[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Projektet shtetërore për zbrazjen e trojeve shqiptare
Në dekadat e pas Luftës së Dytë Botërore, regjimi jugosllav ndërmori një sërë politikash të organizuara që synonin jo vetëm kontrollin e popullsisë shqiptare, por edhe çrrënjosjen e saj nga hapësirat ku ajo kishte jetuar për shekuj me radhë. Këto politika, të ndërtuara mbi një filozofi të pastër të eliminimit të pranisë shqiptare si faktor historik dhe kulturor në territoret e ish-Jugosllavisë, morën forma të ndryshme shtypjeje, përndjekjeje dhe asimilimi të strukturuar, duke krijuar një gjendje të padurueshme për shumë shqiptarë, të cilët në pamundësi për të jetuar të lirë në trojet e veta, u detyruan të marrin rrugën e mërgimit, shpesh pa kthim.
Shkaktarët e këtij emigrimi të imponuar ishin të shumtë dhe të ndërthurur – nga ndjekjet e pareshtura politike e deri te aktet e hapura të dhunës dhe terrorit shtetëror. Ashtu siç dëshmojnë edhe dokumentet e kohës dhe analizat e lëvizjes ilegale, shqiptarët përballeshin me një regjim që kishte ndërtuar një strategji të qartë për dëbimin e tyre gradual, duke e zbatuar atë përmes një sërë mekanizmash të rafinuar shtypës dhe veprimesh sistematike.
Ndër metodat më të përdorura të kësaj politike të dëbimit dhe asimilimit ishin: Mbyllja e shkollave në gjuhën shqipe, që synonte zhdukjen e brezave të arsimuar në gjuhën e tyre amtare dhe krijimin e një realiteti ku gjuha si shtyllë e identitetit kombëtar të venitej me kalimin e kohës; Serbizimi i administratës publike, që përjashtonte shqiptarët nga pozitat vendimmarrëse dhe krijonte një sistem qeverisjeje në thelb të huaj për popullsinë shumicë në Kosovë dhe në viset tjera shqiptare; Shtetëzimi i pasurisë dhe tokave, që e godiste strukturën ekonomike të familjes shqiptare, duke e zhveshur nga baza e saj tradicionale e vetëqëndrimit ekonomik;
Rikolonizimi i hapësirave shqiptare, përmes vendosjes së kolonëve sllavë në territoret ku më parë kishte shumicë shqiptare, një metodë që jo vetëm e ndryshonte përbërjen etnike, por ndërtonte një realitet të ri artificial, të mbështetur nga shteti; Heqja e flamurit kombëtar shqiptar, që përbënte jo thjesht një ndalim simbolik, por një ndërhyrje të drejtpërdrejtë në ndjenjën e përkatësisë dhe krenarisë kombëtare të shqiptarëve; Mbyllja e institucioneve kulturore dhe mohimi i trashëgimisë kulturore shqiptare, çka dëshmonte përpjekjen për t’i privuar shqiptarët nga çdo platformë të ruajtjes së identitetit dhe vetëdijes historike.
Të gjitha këto masa, të vendosura në mënyrë të sinkronizuar nga pushteti, krijonin një realitet në të cilin shqiptari ndjehej i huaj në vendin e vet, i zhveshur nga gjuha, toka, kultura dhe historia. Në këto rrethana, emigrimi nuk ishte një zgjedhje e lirë, por një nevojë ekzistenciale – një ikje nga shtypja dhe një përpjekje për të mbrojtur dinjitetin dhe mbijetesën.
Në përfundim, kjo përndjekje e strukturuar nuk ishte vetëm një shkelje e të drejtave të njeriut, por një strategji e planifikuar me kujdes për ta shuar praninë shqiptare nga një realitet politik dhe historik që e kishte frikë – për vetë fuqinë, rrënjësin dhe legjitimitetin e saj. Dhe pikërisht kjo është arsyeja pse lëvizja ilegale dhe rezistenca e organizuar shqiptare e shihnin luftën e tyre si betejë për mbijetesë kombëtare, jo vetëm për të tashmen, por për vetë të ardhmen e qenies shqiptare në trojet e veta.
