Sabile Keçmezi-Basha
Tregim
Ishte verë, kohë kur dielli ngrohte tokën dhe shpirtin. Sapo qeshë kthyer nga Qyteti i Bardhë për të kaluar pushimet pranë familjes. Çudi e madhe. Në shtëpi, larg zhurmës dhe rrëmujës së botës së jashtme, ndihesha gjithnjë e qetë, si të më mbështillte një mburojë paqësimi. Aty gjeja rehati, kisha një ndjenjë që më ngjante si një krah i ngrohtë, i shtrirë mbi mua.
Ditët rridhnin të qeta. Herë lexoja libra, duke përgatitur mendjen time për provimet që më prisnin në shtator, herë ndihmoja në punët e shtëpisë. Një ritëm i ngadalshëm, që e gjeja të kënaqshëm. Ndonjëherë dilnim në fusha, ku puna na priste në heshtje, si diçka që duhej bërë pa ngut, por kujdesshëm. Të them të drejtën, çdo çast më bëhej gjithnjë më i shtrenjtë, sepse ndihesha me fat që isha pjesë e një familjeje kaq të dashur, ku çdo ditë mbushej me ngrohtësi dhe kujdes.
Kishte një harmoni të padukshme, që më mbështillte, si fryma e tokës së pëlleshme dhe e njerëzve të mirë që më rrethonin. Në këtë prehje, mes librave dhe punëve, ndieja se ndodhesha pikërisht aty ku duhej të isha. Për këtë, zemra më rrihte me mirënjohje të heshtur.
Një ditë, krejt papritur, teksa isha zhytur në përgatitjet për një provim të vështirë, që më priste, dera e dhomës sime u hap butësisht. Pa zhurmë, si një fllad i lehtë, gjyshja ime hyri brenda, duke sjellë me vete qetësinë e viteve që ajo mbante në zemër. Me zërin e saj të qetë dhe plot kujtime, nisi të më rrëfente një histori të moçme, mbuluar nga pluhuri i kohës, por gjithnjë e gjallë në shpirtin e saj.
Ishte një rrëfim që dukej si i lidhur me rrënjët e familjes sonë, me kujtimet e thella të dashurisë dhe të dhimbjes. Ajo më foli për një çast të largët, kur babai im dhe gjyshja – të cilët gjithmonë kishin gjetur harmoni mes vete – kishin pasur një përplasje, një grindje të vockël, që kishte tronditur zemrat e tyre, sikur të kishte rënë rrufeja në një qiell të kthjellët.
“Ishte hera e parë”, – më tha ajo, me sytë që i shkëlqenin nga lotët e përmbajtur, “dhe ndodhi pikërisht kur ti erdhe në jetë.” Për gjyshen time, ai moment brenda mbante një plagë, që, megjithëse kishte kaluar kohë, nuk i ishte shëruar plotësisht kurrë. Si një brazdë në zemrën e saj, që gjithmonë kujtohej në heshtje, ai çast kishte mbetur si një kujtim i hidhur, por i rëndësishëm, si një mësim, që duhej ruajtur në kujtesën tonë familjare.
Ajo më rrëfente këtë histori, si një trashëgimi të heshtur, si një testament të lidhjeve të forta të dashurisë, që nganjëherë tronditen, por kurrë nuk shkëputen. Ndërsa e dëgjoja, ndjeva peshën e viteve që ajo mbante mbi supe. Edhe dashuria e saj për ne, të gjithë, rridhte përmes fjalëve, si një lumë i qetë, që shtronte udhën mes brezave.
Teksa gjyshja më rrëfente atë ngjarje të vjetër, ndjeva një hije të heshtur që i vishte fjalët e saj, si një kujtim i largët, i mbuluar nga dhembja e pathënë. Ajo fliste me një qetësi, që buronte thellë nga koha, por në çdo fjalë ndihej një aluzion, sikur prania ime në këtë botë të kishte mbajtur peshën e asaj përçarjeje të vockël. Dukej sikur vetë ardhja ime, aq e pafajshme dhe e papritur, kishte qenë një shkëndijë që kishte ndezur një tension të padukshëm mes babait dhe gjyshes, si një mollë sherri, që ndan dy zemra të afërta, por pjesërisht të lënduara.
Në atë moment, më kaploi një ndjenjë e çuditshme, si të isha unë fajtori për atë mosmarrëveshje të heshtur, për atë plagë, nga e cila ende lëngonte në kujtimet e saj. Mirëpo, ndërsa gjyshja fliste, zemra ime nisi ta kuptonte se ky nuk ishte faji i një fëmije. Jo, tensioni nuk buronte nga një lindje e re, nga një jetë e pafajshme, por nga ato që zemrat e njerëzve mbajnë të fshehura në heshtje – frika, zhgënjimi, dashuria e lënduar, të gjitha ato gjëra që kohë pas kohe ndajnë dhe lidhin njerëzit, si një fije e hollë, që herë këputet e herë forcohet.
Ajo histori nuk ishte një akuzë, por një testament i ndërlikuar i asaj që ndodh në shpirtin e njerëzve, kur ballafaqohen me të papriturën. Dhe, ndërsa dëgjoja me kujdes, ndieja se historia e saj po më përshkonte si një valë e butë, që lahej në brigjet e mendimeve të mia, duke më bërë të kuptoja se unë isha fryti i jetës, jo shkaku i përçarjes.
Gjyshja ime shpesh më rrëfente me mall se si babai im ishte përfshirë nga një lumturi e pafund, kur unë kisha ardhur në këtë botë. Me një shkëlqim të veçantë në sytë e tij, ai kishte thënë me zemër të hapur: “Nëse fëmija im i parë është vajzë, do ta quaj MARTINË.” Ky emër nuk ishte thjesht një zgjedhje, por një frymë që buronte nga thellësia e shpirtit të tij, një dëshirë e pastër dhe e kristaltë, e ngulitur në mendjen e tij me kujdes dhe dashuri.
Ndërkaq, kur bëhej fjalë për një djalë, ai nuk ishte ndalur gjatë të mendonte për ndonjë emër të veçantë. “Ju vendosni,” – u kishte thënë me një buzëqeshje të qetë e të lehtë, sikur të dorëzohej në duar të fatit, “zgjidheni një emër që mbart historinë e gjyshërve apo të stërgjyshërve tanë.”
