Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
FORMA E VEPRIMTARISË SË ORGANIZATAVE ILEGALE
SI AKT I VETËDIJES PATRIOTIKE
Gjatë kërkimeve të mia të përkushtuara mbi organizatat ilegale patriotike shqiptare dhe mënyrën e funksionimit të tyre në periudha të errëta të historisë sonë, u përballa me një mori faktesh dhe dëshmish që flisnin për një realitet të dhembshëm, por të mbushur me qëndresë dhe përkushtim të palëkundur. Këto organizata, edhe pse vepronin në fshehtësi, larg syrit të publikut dhe nën rrezikun e përhershëm të zbulimit e ndëshkimit, kishin zhvilluar një arsenal të gjerë mjetesh për të ndriçuar situatën e robërisë dhe për të ngritur vetëdijen kolektive të popullit shqiptar.
Nëpërmjet një game të pasur formash, të cilat shkonin nga shpërndarja e trakteve e deri te përgatitja e materialeve të shtypura, nga organizimi i grupeve të vogla rezistente nëpër qytete dhe fshatra, e deri te ndërveprimi i fshehtë me intelektualët e kohës, ilegalistët kishin arritur të shndërrojnë heshtjen në fjalë dhe frikën në guxim. Ato nuk ishin thjesht akte spontane rebelimi, por strategji të mirëmenduara për të ndërtuar vetëdije kombëtare në rrethana të errëta dhe represive.
Në mesin e të gjitha këtyre mënyrave të shprehjes së pakënaqësisë dhe thirrjes për veprim kundër pushtuesit, ajo që më tërhoqi vëmendjen më shumë ishte një formë e veçantë, autentike dhe thellësisht domethënëse që kishin përdorur vetë ilegalistët tanë. Nuk bëhej fjalë për një veprim të madh e të bujshëm, por për një akt të heshtur me ndikim të thellë – shpërndarjen e traktit si formë proteste dhe thirrjeje. Kjo metodë, e përdorur me mjeshtëri dhe guxim, shkonte përtej fjalës së shkruar – ajo ishte simbol i vendosmërisë, i besimit te drejtësia e çështjes kombëtare dhe i përkushtimit për t’i dhënë zë një populli që përndryshe mbahej i heshtur me forcë.
Traktet ilegale nuk ishin vetëm fletë të shkruara – ato ishin flamuj të padukshëm rezistence, dëshmi e një fryme që nuk dorëzohej, por kërkonte hapësirë për të folur, për të kujtuar dhe për të vepruar. Ato nuk rrëfenin vetëm për padrejtësitë e përditshme – por për një ideal të lartë, për një dëshirë të ngulitur për çlirim dhe për një mision historik që kërkonte mbështetjen e çdo shqiptari të ndërgjegjshëm.
Kësisoj, përmes këtij hulumtimi, jo vetëm që zbulova forma të ndryshme të rezistencës ilegale, por hasa një mënyrë të jashtëzakonshme se si populli i nënshtruar përpiqej ta rikthente zërin e tij – përmes fjalës së shkruar, të shpërndarë fshehurazi, por me efekt të thellë në ndërgjegjen kolektive. Dhe kjo formë, e thjeshtë në dukje, ishte në të vërtetë një mjet i fuqishëm i luftës për të drejtën për të qenë shqiptar – me emër, me histori, me dinjitet.
Trakti si fjalë e lirisë në kohë robërie
Në mozaikun e formave të shumta që kishin zgjedhur ilegalistët shqiptarë për të komunikuar me popullin e tyre të shtypur, njëra prej tyre dallohej si më e dashura, më e fuqishmja dhe më e suksesshmja – thirrja që vinte nëpërmjet trakteve. Ajo nuk ishte thjesht një fletë e shkruar me makinë, por një zë që ngjallej në heshtje, një fjalë që trokiste në ndërgjegje, një amanet që mbërrinte në duart e secilit, i mbështjellë me guxim dhe dashuri për atdheun. Trakti nuk kishte zë, por fliste. Fliste me gjuhën e dhembjes së një populli të robëruar dhe me urdhrin e heshtur për t’u zgjuar. Ishte ai që shkundte dritaret e natës, që hapej në agime të ftohta mbi pragje të thjeshta, si një fletë e vogël që mbante peshën e një kombi të tërë. Dhe njerëzit e lexonin siç lexohet një letër e shenjtë – me zemër që rrihte fort, me duar që dridheshin dhe me sy që kërkonin shpresë.
