Ende nuk janë gjetur dëshmi arkeologjike të vendbanimit në vendin e Kartagjenës para çerekut të fundit të shekullit të 8-të para Krishtit. Mungesa e materialit për këtë periudhë mund të shpjegohet me refuzimin e teorisë greke të epokës së errët.
I vetmi rrëfim i plotë i mbijetuar përpara trajtimit të Virgjilit është ai i Gnaeus Pompeius Trogus bashkëkohor i Virgilit në historitë e tij filipike, siç përkthehet në një përmbledhje ose mishërim të bërë nga Junianus Justinus në shekullin III pas Krishtit.
Kartagjena nuk është ajo që e përshkruajnë romakët. Kartagjena dhe populli punik ishin pellazgë – kjo pellazgji sa shumë fshehet dhe mohohet. Por do të mundohem në të ardhmen një pasqyrë të saktë të saj. Mos harroni, se grekët e rinj të pak shekujve para Krishtit e kanë turbulluar historinë në atë mënyrë, që duhet të jenë shumë të informuar për ta kuptuar të vërtetën pellazgjike. Vetëm një shembull. deri sa alfabeti pellazg i kishte 54 shkronja, e këta ranë në 24 shkronja, atëherë kuptohen pshtellimet.
(The Classical alphabet had 24 letters, 7 of which were vowels, and consisted of capital letters, ideal for monuments and inscriptions (https://www.britannica.com/topic/Greek-alphabet)
Paramendoni që shkronja beta 
, është humbur me qëllim dhe sot e asaj dite lexohet Vita, me këtë çfarë ndërrime kolosale të pellazgjishtes kanë ndodhur.
Pjesa e parë, nese e dëshironi e ju pëlqen mund te vazhdoj me historinë e Kartagjens, popull punik pellazgjik.
Referencat janë te autori i shkrimit. Mund te iu dërgoj atyre që iu duhen.
Fahri Xharra, 16.01.22
Gjakovë