Dukej sikur ai emër për vajzën, “Martinë,” ishte një thirrje e heshtur e dashurisë, një ndjesi që nuk mund ta shpjegonte as ai vetë, por që ishte ngulitur në zemrën e tij me aq forcë. Si një melodi e pashlyeshme, që i kumbonte në shpirt, ai emër brenda vetes mbante një premtim, një bekim për jetën e re që po vinte.
Gjyshja ime nuk e kuptonte plotësisht pse emri “Martinë” i ishte ngulitur aq thellë në shpirt babait, si një mendim që nuk largohej kurrë nga kujtesa, duke e ndjekur në heshtje. Kishte qenë një thirrje e fshehtë, një jehonë që vetëm zemra e tij e kishte dëgjuar, ndërsa për të tjerët kishte mbetur e paqartë. Ajo dinte diçka tjetër, diçka që mbështillte dashurinë e tij me një mister tjetër – një dashuri të madhe dhe të papritur, që ai kishte për armët e vjetra, veçanërisht për pushkët Martina.
“Këtu, në shtëpi, kur kam një armë pranë,” thoshte ai shpesh me një zë të thellë dhe të sigurt, “ndihem më i fortë, më i mbrojtur, më i qetë.” Pushka, për të, nuk ishte vetëm një mjet lufte, por një simbol i fuqisë dhe i sigurisë, një kujdestare e heshtur e paqes së tij të brendshme. Ashtu siç emri “Martinë” mbante brenda vetes një ndjenjë të fshehur, edhe armët që ai i ruante me kaq kujdes dukeshin si mburoja e tij ndaj botës, një shprehje e dashurisë dhe mbrojtjes për ata që donte më shumë.
Gjyshja ime e shihte që dashuria e tij për armët ishte një përzierje e hollë në mes traditës së lashtë dhe krenarisë së pathyeshme, një urë që lidhte të kaluarën me një ndjenjë të thellë mbrojtjeje për familjen. Kjo dashuri për armët nuk ishte thjesht një pasion i rastësishëm, por një trashëgimi që ai e mbante brenda shpirtit, një kujtesë e heshtur e kohëve kur burri duhej të ishte mbrojtës dhe luftëtar i të vetëve. Ashtu si zgjedhja e emrit “Martinë,” edhe arma përfaqësonte diçka më të madhe – një simbol të përkushtimit dhe të dashurisë së tij të pafund për ata që i mbante më të shtrenjtë.
Teksa dëgjoja këtë histori të pazakontë, më mbështillte një ndjenjë çudie, sepse babai im, që e njihja si njeri të qetë, të sjellshëm e plot butësi, nuk përputhej aspak me imazhin e dikujt që kishte kaq shumë dashuri për armët. Si një enigmë, që sfidonte logjikën time, një ditë, duke u kthyer nga bisedat e gjyshes, i thashë me mosbesim: “Nuk mund ta besoj, gjyshe. Babai nuk mund t’i ketë dashur armët aq sa thua ti.” Fjalët e mia u përplasën me heshtjen e saj dhe ajo më pa me një vështrim të thellë, plot qortim të butë, si të donte të më tregonte një të vërtetë më të thellë, një sekret, që ende nuk isha gati ta kuptoja.
Sytë e saj, të ngulitur në shpirtin tim, përcillnin më shumë sesa fjalët që mund të më thoshin. Ishte një shikim që mbartte vitet e jetës së kaluar, përvojën e dhimbshme dhe të bukur të mbrojtjes. E kuptova ngadalë se dashuria e babait për armët nuk ishte thjesht një pasion për mjetet e luftës, por një simbol për diçka më të madhe – përkushtimin për të mbrojtur, për të ruajtur paqen, për të krijuar një ndjenjë sigurie për ata që ai i donte më shumë. Ishte një akt dashurie i heshtur, i maskuar nën hijen e armëve, por që në thelb përfaqësonte një mburojë të pathyeshme, që ai e ngrinte për familjen e tij.
“Ti nuk mund ta kuptosh plotësisht se çfarë kohë ishin ato,” më thoshte gjyshja me një zë të thellë, që dukej sikur vinte nga skutat më të largëta të kujtimeve të saj. “Ishte një botë krejtësisht tjetër, bija ime. Në ato ditë, vetëm ai që kishte armë mund të mbijetonte, sepse koha ishte e egër, e pamëshirshme, e mbushur me sfida, që pak arrinin t’i përballonin. Forca dhe mbijetesa ishin të ndërthurura, si fati dhe jeta vetë, dhe në këtë vorbull të ashpër, babai yt deshi të të quante Martinë.”
Emri që babai kishte zgjedhur, nuk ishte një përzgjedhje e zakonshme, por një simbol i forcës, një emblemë që do të mbante me vete një fat të mirë për të ardhmen tënde. Gjyshja fliste me një qartësi, që nxirrte në dritë vuajtjet e atyre viteve, kur çdo ditë ishte një betejë e heshtur për mbijetesë dhe, në atë realitet të ashpër, një emër si “Martinë”, mbante brenda vetes forcën që i duhej dikujt për të përballuar kohët e vështira.
Ndërsa fliste për ato vite të mbushura me luftëra, zëri i saj mekej, duke pikturuar me fjalë skena të ashpra, që përfundonin në një qetësi të rëndë, si një natë që shënon kalimin e një stuhie. “Pas gjithë asaj rrëmuje, gjetëm një nuse për djalin tim, e bukur si një yll që ndriçon qiellin e natës,” vazhdonte ajo, duke u ndalur për një çast, e mbushur me kujtime, dhe duke shfaqur një buzëqeshje të ëmbël, që e ngrohte dhomën. “Babai yt e dashuronte atë nuse, por, ç’është e vërteta, ajo e donte edhe më shumë.” Fjalët e saj më shfaqeshin si një peizazh i zbehtë dhe i largët, një tablo e një kohe që do të mbetej gjithmonë mister për mua, por që do ta ndieja thellë në zemër, si një hark nostalgjie, që lidhte të kaluarën me të tashmen.
Historitë e saj, mbushur me kujtime të hidhura dhe të ëmbla, më rrëfenin për një botë, ku dashuria dhe forca qëndronin krah për krah, për një botë, ku çdo vendim dhe çdo emër mbartnin një peshë të madhe, si një mburojë e ngjizur përballë asaj që mund të vinte në të ardhmen.