Ndërgjegjësimi i ilegales dhe mobilizimi qytetar pas Pranverës së ’81
Pas shpërthimit të demonstratave të njohura si Pranvera e Kosovës më 1981, që përbënin kulmin e artikulimit të kërkesave të drejta për barazi, liri dhe mëvetësi nga shqiptarët në Jugosllavi, regjimi jugosllav reagoi me një valë të ashpër represioni, duke intensifikuar jo vetëm përndjekjet politike, por edhe mekanizmat e kontrollit institucional, përfshirë edhe procesin e regjistrimit të popullsisë. Ky proces, në pamje të parë i parashtruar si rutinë statistikore, në të vërtetë shërbente si një instrument i rafinuar për të ndikuar në strukturën zyrtare të përfaqësimit etnik dhe për të legjitimuar politikat diskriminuese të shtetit.
Lëvizja ilegale shqiptare, e cila tashmë kishte krijuar një rrjet të gjerë veprimi dhe ndikimi në të gjitha viset shqiptare të ish-Jugosllavisë, kuptoi me kthjelltësi rrezikun që bartte një regjistrim i tillë në rrethana të frikës dhe represionit, dhe për këtë arsye, nuk mund të qëndronte duarkryq përballë një akti që mund të deformonte realitetin demografik të shqiptarëve. Ata e kuptuan se statistikat e fabrikuara nuk ishin të padëmshme, por mund të përdoreshin më pas për të mohuar të drejtat politike dhe për të ndërtuar narrativë që zvogëlonin legjitimitetin e kërkesave shqiptare për barazi dhe vetëvendosje.
Në këtë sfond tensioni, jo vetëm organizatat ilegale, por edhe shumë intelektualë shqiptarë u angazhuan hapur në denoncimin e këtij procesi, duke i bërë thirrje popullatës që të mos merrte pjesë në regjistrim. Qëndrimi i tyre ishte i qartë, moral dhe politikisht i drejtë: “Nuk bëhet regjistrimi nën tytat e armëve.” Kjo fjali, që u kthye në një parullë të heshtur të vetëdijes qytetare, pasqyronte jo vetëm klimën e frikës që mbizotëronte, por edhe mungesën e çdo besimi në drejtësinë dhe transparencën e institucioneve të pushtetit. Kjo thirrje për bojkot nuk mbeti në kufijtë e një proteste elitare. Përkundrazi, ajo gjeti jehonë të gjerë dhe u përkthye në një akt masiv të mosbindjes qytetare, që shkundi strukturat e regjimit dhe dëshmoi fuqinë e një populli të ndërgjegjësuar, që e kuptonte se të dhënat zyrtare nuk janë vetëm shifra, por edhe armë politike.
Në këtë mënyrë, bojkoti i regjistrimit të popullsisë pas Pranverës së ’81 nuk ishte thjesht një qëndrim kundërshtues, por një akt rezistence kombëtare, që synonte të mbrojë të vërtetën demografike, të kundërshtojë manipulimin e institucioneve dhe të afirmojë vullnetin e një populli për të mos u nënshtruar as në betejën e shifrave, as në betejën e narratives. Ky veprim qytetar, i udhëhequr nga ilegalja dhe mbështetur nga intelektualët më të guximshëm të kohës, dëshmoi se rezistenca mund të marrë forma të ndryshme – edhe ajo që ndodh në heshtje, përballë një regjimi të armatosur me statistika dhe dhunë, mund të jetë një akt i thellë emancipimi politik dhe vetëdijeje historike.