Në një kohë kur fjalës i ishte vënë pranga, dhe kur heshtja ishte kthyer në mburojë mbijetese, trakti ishte fjala që nuk mund të ndalohej, ishte thirrja që tejkalonte frikën, ishte dëshmia që askush nuk mund ta djegë, sepse ishte shkruar jo vetëm në letër, por në zemrat që nuk dorëzoheshin. Aty ku nuk mund të flitej me zë, flitej me trakt. Aty ku nuk mund të protestohej me këmbë, marshonte fjala e shkruar. Dhe kështu, ndër shumë forma të rezistencës, ishte kjo – thirrja e bërë përmes trakteve – ajo që u bë flamur i padukshëm i lirisë, që u lëshua nga duar të fshehta, por që u kap nga ndërgjegje të zgjuara. Sepse në çdo trakt, populli shqiptar gjente një fjalë që e kishte humbur, një emër që i ishte mohuar, dhe një shpresë që i jepej për t’u bërë sërish vetvetja.
Trakti si mjet i ndërgjegjes politike dhe formë e shprehjes së rezistencës së heshtur
Përpara se të nisesha të shkruaja rreth rolit dhe përmbajtjes së trakteve si një ndër mjetet më të rëndësishme të veprimtarisë ilegale shqiptare në periudhën e sundimit jugosllav, ndjeva nevojën që, në mënyrë të qëllimshme dhe të vetëdijshme, të kuptoja saktësisht dhe në mënyrë të përkufizuar çfarë nënkupton vetë fjala “trakt”. Kjo nuk ishte një kërkesë thjesht gjuhësore, por një domosdoshmëri metodologjike që do të më ndihmonte të kuptoja më thellë funksionin, simbolikën dhe peshën e këtij formati komunikimi politik.
Për këtë arsye, u përpoqa të shqyrtoj një sërë burimesh leksikore, si të gjuhës shqipe ashtu edhe të huaja, për të ndërtuar një kuptim sa më gjithëpërfshirës dhe të besueshëm. Nga ky hulumtim, ndër përkufizimet më të plota që gjeta është ky:
“Trakt,-i, emër i gjinisë mashkullore; numri shumës: -e(t) – fletë a broshurë që përmban thirrje, parulla ose çështje politike të ditës dhe që shpërndahet zakonisht fshehurazi.”[1] Ky përkufizim, i përmbledhur e i saktë, jo vetëm që e përshkruan traktin në aspektin e tij formal si një mjet komunikimi, por nënvizon menjëherë edhe karakterin e tij ilegal dhe opozitar, duke e vendosur në një kontekst politik e shoqëror të tensionuar. Ai nuk është thjesht një fletë propagandistike, por një shenjë e qëllimshme mosbindjeje dhe proteste, një formë e shkruar për të artikuluar atë që nuk mund të thuhej lirshëm, një zë i shtypur që kërkonte të dëgjohej pavarësisht rrezikut.
Dhe vërtet, duke u thelluar më tej në arkiva, në dosje të shumta të të burgosurve politikë shqiptarë, hasja përherë në dokumente që përputheshin në mënyrë të përpiktë me këtë përkufizim. Traktet që gjeta ishin fletë të shtypura ose të shkruara me makinë, që mbanin në vetvete thirrje të drejtpërdrejta për popullin, shpeshherë të shoqëruara me parulla të fuqishme, që i ftonin shqiptarët të ngriheshin kundër padrejtësisë, të mos nënshtroheshin, dhe të ruanin dinjitetin kombëtar.