Nuk kaloi shumë kohë dhe Zoja u bekua me barrë, duke mbushur çdo cep të shtëpisë me një gëzim të pafund, një melodi lumturie që tingëllonte në zemrat e të gjithëve. Secili prej nesh e ndjeu atë lumturi, por askush aq thellë sa babai yt. Një ditë, me sytë që i shkëlqenin nga krenaria, më tha përsëri: “Do t’ia vë emrin Martinë.”
E vështrova me një buzëqeshje të ëmbël, duke u bërë dëshmitare e një dëshire të bukur, dhe e pyeta: “Po, nëse lind djalë?” Ai u përgjigj menjëherë, pa hezitim: “Unë dua një vajzë. Të jetë e bukur si Zoja dhe e mençur si unë,” tha me një mburrje të lehtë në zë, një reflektim i pasionit dhe shpresës së tij.
Nuk mund të përmbahesha dhe shpërtheva në të qeshura, duke e thirrur “mburravec.” Babai yt, i skuqur paksa, me një ndrojtje të ëmbël, u largua nga dhoma, si për t’u fshehur nga kjo situatë e ngrohtë dhe e bukur, që fliste për ëndrrat dhe pritshmëritë e tij për të ardhmen.
Koha kaloi shpejt dhe pranvera erdhi, duke sjellë me vete ditën e madhe, një moment që prekte thellë zemrat tona. Nënën tënde e kapën dhimbjet e lindjes, dhe, ashtu, ti erdhe në këtë botë, si një dritë e re, që ndriçoi jetët tona, si një diell pas një nate të errët. Lindja jote mbushi shtëpinë me gëzim të papërshkrueshëm, por në mesin e këtij ngazëllimi, shpërtheu një përplasje e vogël, si dy valë, që takohen në det.
Unë përsëri këmbëngulja që emri yt të ishte në nder të gjyshes së tij, një trashëgimi e shenjtë, që mbante peshën e historisë, ndërsa babai yt, me ëndrrën e tij të gjatë që kishte thurur për një kohë, ishte i vendosur të të quante Martinë. Të dy qëndronim të fortë në besimet tona – unë, duke kërkuar të nderoja traditën, dhe ai, duke ndjekur një ëndërr që ndiente si të fshehtën e tij të shtrenjtë.
Zënka jonë krijoi një valë të lehtë trazirash në familje, si një stuhi që lëviz gjethet në pemë. Xhaxhallarët u ndanë në dy taborë: disa më përkrahën mua, duke mbajtur fort respektin për të kaluarën, ndërsa të tjerë qëndruan pranë babait, duke mbështetur ëndrrën e tij për një të ardhme të re. Në mes të këtij lëmshi emocionesh, pritej të dilte një emër, një simbol që do të përfaqësonte jo vetëm një brez, por gjithashtu një dashuri të lashtë dhe një shpresë për ditët që do të vijnë.
Pas një debati të gjatë dhe plot ngarkesë emocionale, babai yt u dorëzua, por jo pa një kusht të veçantë: në jetën e përditshme, do të thirresh me emrin që ai kishte ëndërruar prej kohësh, ndërsa në dokumentet zyrtare do të shkruhej emri që unë e kisha kërkuar. Kështu, u arrit një marrëveshje e heshtur, një paqe delikate që ruajti me kujdes dy emra në shpirtin tënd të vogël. Dy emra që përmbanin brenda tyre një univers kujtimesh, ndjenjash dhe përkushtimi, që rridhnin nga dy breza.
Me një buzëqeshje të lehtë, dëgjova këtë tregim dhe ndjeva një ngrohtësi në zemër, duke i thënë gjyshes: “E po, gjyshe, këta janë dy emra që mbartin fatin tim.” Ajo më afroi pranë saj, duke më përqafuar me një dashuri të pafundme. Më puthi lehtë në ballë dhe, me një zë që tingëllonte si melodi e ëmbël, më uroi: “I gëzofsh, vogëlushja ime e dashur të dy emrat.” Ky ishte një moment magjik, ku emrat, si pëllumbat e paqes, fluturonin në ajrin e dashurisë që na lidhte.
Kështu, historia e emrit tënd nuk ishte thjesht një përplasje dëshirash, por një tregim i dashurisë së thellë, që bashkoi dy breza – një tregim, ku çdo emër brenda vetes ruante jo vetëm kujtime, por edhe një pjesë të shpirtit të tyre. Ishte një emër që fliste për dashurinë e përjetshme dhe unitetin që do të të mbështeste në çdo hap të jetës.
E luta gjyshen të më rrëfente se çfarë kishte ndodhur më pas. Ajo heshti për një kohë të gjatë, sikur të kishte humbur në rrjedhën e kujtimeve që e tërhiqnin në një botë tjetër, në një kohë që kishte ikur. Më në fund, me një lëvizje të ngadaltë, u ngrit nga vendi i saj i qetë, hapi arkën e vjetër, që qëndronte e fshehur në qoshen e dollapit. Nga aty, nxori një send katror, të mbështjellë me një shami të hollë e delikate, e cila mbante peshën e viteve të kaluara. “Merre,” më tha, duke ma zgjatur atë kujtesë të fshehur. “Gjithçka që ndodhet këtu, është për ty. Lexoji me kujdes, sepse këto janë dedikime për ty, shkruar nga babai yt gjatë viteve që kanë kaluar.”
Në atë çast, ndjeva si të më vinte në duar një thesar i çmuar, një lidhje e gjallë me të kaluarën, që fliste për dashurinë dhe kujdesin, për një histori që do të më shoqëronte në çdo hap të jetës.
Gjyshja uli kokën, duke fshirë butësisht lotët me mëngën e këmishës së saj të thjeshtë, sikur po përpiqej t’i fshihte ato pika, që kishin rrjedhur për vite, por që ishin mbajtur të fshehura thellë në zemrën e saj. Një trishtim i thellë mbushi ajrin mes nesh, duke krijuar një atmosferë të rëndë. “Ah, margaritar më paske ruajtur,” – thashë me një buzëqeshje të lehtë, për të prishur atë re të errët që na mbulonte. “Po,” – u përgjigj gjyshja me një qetësi të ngrohtë, “babai yt s’të la stoli prej ari, por kjo që ai të la është më e vlefshme se floriri.”