Roli i intelektualëve dhe rëndësia e qëndrimeve të tyre në rezistencës shqiptare
Në përballje me mekanizmat e kontrollit dhe shtypjes së organizuar nga aparati shtetëror jugosllav, veçanërisht në raport me çështje sensitive si procesi i regjistrimit të popullsisë, Lëvizja Marksiste-Leniniste e Kosovës (MLK) kishte krijuar jo vetëm një rrjet të strukturuar organizativ dhe propagandues, por edhe instrumente të posaçme komunikimi për të artikuluar dhe shpërndarë qëndrimet e saj politike e kombëtare. Njëri nga këto instrumente ishte organi i saj kryesor informativ, i titulluar “Liria”, i cili jo vetëm që shërbente si burim alternativ informacioni, por edhe si platformë ideologjike dhe edukative për opinionin e gjerë shqiptar.
Brenda faqeve të këtij organi, çështja e regjistrimit të popullsisë zinte vend të veçantë, jo vetëm për shkak të rëndësisë politike dhe strategjike që kishte ky proces për autoritetet jugosllave, por edhe për ndikimin që kishte mbi vetë përkufizimin e qenies shqiptare në kuptimin ligjor dhe institucional brenda federatës. Në këtë kontekst, “Liria” i kushtonte vëmendje të posaçme qëndrimeve të intelektualëve shqiptarë, të cilët, me autoritetin e tyre moral dhe me rolin e tyre në formësimin e opinionit publik, kishin fuqinë të ndikojnë në vetëdijen kolektive dhe në orientimin e qëndrimeve të masës popullore. Duke analizuar sjelljet dhe deklaratat e këtyre figurave publike, “Liria” nuk vepronte vetëm si kronikë apo vëzhguese e zhvillimeve, por si një forum kritik që afirmonte qëndrimet kurajoze dhe njëkohësisht ekspozonte konformizmin apo heshtjen e pafalshme, sidomos në një kohë kur e vërteta kombëtare ishte nën rrezik të deformimit përmes statistikave të diktuara politikisht.
Kjo vëmendje e theksuar ndaj intelektualëve buronte nga një bindje e thellë ideologjike. Se çdo lëvizje çlirimtare nuk mbështetet vetëm në armë dhe organizim, por mbi të gjitha në ndërgjegjen dhe guximin e elitave mendore për të thënë të vërtetën, edhe kur ajo përballet me represion. Në rrethana ku fjala e lirë ishte e rrezikuar dhe e ndëshkueshme, zëri i një intelektuali që kundërshtonte regjimin kishte peshën e një akti politik të lartë, shpesh të barabartë me një akt rezistence.
Për këtë arsye, “Liria” vepronte si pasqyrë e mendimit të lirë shqiptar dhe si mbrojtëse e atyre zërave që refuzonin të heshtnin, duke e vendosur rolin e intelektualit në qendër të narratives së përpjekjes kombëtare për liri, dinjitet dhe të vërtetë. Kjo vëmendje, në thelb, ishte një formë nderimi dhe një apel njëkohësisht – një kujtesë se heshtja nuk është neutralitet, por shpesh bashkëfajësi me pushtetin që shtyp.
Qëndrimi i gazetës ilegale “Lirisë” ndaj regjistrimit të popullsisë në Kosovë në vitin 1981
Në numrin e tretë të vitit 1981, gazeta ilegale “Liria”, organ zyrtar i Lëvizjes Marksiste-Leniniste të Kosovës, reagoi me forcë kundër procesit të regjistrimit të popullsisë që po zhvillohej në atë kohë në Kosovë, duke e cilësuar atë si një akt të dhunshëm institucional të kryer në një klimë represioni dhe frike të organizuar. Për “Lirinë”, ky regjistrim nuk përfaqësonte një proces teknik dhe neutral të matjes së realitetit demografik, por një përpjekje të maskuar për të legjitimuar nëpërmjet shifrave një politikë të qëndrueshme të përjashtimit kombëtar dhe të zhbërjes së identitetit shqiptar. Në analizën e saj, gazeta theksonte se regjistrimi po bëhej në një gjendje të jashtëzakonshme represioni, në të cilën tanket dhe forcat e armatosura kishin zënë vendet publike, ndërkohë që popullsia shqiptare ndodhej nën një atmosferë terrori psikologjik. Këtë realitet e përmblidhte qartësisht edhe titulli i artikullit të botuar në atë numër:“Regjistrimi në Kosovë po bëhet nën hijen e tankeve”.