Këto trakte nuk qarkullonin në mënyrë zyrtare – përkundrazi, ato shpërndaheshin në fshehtësi të plotë, nëpër natë, në duar të besuara, nëpër rrugicat e qyteteve apo në pragjet e shtëpive, duke përhapur një mesazh që nuk guxonte të jepej publikisht. Ato shpërndaheshin aty ku rrihte zemra shqiptare – në Kosovë, në Maqedoni, në Luginën e Preshevës, në Mal të Zi – kudo ku një fjalë guximi e një fije shprese mund të ndizte shpirtin e rezistencës. Kësisoj, trakti nuk ishte vetëm një fletë – ishte një akt politik, një provë e vetëdijes kolektive dhe një vegël e çmuar në duart e atyre që nuk patën mundësi tjetër për të shprehur bindjet e tyre, veçse me fjalën e shkruar e shpërndarë fshehurazi. Ai është dëshmi e një epoke të shtypjes, por edhe simbol i një rezistence që nuk mund të ndalej.
Traktet nuk ishin thjesht copa letre — ato ishin britma pa zë, thirrje pa emër, një klithmë që shpohej në murin e censurës. Ato përfaqësonin atë që s’mund të thuhej në sheshe, s’mund të shkruhej në gazeta, por që duhej medoemos të jehonte në mendjet e njerëzve. Në një kohë kur frika kishte rrënjosur heshtjen në gjoksin e popullit, traktet guxonin të flisnin. Me një gjuhë të thjeshtë por të ngarkuar me dhimbje, me zemërim, me shpresë — ato bëheshin zëdhënëse të një populli që kërkonte të frymonte lirë.
Secila letër e hedhur fshehurazi nëpër lagje, secili rresht i shkruar me dorë nën dritën e zbehtë të një kandili, ishte një akt i vogël rezistence, por me jehonë të madhe. Ishin misionarë të fjalës, të vërtetës së mohuar, që udhëtonin nga dora në dorë, nga zemra në zemër, nga hija në dritë. Traktet nuk zgjidhnin armën e dhunës, por fuqinë e fjalës për të zgjuar ndërgjegjen, për të sfiduar nënshtrimin dhe për të mbjellë idenë se ndryshimi ishte i mundur. Në këtë mënyrë, në kronikën e rezistencës shqiptare, traktet mbeten si margaritar të vegjël të guximit, të shkruara jo për lavdi, por për liri — një lloj epike e heshtur që jetoi nëpër rrugicat e Prishtinës, në sheshet e Gjakovës, në hijet e Pejës. Dhe ndonëse të rralla, të rrezikshme dhe të padukshme për sytë e pushtetit, ato mbeten të paharrueshme në kujtesën e atyre që nuk hoqën dorë kurrë nga ëndrra për Kosovën e lirë.
Zakonisht, traktet kanë ecur rrugëve të fshehta të natës, shpërndarë si farë të lirisë në tokën e frikës, në mënyrë ilegale, tinëzisht, me frymën pezull dhe zemrën që rrihte më shpejt se hapat. Ato nuk kërkonin salltanetin e fjalimeve, as dritat e tribunave — mjaftonte një mur i ftohtë, një derë shtëpie, një cep shkolle, apo një qoshe fakulteti, për t’i bërë jehonë fjalës së ndaluar. U vendosën aty ku duart guximtare mundën të arrinin, por ku edhe shikimet e panumërta të kalimtarëve do t’i lexonin: në muret gri të qyteteve, si plagë të hapura mbi ndërgjegjen kolektive; në dyert e shtëpive, si trokitje që sillte jo mysafirë, por mesazhe zgjuarsie; në oborret e shkollave dhe fakulteteve, aty ku e ardhmja frymonte, ku rinia hidhte sytë drejt horizontit, të etur për kuptim e drejtësi.