E rrëmbeva me nxitim atë që më ofroi, duke ndier një aromë të njohur, të rëndë dhe të ngrohtë – aromë ftoi, që gjithmonë gjyshja e kishte ruajtur në atë arkë të vogël. Ndërsa e mbaja në duar atë dhuratë të papritur, ndjeva një peshë të veçantë, një lidhje të humbur, që tani po e rigjeja. Ishte një pjesë e babait tim, një copëz e tij, që më kishte lënë, një kujtim që më ngushëllonte në një kohë, kur për të kisha nevojë më shumë se kurrë – për ta ndier praninë e tij, për ta njohur më mirë. Por, në atë moment të çuditshëm, ndihesha sikur mbaja kujtimin e tij në duar, në njëfarë mënyre, e kisha humbur atë përgjithmonë.
Kjo ndjenjë e thellë e humbjes dhe e përkatësisë, mbetej e ngjizur në ajrin mes nesh, duke e bërë çdo frymë të ndihej si një pëshpëritje e së kaluarës, një kujtim i thellë, që lundronte në detin e ndjenjave tona.
Duke mbajtur atë dhuratë në dorë, mendimet e mia fluturuan te “Baulja e Babait” nga Orhan Pamuk, dhe për herë të parë ndjeva thellësisht atë që kishte përjetuar autori, kur kishte marrë baulen e tij. A duhej ta hapja? Apo, ndoshta, ta lija të paprekur? Një dilemë e thellë më pushtoi shpirtin, duke më mbushur me pyetje, që s’gjenin asnjë përgjigje. Çfarë mund të fshihej brenda? Çfarë sekreti apo mesazhi do të më ofronte kjo trashëgimi e fshehur? Çfarë amaneti kishte lënë babai im për mua? Një mori pyetjesh më gëlonin në kokë, por asnjëra nuk m’i qetësonte mendimet e trazuara.
Për një çast, një ide e çuditshme më shkrepi në mendje. A thua mos kishte ndonjë armë brenda? Një ndjenjë e huaj më përshkoi, por e largova menjëherë. Jo, s’mund të ishte armë, sepse dhurata mbante një tjetër peshë, një tjetër formë. Ishte një dhuratë shpirtërore, diçka shumë më e thellë se një send i thjeshtë. Megjithatë, diçka më ndaloi. Vendosa ta lija ashtu, të mos e hapja atëherë, si një mister që duhej të priste kohën e duhur. Do të prisja disa ditë, mendova, ndoshta kur të isha vetëm në shtëpi, në një moment, kur do të ndihesha më e përgatitur për çdo zbulesë që do të mund të shfaqej.
Dhe, kështu, e lashë atë dhuratë të mbetej e mbyllur, si një thesar, që priste momentet e duhura për të shpalosur vlerat e veta. Çdo ditë që kalonte, ajo bëhej më e rëndësishme, duke mbajtur brenda vetes premtimin e një të kaluare që kërkonte të fliste. E dija se ndonjëherë, misteret më të thella duhen pritur me durim, derisa momenti të vijë për t’i zbuluar.
Një frikë e pashpjegueshme më mbante larg nga ajo dhuratë – një drojë e thellë më kishte zënë në grackën e saj, duke më larguar nga ajo që më priste. Misteri i babait mbeti i mbyllur brenda asaj arke të heshtur, që ruante të kaluarën, kujtimet dhe ndoshta sekretet e pashpallura, që do të më afronin më shumë me të.
Me dy duar shtrëngoja arkën e vogël, ku ndodhej shamia, si të isha duke kapur fijet e një kohe të shkuar dhe, papritmas, nga mjegullat e së kaluarës, babai u shfaq përballë meje, duke më zënë në befasi. Si gjithmonë, fytyra e tij rrezatonte një lumturi të qetë, një dritë të butë, që më përshkonte si një ngrohtësi e njohur prej kohe. Ai më buzëqeshi ëmbël dhe, me zërin e tij të butë e të qetë, më tha: “Hape, hape, Martinë, pse heziton? Mos ki frikë nga ajo që do të gjesh brenda. Hape, sepse do të befasohesh, kur të shohësh çfarë të kam lënë si dhuratë…”
Fjalët e tij ishin si një melodi e njohur, që më thërrisnin t’i jepja formë atij misteri. Ajo dhuratë, e mbështjellë me kujtime, dukej se priste momentin e saj për të shpërthyer në dritë, si një lule që kërkon të hapet në diellin e parë të pranverës. Sytë e tij, të ngulitur në mua, ishin një premtim për një zbulesë, një ftesë për të zbritur në thellësitë e së kaluarës, ku çdo sekret ishte një mundësi për të njohur më mirë dashurinë e tij. Ajo që më frikësonte tani, më dukej si një shans për të gjetur një pjesë të tij, që ishte humbur, por që vazhdonte të jetonte brenda meje.
Fjalët e tij më përshkuan si një valë e papritur, që solli me vete frikë dhe emocion, duke më lënë të ngjitur mes dy botëve. Një lëkundje e çuditshme më përfshiu; a thua se po çmendesha? Apo ndoshta çmenduria po afrohej ngadalë, duke më mbështjellë pak nga pak, si një mjegull që ngjitet mbi kodrat? Duart filluan të më dridheshin, e dhurata, e rënduar nga misteri, rrëshqiti prej tyre. Në qilimin e kuq u përhapën zarfe të panumërta, duke më lënë vetëm shaminë në duar – një kujtim i heshtur, një relikt e një kohe të kaluar, që tani dukej si një trofe i harruar në rrjedhën e viteve.
U përkula me ngut për t’i mbledhur letrat, por trupin ma kishte mbërthyer një shtangie e pashpjegueshme. Duart nuk më bindeshin. Koha dukej se kishte ndaluar, gjithçka ishte ngrirë në atë moment të çuditshëm. Ndërsa hija e babait, që deri pak më parë qëndronte në cepin e dhomës, u tret si një ëndërr, si një kujtim që i largohet së tashmes. Nga dritarja e hapur, perdet e mëndafshta të gjyshes lëviznin lehtë, duke u përkëdhelur nga një fllad i ëmbël veror, që më sillte një ndjesi të butë paqeje, ndonëse misteri i dhuratës mbetej i paqartë, si një enigmë e përjetshme, që priste zbulimin tim.