Ky titull nuk ishte metaforik – ishte përshkrim faktik i gjendjes në terren, ku prania e rëndë e ushtrisë dhe e mjeteve të blinduara kishte kthyer aktin e regjistrimit në një instrument presioni dhe jo në një mjet të vërtetës statistikore. I gjithë ky aparat shtetëror i dhunës nuk ishte vendosur për të ndihmuar procesin, por për të manipuluar me numrin e popullsisë, për të detyruar bindjen dhe për të penguar refuzimin qytetar ndaj regjistrimit që shihej si akt i padrejtë politik. Në këtë frymë, “Liria” vërente me qartësi se qëndrimet e lëvizjes ilegale dhe të shumë intelektualëve shqiptarë konvergonin në një pikë të përbashkët: thirrjen për bojkot të regjistrimit. Ky ishte një moment i rrallë dhe i fuqishëm i unitetit ndërmjet organizatave të rezistencës dhe shtresave të vetëdijshme të elitës mendore shqiptare, që e kishin kuptuar se në një kontekst lufte simbolike dhe reale, heshtja ose pjesëmarrja e detyruar do të përkthehej në bashkëpunim të pavetëdijshëm me projektet e deformimit etnik e politik të Kosovës.
Frika e ndërsjellë nga shantazhi – si nga regjistruesit e emëruar nga shteti, ashtu edhe nga vetë aparati i sigurisë – kishte krijuar një klimë ku pjesëmarrja nuk ishte as e lirë, as e vullnetshme. Prandaj, thirrja për mospjesëmarrje në regjistrim nuk ishte akt i izoluar politik, por strategji rezistence kundër një procesi që rrezikonte të shndërrohej në vulë zyrtare të mohimit kombëtar.
Në përfundim, reflektimi që bënte “Liria” në atë periudhë është sot një dokument me rëndësi historike, sepse nuk flet vetëm për një proces administrativ të manipuluar, por shpalos thellësisht mënyrën se si shteti përdori edhe mjetet më të zakonshme – si regjistrimi i popullsisë – për të ndërtuar narrativen e tij politike mbi mohimin e realitetit shqiptar. Dhe përballë kësaj, qëndresa e mendimit të lirë, e organizimit ilegal dhe e vetëdijes qytetare ishte jo vetëm e domosdoshme, por jetike për mbijetesën kombëtare. Në analizën kritike të praktikave shtetërore të regjimit jugosllav, një element që bie veçanërisht në sy është intensiteti dhe karakteri perfid i fushatave propagandistike që i paraprinin çdo regjistrimi të popullsisë. Ky proces, i paraqitur në mënyrë sipërfaqësore si pjesë e mekanizmave të rregullt administrativë, në të vërtetë ishte i mbushur me qëllime të fshehta politike, dhe, më e rëndësishmja, nuk ishte i pandikuar nga doktrinat hegjemoniste që përshkonin boshtin ideologjik të shtetit federativ jugosllav, sidomos në raport me popullsinë shqiptare.
Sipas burimeve të kohës dhe reflektimeve të artikuluara në organet e lëvizjes ilegale shqiptare, para çdo regjistrimi të ri të popullsisë, autoritetet e Beogradit ndërmerrnin fushata të një natyre të dyfishtë – nga njëra anë intensive, nga ana tjetër të përpunuara me një mjeshtëri manipuluese të frikshme. Qëllimi i tyre nuk ishte t’i përgatisnin qytetarët për një proces të drejtë e transparent, por të krijonin një atmosferë presioni psikologjik, të përhapnin mesazhe të njëanshme dhe të gjeneronin një klimë të përkryer për shtrembërimin e së vërtetës statistikore.