Traktet e gjetën strehën e tyre aty ku liria kërkohej më shumë — në hapësirat publike me rrjedhë të dendur njerëzish, ku fjala e shkruar s’mund të fshihej lehtë, ku çdo kalimtar bëhej lexues i pavullnetshëm, dëshmitar i asaj që përndiqej. Ato qëndronin pezull në mes të rrezikut dhe shpresës, si gjethe të rëna në një erë që s’dinte të pushonte — çdo fjalë në to, një gur themeli për lirinë e ardhshme. Në errësirën e një kohe që shurdhonte të vërtetën, traktet ishin zëri që shpërndahej pa gojë, ishin fjalët që endeshin nëpër qytet pa zhurmë, por me peshë, me ëndërr, me qëndresë. Dhe kështu, edhe pse shpesh shqiteshin nga spiunët apo shlyheshin nga shiu, ato veçse kishin bërë punën e tyre — kishin zgjuar, kishin ngacmuar, kishin lënë gjurmë.
Traktet ishin zëri i asaj bote të ndaluar, që vepronte nga nëntoka, nga hija, nga rrënjët e lëvizjes ilegale që ëndërronte lirinë. Ato bartnin mesazhe të kthjellëta, por të veshura me kurajë; kërkesa që s’mund të thuheshin dot në sheshe, por që ecnin pa frikë nëpër fletë të holla, të çuara nën krah, të ngjitura nëpër mure apo të lëna mbi pragje portash, si amanete të një kauze të shenjtë.
Kështu, në kujtesën e lëvizjes ilegale, traktet mbesin si pëshpëritje që shpërthenin si rrufe — të palodhshme, të papërkulura, të gjalla. Një testament i shkruar me fjalë që nuk mbyteshin dot, sepse i përkisnin një të vërtete që nuk pushonte së kërkuari dritën. Traktet, këto fletë të vogla që mbanin në vetvete peshën e një populli të plagosur, janë shpërndarë si flladi i lirisë në çdo skaj ku frymonte një shqiptar — në qytete dhe fshatra, në rrugë dhe rrugica, në pragjet e shtëpive dhe në duart që dridheshin nga frika por nuk ndalnin kurrë. Ato vinin në momentet kur pushteti zbriste në tokën që përpiqej ta nënshtrojë — kur ndonjë funksionar i lartë i partisë apo i qeverisë vinte për vizitë në Kosovë, për të shfaqur forcën, për të rregulluar imazhin, për të heshtur zërat. Por pikërisht në ato çaste, kur syri i madh i shtetit mendonte se po kontrollonte gjithçka, dora e padukshme e rezistencës vepronte. Ishte si një frymë që i paraprinte ardhjes së pushtetarëve — një frymë që nuk përkulej, por që lëshonte në ajër mesazhin e një populli që refuzonte të harrohej.
Traktet shpërndaheshin si gjurmë të padukshme të dhembjes dhe kërkesës për drejtësi. Ato shfaqeshin papritur — në mëngjesin e një dite zyrtare, në duart e nxënësve, në oborret e shkollave, në çatitë e makinave zyrtare, si një kujtesë se asnjë vizitë e zbukuruar me flamuj nuk mund të mbulojë plagët e vërteta të një populli që kërkon të dëgjohet. Ishte ky ritmi i heshtur i lëvizjes ilegale — të flasë kur të tjerët heshtin, të veprojë kur të tjerët shohin përtej sipërfaqes. Dhe kështu, traktet shpërndaheshin gjithandej, aty ku rrihte zemra shqiptare, aty ku edhe hija e një fjale bëhej ngjarje, protestë, frymë rezistence. Sepse në çastet kur pushteti mendonte se kishte fituar betejën e heshtjes, një trakt i thjeshtë, i shkruar në një qoshe, i lëshuar nga dora e guximit, mund të ndryshonte rrjedhën e mendimit, të zgjonte ndërgjegjen, të trazonte një shoqëri që nuk ishte dorëzuar ende. Traktet ishin si shiu i papritur në një ditë të qetë — dhe pas tyre, nuk kishte më kthim në gjumin e nënshtrimit.