“Oh, Zot,” – thirra me zë të dridhur, duke ndier trupin tim të rënduar nga një ndjesi e çuditshme, “çfarë po ndodh me mua?” Me kujdes të madh, fillova të mblidhja letrat një nga një, ato që ishin shpërndarë si fletë të kohës nëpër çdo cep të dhomës. Nuk e dija kush e kishte hapur derën, as si më kishte rrëzuar kjo ndjenjë e rëndë. Nuk e dija as kush më kishte vendosur në shtrat, por e dija një gjë me siguri: të gjitha letrat ishin mbledhur, të lidhura me një fjongo të portokalltë dhe qëndronin të vendosura me kujdes mbi tavolinën time.
Është kaq e çuditshme, edhe tani, pas kaq shumë vjetësh që shkruaj për këtë ngjarje, ende nuk mund ta zbërthej misterin e asaj dite në shtëpinë e vjetër të gjyshes. Nuk besoj në besëtytni, as në shpirtra që enden në errësirë, duke kërkuar paqe, por jam e sigurt që diçka kishte ndodhur atë ditë. Diçka që sfidon çdo arsyetim dhe qëndron e fshehur në rrudhat e kohës, në kujtimet e mjegullta, si një ëndërr e largët, për të cilën nuk e di ende nëse ishte e vërtetë apo një trill i mendjes. Ndieja një forcë të pashpjegueshme, një prani që nuk mund të prekja, por që mbeti brenda meje, si një shenjë e paqartë e asaj që kalova në atë çast misterioz, një kujtim që peshonte si një heshtje e thellë, që fliste pa fjalë, duke lënë pas një gjurmë të pandashme në shpirtin tim.
Letrat ishin të palosura me një kujdes të veçantë, sikur koha vetë t’i kishte mbajtur në një përqafim të qetë, palosur me radhë kronologjike. Zarfet shumëngjyrëshe – të kuqe, të verdha, të kaltra – krijonin një mozaik të gjallë, ndërsa disa letra ishin zhveshur nga mbulesat e tyre, duke qëndruar të thjeshta, të pambuluara. Por ajo që më preku thellë dhe ngacmoi mendjen time ishte një fletë e bardhë, e zakonshme, në krye të grumbullit. Një kapëse e ndryshkur, që i mbante të lidhura, me shenjat e kaluara të kohës, që kishin lënë gjurmën e tyre të errët mbi letër. Në krye të faqes, një dorëshkrim i bukur, me shkronja të dorës, kishte shkruar me kujdes: “45 LETRA PËR MARTINËN”. Ajo fletë e thjeshtë, e mbushur me premtime dhe kujtime, dukej se mbante në vete të gjitha emocionet dhe historitë që do të zbuloheshin, si një thesar i fshehur, që priste të hapte portat e së kaluarës.
Shkrimi ishte deri diku i njohur për mua, por emri “Martinë” më goditi si një rrufe, duke më depërtuar drejt thellësisë së zemrës. Vetëm një njeri kishte guxuar ta thërriste atë emër – babai im. Ai, që prej një kohe të gjatë, kishte lënë veten e tij në beteja të pafundme me gjyqet dhe akuzat, vite të tëra të jetës së tij ishin tretur në burgjet e ftohta, të cilat ngjasonin me Hadin. Si fëmijë, ëndrra ime gjithmonë kishte qenë të vizitoja babanë kur ishte në burg, por xhaxhallarët rrallë më lejonin t’i shoqëroja. E kur më në fund u dha rasti, nuk më lejuan të hyja brenda, sepse nuk e dija “gjuhën e burgut.”
Orë të tëra prisnim përpara atyre dyerve të rënda, me shpresën se zemra e ashpër e cerberit, që ruante portat e ferrit, do të zbutej dhe do të na lejonte të takonim babanë. Por, si një ritual i pashpresë, ktheheshim gjithmonë të heshtur dhe të dëshpëruar, duke mbajtur me vete barrën e zhgënjimit, pa mundur ta shihnim. Tani, ato letra më shfaqeshin si porta të vogla drejt një bote të humbur, që më ndante nga babai im, duke mbajtur një thes të rëndë kujtimesh dhe ëndrrash që prisnin të zgjoheshin.
Ata gardianë, me fytyrat e tyre të ngurta dhe zemrat e akullta, më ngjallnin një urrejtje të thellë, duke u shfaqur në mendjet e mia si krijesa pa shpirt, si bisha të egra, që bredhin në shpella të ftohta. Njëherë, në kohën kur isha e rritur dhe ndodhesha në fakultet, i thashë një shoqeje, që bënte pjesë në këtë soj: “E di ti, kur isha fëmijë, mendoja se ju të gjithë ishit gjakpirës?” Ajo qeshi me të madhe dhe m’u përgjigj: “Po, edhe tani jemi të tillë.”
Qesha bashkë me të, duke e marrë si një shaka, por sa naive kisha qenë atëherë. E vërteta ishte shumë më e errët se çdo mendim fëmijëror. Në duar mbaja një letër të bardhë; ndonëse shkrimi ishte i babait tim, e ndieja se brenda saj fshiheshin përgjigje për ato vite të humbura pranë babait. Letrat prisnin, të heshtura, ndërsa unë përballesha me një përzierje ndjenjash, mes një malli të pafund dhe një dhimbjeje të paemër, si dy dete që nuk mund të ndahen, që lëviznin brenda meje dhe më mbulonin me valët e tyre të hidhura.
Kaloja vite të tëra mes fshatit dhe qytetit, duke kërkuar me përkushtim të realizoja dëshirat e babait, një amanet që kishte mbetur thellë në shpirtin tim, si një detyrë e shenjtë. “Duhet të jesh e ditur,” më përsëriste shpesh, “jo vetëm për veten tënde, por edhe më shumë për të tjerët.” Një ditë, gjatë një vizite në Burgun e Gjilanit, ai ma përsëriti këtë mësim, si një dritë që synonte të ndizte brenda meje zjarrin e dijes, të cilin e ndieja si një thirrje të brendshme.