Në këtë kontekst, shtypi i kohës dhe platformat zyrtare ishin vënë tërësisht në shërbim të propagandës shtetërore, e cila vepronte në dy drejtimet themelore që ishin kthyer në strukturë të përsëritur të çdo regjistrimi: Drejtimi i parë ishte ai i qetësimit të ndërgjegjes publike, ku regjistrimi paraqitej si një proces teknik, i pavarur dhe i domosdoshëm për zhvillimin e barabartë të të gjitha krahinave dhe kombësive. Kjo ishte fytyra e butë e propagandës, që ftonte qytetarët të merrnin pjesë si akt “qytetar dhe përparimtar”, duke e mohuar me qëllim çdo prapavijë ideologjike apo politike që e motivonte regjimin.
Drejtimi i dytë, shumë më i fshehtë dhe më i rrezikshëm, ishte ai i frikësimit dhe deformimit, ku në terren përdoreshin mjete të ndryshme presioni – përfshirë kërcënimet, shantazhet, dhe ndëshkimet ndaj atyre që dyshoheshin se nuk do të regjistroheshin, ose që mund të deklaronin përkatësi etnike që nuk i përshtatej objektivave të pushtetit.
Kjo strategji e dyfishtë – manipulimi nga lart dhe frikësimi nga poshtë – kishte për qëllim të prodhonte statistika të manipuluara që më pas do të përdoreshin për të justifikuar politika diskriminuese, për të shfaqur një realitet të rremë demografik dhe për të zvogëluar artificialisht praninë shqiptare në dokumentacionin zyrtar të shtetit. Për këtë arsye, çdo regjistrim i popullsisë nuk shihej nga shqiptarët si një akt i thjeshtë burokratik, por si një fushëbetejë ku luftohej për vetë ekzistencën politike dhe kombëtare të tyre. Në këtë betejë, propaganda paraprake ishte hapi i parë i një procesi më të madh të mohimit, ndaj edhe qëndresa përballë saj – qoftë përmes bojkotit, qoftë përmes ndërgjegjësimit qytetar – ishte po aq e domosdoshme sa çdo akt tjetër i rezistencës kolektive.
Në përfundim, fushatat jugosllave për regjistrimin e popullsisë ishin shumë më tepër se procese statistikore – ato ishin përpjekje të maskuara për të imponuar një realitet të rremë, të dizajnuar për t’i shërbyer hegjemonisë politike mbi shqiptarët, të cilët, të vetëdijshëm për rrezikun, i kundërshtonin jo thjesht për shkak të numrave, por për shkak të identitetit dhe dinjitetit kombëtar.
Politikat e asimilimit dhe deformimit identitar në trevat shqiptare jashtë Kosovës
Një nga shtyllat e strategjisë propagandistike të regjimit jugosllav, veçanërisht gjatë proceseve të ndjeshme si regjistrimi i popullsisë, ishte fokusi i qëllimshëm mbi ato segmente të popullsisë shqiptare që konsideroheshin më të ekspozuara dhe më të cenueshme ndaj ndikimeve ideologjike dhe identitare të shtetit. Ky drejtim i parë i fushatës përqendrohej jo në masën e gjerë të shqiptarëve me vetëdije të konsoliduar kombëtare, por në ato pjesë periferike ose të quajtura “skajore” të etnisë shqiptare, ku proceset e asimilimit dhe ç kombëtarizimit kishin filluar më herët dhe, në disa raste, kishin dhënë rezultatet e para të prekshme.