Rrallëherë është zbuluar kush i lëshonte ato fletë të zverdhura nga frika, por të ndritura nga guximi. Traktet, fjalë të pashkruara në libra, por të skalitura në ndërgjegje, fluturonin nëpër rrugë si fletë rebelimi, si psherëtima të një populli që kërkonte të dëgjohej në një botë ku heshtja ishte ligj. Ato dilnin nga sirtarët e fshehtë, nga xhepat e palltove të natës, nga duart që e dinin se e nesërmja mund të mos vinte më.
Shpërndarësit e tyre ishin hije që endeshin ndër qytete të heshtura, në mëngjes herët apo në errësirën e një nate pa dritë. Ishin bijë e bija të lirisë, që me çdo copë letre sfidonin frikën, burgun, dhe vetë harresën. Por rrallë, shumë rrallë, kapeshin – si një frymë e shpejtë që s’i le gjurmë as erës. E megjithatë, kur ndodhte të binin në grackën e syve vigjilentë të pushtetit, kur duart e tyre kapeshin në aktin e shpresës, ndëshkimi vinte pa mëshirë. Jo për atë që kishin bërë, por për atë që kishin guxuar të ëndërronin. Vite të tëra burg për një fjalë të lirë. Mure të larta për një thirrje për drejtësi. Hekura për një trakt që e thërriste dritën në një kohë terri.
Sepse ajo që shpërndanin nuk ishte thjesht një tekst – ishte një rrezatim i ndërgjegjes, një kryengritje në formë fjalësh, një kambanë që i zgjonte edhe ata që kishin mësuar të flinin me sy hapur. Dhe pushteti, që e njihte rrezikun e fjalës më shumë se të armës, i ndëshkonte jo për atë që kishin bërë, por për atë që mund të ndiznin – zjarrin e shpresës në një popull të lodhur nga pritja. Prandaj, sot, kur lexojmë për ta – për ata që hodhën trakte nga ballkonet, i lanë mbi banka, apo i rrëshqitën në duart e studentëve – nuk lexojmë vetëm për të kaluarën. Lexojmë për guximin. Lexojmë për fjalën që shpesh peshon më rëndë se plumbi. Dhe në heshtje, u japim një mirënjohje që s’mund të përkthehet në fjalë – por që rri e pashuar në kujtesën e atyre që e dinë sa shumë kushton liria.
Duhet thënë me zë të qartë e me nderim të thellë: nga viti 1945 e deri në çastin kur pushka e fundit heshti në luftën e Kosovës, njëra nga format më të qëndrueshme, më të përkushtuara dhe më të guximshme të veprimtarisë atdhetare ishte pikërisht ajo e shpërndarjes së trakteve. Ishte kjo një mënyrë e heshtur por madhështore, për të thënë të vërtetën në një botë që rronte mbi gënjeshtrën, për të thirrur popullin në vetëdije në një kohë kur zëri i tij përpëlitej në zinxhirë.
Liria e fjalës në traktet e lëvizjes ilegale shqiptare
Traktet ishin si fletë të shenjta që lindnin në fshehtësi dhe udhëtonin përmes errësirës drejt dritës. Shkruheshin me kujdes të madh, me dorë që dridhej jo nga frika, por nga pesha e misionit. Shkruheshin në bodrume, në dhoma të mbyllura, në qoshe librarish, në qetësinë e natës kur të gjithë flinin, por shpresa zgjohej. Ishin copëza letre që bartnin peshën e një populli të tërë, urtësinë dhe zjarrin, zemrën dhe plagët, mallin dhe revoltën.
Çdo organizatë ilegale që i kishte shpallur luftë padrejtësisë, që endej nëpër rrugët e fshehta të rezistencës, kishte patjetër një grup të përkushtuar që shkruante trakte. Ishte një shenjë jete për çdo lëvizje ilegale – si një zemër që rreh, si një frymë që dëshmon se ideali jeton. Ato grupe, shpesh të rinj, studentë, punëtorë, mësues a djem e vajza nga viset më të largëta, i shpërndanin traktet me një përkushtim që nuk mund të matet me fjalë – në oborre shkollash, nëpër rrugica të qytetit, në duart e punëtorëve, mbi tavolina të lagura nga shiu i mëngjesit.