Xhaxhai i kishte thënë se nuk e mësoja serbishten dhe lëndën e historisë – një histori që nuk ishte imja, por një tregim i huaj, një epikë, që rrëfehej në një gjuhë që nuk e kuptoja, serbisht, duke përfshirë luftërat serbe dhe Betejën e Kosovës, e cila nuk më interesonte kurrë ashtu si e shpjegonte mësuesi. Mësuesi nga Vraja, me tonin e tij të ftohtë, na fliste për shqiptarët si fise të ardhura barbare, dhe ato fjalë ishin si një re e errët mbi mendjen time, që nuk ngjallnin asnjë ndjenjë brenda meje.
Shpesh, ndihesha e mërzitur dhe përtoja të shkoja në shkollë, duke u përpjekur të kuptoja se si të përballesha me atë që nuk më përkiste, si një histori që kishte kaluar pa lënë gjurmë në jetën time, si një fllad që ndihet dhe shpejt harrohet. Ajo që më rrethonte, dukej si një labirint i panjohur, ku çdo hap më largonte më shumë nga identiteti im, duke më bërë të kërkoja një dritë që do të ndihmonte në ndriçimin e rrugës sime.
Pas asaj ngjarjeje të hidhur, e mbushur me fjalët e tij të mprehta dhe qortimet e babait, fillova të mësoj serbishten dhe atë histori që nuk më përkiste dhe që nuk e doja aspak. E ndjeva veten të detyruar të depërtoja në një botë që më ishte e huaj, si të isha një udhëtar në një vend të panjohur, duke përballuar çdo mësim me një dhimbje të brendshme.
Babai, herën tjetër, u gëzua kur mësoi se po shkoja mirë me mësimet, dhe ndoshta ky ishte një moment kyç, që e kishte frymëzuar të më shkruante edhe më vonë. Letrat e tij nuk erdhën kurrë me postë; ai kishte zgjedhur një metodë tjetër, duke i futur ato në dyshekun e tij, të mbushur me kashtë, një mënyrë për të ruajtur lidhjen me mua, pavarësisht nga hekurat e errët që na ndanin.
Ndonjëherë, të burgosurit praktikonin një art të fshehtë, duke dërguar letra me ndërresat e tyre, të cilat dërgoheshin për t’u pastruar në shtëpi. Këto letra, të fshehura me kujdes në jakat e këmishëve, ishin mesazhe të mbështjella me delikatesë, fjalë që vetëm ata që i donin mund t’i kuptonin. Ato shpesh pasqyronin jetën e tyre, duke përmbajtur sekrete, ndonjë porosi të ndaluar, ose kërkesa për gjëra që s’duhej të dëgjoheshin dhe, herë pas here, përshkrime të dhimbshme për torturat që përjetonin në hetuesi.
Ishte një lidhje e fshehtë mes dy botëve, një komunikim që kalonte mbi pengesat e hapura dhe të mbyllura, duke u dhënë zë ndjenjave të ndaluara që i bashkonin, pavarësisht nga distanca që i ndante. Çdo letër ishte një dritare, që hapte një pamje të dhimbshme, por të bukur, mbi ndjenjat dhe përvojat që lidhnin zemrat, një harmoni e mbushur me dashuri dhe humbje, me shpresë dhe trishtim.
Gjatë kohës që kaloi në burg, shpesh e kishin izoluar në qeli të ftohta e të errëta, ku kalonin muaj të tërë pa dëgjuar asnjë zë njerëzor, përveç zërit të ashpër të gardianëve. Në ato hapësira të mbyllura, shumë të burgosur kurrë nuk dilnin normal; disa çmendeshin, duke u humbur në labirintet e mendimeve të tyre, në errësirën e frikës dhe të izolimit.
Njëherë babai më kishte treguar se kishte shpëtuar nga çmenduria vetëm falë një pike uji, që kishte pikur vazhdimisht në qeli, por edhe mund ta kishte çmendur. Një pikë e vetme, por e pandërprerë, ishte bërë shoqëria e tij e vetme, një kujtim i heshtur i jetës, që rridhte jashtë atyre mureve të burgut. Në atë qeli, ku koha dukej e ngrirë, ai priste me durim, duke dëgjuar ritmin monoton të pikës që binte, si një këngë e vetmuar, një melodi që e mbronte nga errësira e çmendurisë, duke e mbajtur të lidhur me botën e jashtme, me shpresën se një ditë do të mund të largohej nga ato mure të ftohta e të trishtueshme.
Ai, çdo rënie të asaj pike, e përjetonte si një shenjë të jetës, një puls që ia kujtonte se ende ekzistonte, se dëshira për liri dhe për dritë nuk ishin shuar. Në atë terr, ku dhimbja dhe harresa ishin bërë njësoj, ajo pikë uji bëhej një simbol i shpresës, një dritare e vogël që hapte një pamje mbi një botë që ende mund të arrihej. Çdo ditë, duke pritur me besim, ai mbante me vete mendimin se do të kishte një ditë kur do të dilte nga errësira, për të përjetuar sërish dritën dhe zërat e jetës.
Megjithatë, babai, me shpirt të fortë dhe guxim të palëkundur, kishte sfiduar të gjitha torturat që i kishin rezervuar, duke gjetur brenda vetes forcën për të më shkruar letra. Jo letra të zakonshme, por të gjata e të mbushura me përjetimet e tij të thella, drejtuar errësirës së burgut, që e kishte rrethuar. Nuk dija çfarë fshihej brenda atyre fjalëve, por një zë i brendshëm gjithnjë më thoshte se duhej t’i lexoja, edhe pse për t’i hapur ato letra më nevojitej një guxim, që atëherë më mungonte.
Babai kishte kohë që nuk ishte më në mesin tonë, por dashuria e tij e pashuar më shtynte të kapesha fort pas atyre letrave, si një shpresë e fundit për të lexuar fjalët e tij me kujdesin më të madh.
Kaluan disa ditë dhe unë ende s’e gjeja dot guximin t’i çelja ato letra të shenjta. I mbaja me vete kudo, nga dhoma në dhomë, si një thesar të çmuar, dhe i prekja me dorë, me frikën se mos po thyhej diçka brenda tyre, sikur të mbartnin gjithë shpirtin e babait.