Në këtë kontekst, veçanërisht të përmendura janë grupet e njohura si “torbeshë” apo “maqedonas myslimanë” në rajonet perëndimore të Maqedonisë, si dhe të ashtuquajturit “myslimanë” të trevave shqiptare në Mal të Zi. Këto kategori, të krijuara apo të klasifikuara nga regjimi, nuk kishin qëllim thjesht përshkrues apo administrativ, por ishin pjesë e një skeme më të gjerë për të fragmentarizuar identitetin shqiptar, duke i ndarë elementët e tij fetarë, gjuhësorë dhe kulturorë në nën-identitete të veçuara dhe të kontrollueshme nga aparati shtetëror.
Pushteti jugosllav, duke ushtruar ndikim përmes institucioneve arsimore, fetare dhe administrative, kishte arritur në këto zona të krijojë një lloj “zone identitare”, ku kombësia shqiptare maskohej, zëvendësohej ose zbehej nga përkatësi të shpikura që i përshtateshin më shumë projektit të integrimit të dhunshëm në mozaikun sllav. Ky proces shoqërohej me një fushatë sistematike propagandistike, ku qytetarëve u imponohej të deklaronin identitete të tjera nga ajo shqiptare – si “mysliman”, “torbesh” apo “maqedonas mysliman” – duke krijuar kështu një realitet të sajuar demografik e kulturor, që më pas përdoreshin si justifikim për politikat e mohimit të të drejtave kolektive të shqiptarëve.
Një pamje akoma më dramatike paraqitet në viset e Sanxhakut, ku elementi shqiptar, ndonëse historikisht i pranishëm dhe i rrënjosur, ishte përballur me një ofensivë shoviniste të vazhdueshme. Këtu, sipas analizës së lëvizjes ilegale shqiptare, shovinistët e Beogradit kishin arritur të shtypnin me dhunë dhe sistematikisht çdo shenjë të vetëdijes kombëtare shqiptare, ndërsa gjuha shqipe ishte zbehur ndjeshëm, e në shumë raste çrrënjosur thuajse krejtësisht, përmes ndalimeve institucionale, mungesës së shkollimit në gjuhën amtare dhe presionit për identifikim me përkatësi të tjera kombëtare.
Në tërësinë e saj, kjo qasje e quajtur “drejtimi i parë” i propagandës shtetërore nuk ishte një përpjekje e izoluar apo spontane, por një politikë e mire përpunuar dhe e qëllimshme për të zbehur homogjenitetin kombëtar të shqiptarëve, për t’i paraqitur ata si një bashkësi fetare ose kulturore të përçarë, dhe kësisoj për të pamundësuar pretendimet e tyre për përfaqësim politik dhe për të drejta kolektive në bazë kombëtare. Prandaj, në këtë kontekst, rezistenca për ruajtjen e identitetit në këto zona nuk ishte vetëm çështje mbijetese kulturore, por akt i thellë politik dhe moral, që kërkonte ndërgjegjësim të gjerë dhe solidaritet kombëtar nga të gjitha trevat shqiptare, për të mos lejuar që ndarja artificiale dhe shtypja graduale të shndërroheshin në harresë historike dhe zhdukje reale.
Ndërhyrja në vetëdijen kolektive dhe nënshtrimi i shqiptarëve
Në kuadrin e fushatave të përgatitura dhe të zbatuara nga pushteti jugosllav për regjistrimin e popullsisë, veç propagandës së synuar ndaj zonave më të ekspozuara ndaj asimilimit, një drejtim tjetër i rëndësishëm dhe strategjik i kësaj politike ishte frenimi i vetëdijes kombëtare te shqiptarët, kudo që ata ndodheshin në hapësirat e ish-Jugosllavisë. Ky ishte një projekt shumë më i thellë dhe i përpunuar – një përpjekje për të ndërhyrë në ndërgjegjen e popullit, për ta paralizuar shpirtërisht e për ta larguar nga ndjenja e përkatësisë etnike e historike.