Në një kohë kur gjithçka survejohej, kur çdo fjalë mund të bëhej dëshmi, dhe çdo hije të ndiqte hapi i pushtetit, ata vepronin me një trimëri që vetëm idealet e mëdha mund ta lindin. Dhe kjo formë e veprimit, e thjeshtë në dukje por e jashtëzakonshme në thelb, ishte një mjet i fuqishëm që e mbajti ndezur zjarrin e ndërgjegjes kombëtare ndër dekada të tëra të errësirës. Nëpërmjet trakteve u thirr populli në qëndresë. Nëpërmjet tyre u ruajt fjala e lirë, e përndjekur por e pamposhtur. Ato ishin fishkëllima të së vërtetës në veshët e një regjimi të shurdhër, ishin gjurmë drite në një tunel të gjatë, ishin dëshmi që idealet nuk vdesin, por rriten në heshtje, në durim, në vendosmërinë për ta çuar një popull drejt mëngjesit të vet.
Dhe kështu, përmes fletëve të thjeshta që bartnin ëndrra të mëdha, historia jonë u shkrua edhe me bojën e guximit, edhe me lotët e atyre që nuk u zmbrapsën kurrë. Traktet – këto fletë të vogla letre, por me peshë sa një epokë – kanë qenë më shumë se thjesht copëza të shkruara me dorë. Ato kanë qenë rrahje zemre e një populli që nuk pranonte të heshtte nën thundrën e robërisë. Të lindura në frymën e atdhedashurisë dhe të mbushura me zërin e lirisë së mohuar, ato shpalosnin një botë tjetër – një botë që priste të lindte nga errësira.
Nuk ishin traktet vetëm thirrje. Ishin zgjime. Ishin psherëtima të një shpirti kolektiv që për dekada kishte mësuar të duronte, por kurrë të dorëzohej. Ato i ftonin njerëzit të kujtojnë kush janë, nga vijnë dhe çfarë meritojnë. Dhe me secilën fjali, me secilën thirrje që u përhapej rrugëve, shkollave, ndërmarrjeve e lagjeve, një ndjenjë e re ngjizej në popull: ndjenja se heshtja nuk mjafton më.
Traktet e zgjonin ndërgjegjen e fjetur, e cila, nën peshën e frikës dhe dhunës, e kishte humbur zërin përkohësisht. Ato sillnin frymë, si një erë e lehtë pranverore që paralajmëron stuhinë që do të vijë. Dhe populli, që për një kohë të gjatë kishte mësuar të ecë me kokën ulur, nisi dalëngadalë të ngrejë sytë, të dëgjojë më me kujdes, të ndjejë brenda vetes se dita e madhe e çlirimit, sado e largët të dukej, po afrohej me hapa të padukshëm.
Nëpërmjet këtyre fletëve, popullata jo vetëm që sensibilizohej, por edhe përgatitej. Një përgatitje që nuk bëhej me armë në dorë, por me vetëdije që ndizet, me zemër që guxon të ëndërrojë lirinë. Ishte një shkollë e heshtur, një akademi e ndërgjegjes, që mësim pas mësimi e mëkonte idenë se liria nuk është dhuratë, por detyrë. Se ajo nuk vjen nga qielli, por lind nga toka ku njerëzit e dinë çfarë duan dhe janë të gatshëm të sakrifikojnë për të.
Dhe kështu, trakt pas trakti, fjali pas fjalie, u ndërtua një urë mes durimit dhe guximit, mes robërisë dhe lirisë. Ato fletë të përndjekura, të ndaluara, por të dashura, u bënë frymëzimi i një brezi që, kur erdhi koha, nuk hezitoi të marrë barrën e rëndë të luftës për një të nesërme më të denjë. Sepse diku, në një faqe të njomë letre, një fjalë i kishte folur zemrës dhe i kishte thënë: “Mos harro kush je. Dhe mos harro, liria vjen vetëm kur ti e kërkon me gjithë qenien tënde.”
( vijon )
[1] Fjalori i gjuhës shqipe- https://fjalorthi.com/trakt