Ato letra, të mbushura me pasion e dhimbje, ishin lidhja ime me të kaluarën, me një njeri që kishte luftuar me çdo të keqe, për të mbajtur gjallë shpresat tona. Çdo fjalë ishte një frymëzim, një nxitje për të përballuar vështirësitë dhe, ndonëse frika më ndalonte, përjetësia e atyre letrave më thërriste. Ato ishin një portë drejt tij, një mundësi për të ndier praninë e tij, pavarësisht nga distanca që na ndante, dhe unë e dija se një ditë do të gjeja guximin t’i hapja, për të zbuluar atë që ai kishte lënë pas.
Gjyshja më kishte treguar një tjetër histori dhimbjeje, një tregim që kishte lënë gjurmë të thella në zemrën time. Pas lindjes sime, nëna ime kishte ndërruar jetë vetëm disa muaj më pas. Ky lajm e kishte thyer babanë shpirtërisht, si një plumb i thellë që ia kishte vrarë ëndrrat. Ai kishte vuajtur thellë për humbjen e saj, por dhimbja e tij ishte thelluar akoma më shumë për mua, fëmijën e tij, që ngela pa nënën në krah, në një botë që nuk e njihte ngrohtësinë e saj.
Jeta ime ishte në rrezik, por, falë përkujdesjes së gjyshes, unë mbijetova. Sot qëndroj këtu, duke mbajtur peshën e asaj dashurie të humbur dhe kujtimin e një babai që, edhe pse jo fizikisht pranë meje, gjithmonë më udhëheq me fjalët e tij të fshehura në letra, si një dritë në errësirë.
Në ato vite të vështira, në tokën e shqipeve, ushtarët kishin ardhur si një erë e keqe, sipas fjalëve të gjyshes, duke shkaktuar shkatërrim në mesin e popullit të thjeshtë. Babai im, me zemër të fortë, nuk mund të pajtohej me barbarinë e tyre, me sjelljet që shkelnin çdo njeri. Ata kërkonin gjithçka nga fshatarët – drithin, mishin, vezët, çdo gjë që ata mezi e kishin mbledhur për veten e tyre, duke lënë pas vetëm varfëri dhe dëshpërim. Në mes të këtij kaosi, ai qëndronte si një mur mbrojtës, duke mos lejuar që pavarësia dhe dinjiteti i tij të shkeleshin nga ata që kishin ardhur për të shkaktuar vuajtje.
Kur fshatarët refuzonin të dorëzonin ushqimin në kohën e caktuar, ndëshkimi shndërrohej në një tmerr të pamëshirshëm. Milicët vinin si duhmë e keqe, në ato makina të frikshme që i quanin “marica,” të cilat mbartnin brenda tyre errësirën e frikës dhe të dëshpërimit. Ato ishin si një shpresë e shuar, sepse brenda tyre fshatarët e merrnin rrugën drejt burgut të qytetit, duke u ngjitur në një makinë që i dërgonte përbrenda dhimbjes së sigurt.
Atje, ata mbaheshin të mbyllur për orë të tëra, të rrahur pamëshirshëm me shkopinj gome, me grushte dhe shkelma, derisa binin pa ndjenja, të alivanosur nga dhimbja e paimagjinueshme. Kur dilnin nga ajo errësirë, fytyrat e tyre ishin të mavijosura dhe të shpërfytyruara nga goditjet, si shenja të barbarisë që kishin përjetuar. Më e çuditshmja ishte heshtja që i shoqëronte, ata ktheheshin në shtëpitë e tyre pa thënë asnjë fjalë për tmerrin që kishin përjetuar, si fantazma që iknin nga një makth, duke i ruajtur familjet e tyre.
Grumbullonin drithin, atë pasuri të mbledhur me sakrifica, me të cilin ushqenin familjet, dhe e dorëzonin te zyrtarët e fshatit, duke iu bindur një pushteti që s’e kishin pranuar kurrë si të tyrin, por që impononte një ligj të dhimbshëm mbi jetët e tyre. Si një simfoni e heshtur, ata e përballnin çdo ditë dhimbjen e nënshtrimit, duke mbajtur në shpirt forcën e atyre që luftonin për lirinë, edhe kur fytyrat e tyre flisnin më shumë se fjalët.
Edhe për ne erdhi radha, dhe me të pesha e gjithë punës së vitit, bereqeti ynë, duhej dorëzuar. Ishin kohë të vështira, kur njerëzit vdisnin nga uria, por mes kërcënimeve, ne ndihmonim një pushtet të huaj, një pushtet që kurrë s’e kishim ndier si tonin. Një ditë, Liri, djali im, pas një periudhe të gjatë në një burg të largët, u kthye vonë nga qyteti. Ishte i rraskapitur, me trupin e lodhur dhe shpirtin e thyer, por heshtja e tij fliste më shumë se fjalët që ai nuk mundi t’i thoshte, duke lënë pas një erë trishtimi dhe një ngarkesë të rëndë në zemrat tona.
Ai më tregoi për një plagë të padukshme, që më shpoi thellë në shpirt. Çehrja e djalit kishte ndryshuar dhe shumë më vonë më zbuloi se çfarë kishte ndodhur atë ditë. Ishin hijet e zeza, si fantazma të errëta, që e thërrisnin për ta pyetur, për ta testuar nën dritën e ftohtë e të hidhur. Por ai nuk kishte heshtur; nuk kishte pranuar t’u bindej. Me fjalë të fuqishme dhe guximin e një zemre të fortë, u kishte kthyer fytyrën, duke i pështyrë ata. Me krenari, u kishte thënë se nuk pajtohej me rendin e tyre të huaj, me atë kolonializëm të zi, që përpiqej të shtrihej mbi tokën e shqipeve.
Përmes guximit të tij, ai kishte shpërthyer muret e frikës, duke shpalosur një revoltë të fshehur, që ziente brenda nesh. Ai ishte bërë simbol i një lufte të heshtur, që lindi nga zemrat e atyre që nuk pranuan të ishin të nënshtruar, duke kërkuar dritën e lirisë në mes të errësirës që i rrethonte. Në atë moment, fjalët e tij u shndërruan në një thirrje për të gjithë, një reflektim të dhimbjes dhe krenarisë që ndiente për vendin e tij, dhe më bënte të kuptoja se, pavarësisht nga fakti sa të errëta ishin ditët që kishim përballur, shpresa për një të ardhme më të ndritur ishte akoma gjallë.