Ky drejtim, që në thelb synonte ç kombëtarizimin përmes metodave psikologjike, edukative dhe ideologjike, kishte si objektiv përfundimtar krijimin e një mase njerëzish të shkëputur nga rrënjët e tyre kombëtare, të cilëve do t’u mbillej ideja se të jesh shqiptar nuk është as vlerë, as nevojë, e madje as domosdoshmëri identitare. Për të realizuar këtë objektiv, u shfrytëzuan teknika të përpunuara që vinin nga trashëgimia ideologjike e mendimit shovinist sllav të fillimshekullit XX, i mishëruar në “teoritë shkencore” të figurave si Jovan Cvijiqi dhe Aleksandar Gjorgjeviqi. Këta “shkencëtarë” kishin ndërtuar një diskurs të tërë pseudoshkencor që synonte ta paraqiste popullsinë shqiptare si të përkohshme, të ardhur, apo të paqëndrueshme në trojet e veta historike. Këto teori më pas u shndërruan në manuale ideologjike për regjimin, i cili i zbatonte ato në mënyrë sistematike për të zhveshur shqiptarët nga identiteti i tyre dhe për t’ua injektuar bindjen se për ta ishte më e leverdishme të ishin çdo gjë tjetër, veç shqiptar jo.
Nëpërmjet presioneve politike, censurës arsimore, kontrollit të mediave dhe deformimit të historisë, pushteti synonte të përçonte mesazhe që promovonin apolitizmin – domethënë mos përfshirjen në çështjet kombëtare; pacifizmin – në kuptimin e nënshtrimit përballë padrejtësisë; dhe asimilimin – si rrugë “natyrale” drejt përparimit shoqëror. Kjo ishte një formë e sofistikuar e kolonializmit kulturor, ku pushtimi nuk vinte më përmes armëve, por përmes formësimit të ndërgjegjes dhe nënshtrimit të mendjes. Në këtë kontekst, manipulimi me regjistrimin e popullsisë ishte vetëm një episod i dukshëm i një lufte të gjatë për të bërë shqiptarët të harrojnë se janë shqiptarë. Aty ku nuk mund të depërtonte dhuna e drejtpërdrejtë, vepronte indoktrinimi: përmes librave shkollorë, përmes profesorëve të kontrolluar, përmes diskursit publik të centralizuar. Qëllimi përfundimtar ishte që vetë shqiptari të fillonte të dyshonte në përkatësinë e tij, ta vinte në pikëpyetje vlerën e kombësisë së vet dhe, në fund, të pranonte të jetë “diçka tjetër” – më pak shqip, më shumë “neutral”, më i pajtueshëm me sistemin.
Kjo përpjekje për çrrënjosjen e identitetit nuk mund të kuptohet veçmas nga strategjitë e tjera shtetërore të Jugosllavisë. Ajo ishte kryqëzimi më i rrezikshëm i manipulimit ideologjik me represionin politik, dhe për këtë arsye, reagimi i lëvizjeve ilegale dhe i intelektualëve të vetëdijshëm shqiptarë ishte vendimtar, sepse nuk ishte më vetëm një betejë për hapësirë apo për statistika – ishte një luftë për të mos humbur vetveten, për të mos u tretur në emra të tjerë, në heshtje të dirigjuar dhe në harresë të planifikuar. Në përfundim, ky drejtim i dytë i propagandës – ndonëse më pak i dukshëm në formë – ishte ndoshta më i rrezikshmi në përmbajtje, sepse synonte të prodhonte shqiptarë pa Shqipëri, njerëz pa kujtesë dhe qytetarë pa komb. Dhe pikërisht për këtë arsye, demaskimi i këtyre politikave, siç bëhej në literaturën ilegale të kohës, ishte një akt jetik i ruajtjes së qenies kombëtare shqiptare në një periudhë errësire të organizuar dhe të institucionalizuar.
( vijon )