Ata, me shpirtin e tyre të errët, e kishin kërcënuar, duke thënë: “Pse nuk ikni? Merreni fshatin dhe shkoni drejt Anadollit.” Djali im, Liri, i shokuar nga ato fjalë, kishte shikuar me habi, si një njeri që sapo kishte zbuluar një tradhti të tmerrshme, një krim të egër e të ndyrë, që synonte të shkëpuste lidhjen tonë me tokën e të parëve.
Por, atë ditë, me guxim të vendosur, Liri i kishte kthyer hapat drejt fshatit, duke e ndier se nuk mund të qëndronte duarkryq. Ai kishte thirrur pleqtë e fshatit dhe u kishte treguar për atë që kishte dëgjuar, duke zbuluar kështu një erë të re frymëzimi në mesin e tyre. Në përfundim të fjalës së tij, ai kishte lënë pas një mesazh që do të mbetej i gjallë në zemrat e tyre: “Ne duhet të qëndrojmë këtu dhe të jemi të bashkuar.”
Fjalët e tij kishin qenë si një thirrje për të gjithë, një përkushtim ndaj tokës që e kishim trashëguar, një betim se kërcënimet nuk do të na ndanin. Ai bëri që ne të kuptonim se forca jonë qëndronte në unitet dhe se vetëm duke qëndruar të bashkuar, mund të përballonim errësirën që përpiqej të na mbulonte. Në atë çast, shpresa për të ardhmen lulëzoi sërish, si një lule e fortë që çel në mes të stuhisë, duke na lidhur më fort me vendin, me gjakun që rrjedh në damarët tanë.
Mendohu, moj Martinë, atë natë, ende pa lindur dielli, forca të mëdha policore rrethuan shtëpinë. Trokitjet e forta mbi dyer dhe thirrjet e tyre zëshme “otvorite vrata!” (hapeni derën) fluturonin në ajër si goditje mbi zemra të frikësuara. Ne u zgjuam nga trishtimi, të humbur në errësirën e atij çasti, të paqartë për atë që po ndodhte.
Pa mëshirë, ata i thyen dyert dhe u futën brenda, si bisha të uritura, duke përçudnuar qetësinë e natës. E kapën Lirin, ende të gjysmëzgjuar, duke ia lidhur duart me pranga të rënda pas shpine. Të gjithë ne u zgjuam, fëmijët bërtisnin të tmerruar, dhe aty, në mes të dhomës, babai yt qëndronte me duar të lidhura, duke pritur në heshtje, si një pemë e thyer në mes të stuhisë.
Ata e shtynin me dhunë, e detyruan të ecte para, e futën në makinën e tyre ngjyrë mavi, një hije e ftohtë, marica e mallkuar, që dukej si një fantazmë e errët, duke na mbuluar të gjithëve me frikën e saj. Një erë e tmerrshme, që ngjallte pasiguri dhe ankth, la pas një gjurmë të thellë në shpirtin tonë, si një goditje e fortë që tronditi themelet e qetësisë sonë. Në atë çast, errësira u shtri përtej mureve dhe ndjenja e humbjes na përfshiu si një re e zymtë, duke shuar çdo shpresë për një të nesërme më të mirë.
Ne mbetëm të habitur, të mpirë, si në një botë, ku realiteti dhe ëndrrat ishin ngatërruar, duke u munduar të kuptonim nëse ajo që pamë ishte thjesht një iluzion apo një shqetësim i thellë. Që nga ajo ditë e errët, Liri u zhduk prapa hekurave të burgut, duke e lënë për pesë a gjashtë ditë, pa e ditur se ku ndodhej, si një shpresë që ishte përtypur nga errësira. Por nuk vonoi shumë dhe ata kishin bërë planin, erdhën me një kërkesë të re, që nëpër oborrin tonë të hapnin një rrugë. Tmerri kishte arritur kulmin dhe Liri nuk qëndroi më duarkryq.
Reagoi, ashpër reagoi, duke u thënë se kjo që po bëni ju është fashistoide, se një ditë do të vijë Shqipëria këtu dhe se ata do të duhet të përgjigjen. Pas këtyre fjalëve, atë e arrestuan. E mbajtën në burg për pesë muaj, muaj të gjatë rreziku e pritjeje të dhimbshme, çdo ditë një sprovë e re e guximit të tij. E akuzuan për krijimin e një organizate ilegale, për formimin e një grupi të guximshëm, që synonte të shkatërronte atë shtet të huaj, të egër e tiranik, që kishte zënë vend mbi tokën tonë, duke shkelur çdo të drejtë dhe çdo shpresë për një jetë më të mirë. Në atë kohë, çdo fjalë e tij ishte një akt rebelimi, një thirrje për liri, që përplasej në murin e heshtjes dhe frikës.
Vërtet, nata kishte veshë, e dita kishte sy, dhe çdo veprim ndiqej si hija e një fantazme, duke lënë pas vetes një ndjesi pasigurie dhe frike. Ndërsa shtrihesha në shtrat, mendimet më përshkonin për orë të tëra, duke pritur momentin kur do të filloja të hapja letrat e babait. Fjalët e gjyshes, të thella si oqeanet, më rrethoheshin si një hije e pashpirt: “Duhet pasur kujdes nga armiku, pa marrë parasysh se me çfarë petku paraqitet.”
Vitet që pasuan më treguan se këto fjalë nuk ishin thjesht një paralajmërim, por kishin një të vërtetë të hidhur, një realitet që do ta përjetoja në çdo frymëmarrje. Çdo ditë, çdo moment, ato përjetësi të dhimbshme më shoqëronin, duke më kujtuar se rreziku mund të fshihej nën petkun e çdo fytyre, si një ujk i maskuar në qengj.
Në çdo letër që hidhja përpara, ndieja se rrethi i frikës më ngushtohej, dhe çdo fjalë ishte një hap në errësirë, një udhë që më çonte drejt një të panjohure. Në atë errësirë, ku dyshimi ishte mbizotërues, çdo hap që merrja kishte peshën e një historie të dhimbshme, një kujtesë e vazhdueshme, ku armiku mund të fshihej nën një buzëqeshje, nën një fytyrë që dukej e njohur. Kështu, mes natës dhe ditës, unë rrija e mendoja, duke u përballur me frikën që bëhej gjithnjë e më e madhe, si një mur që zgjerohej përpara me çdo frymëmarrje.
