[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Analiza e politikës shtypëse ndaj shqiptarëve në Kosovë
Në tekstet e traktit të lëvizjes ilegale shqiptare, diskursi ndaj politikës shtetërore jugosllave nuk kufizohej vetëm në kritikën ndaj shkeljeve të përditshme, por zbriste thellë në analizën e strukturës së vetë sistemit, duke e shpërfaqur atë si një projekt të mirëorganizuar të mohimit kombëtar dhe dehumanizimit politik të shqiptarëve. Një nga deklaratat më të qarta në këtë drejtim shprehej pa mëdyshje: “Politika antishqiptare dhe shkombëtarizuese nuk mund të mbulohet me vizitat poshtë e lart nëpër Kosovë, e as të maskohet me zhurmën propagandistike të tradhtarëve.”
Ky konstatim ftonte për një lexim të thelluar dhe realist të zhvillimeve politike – vizitat e udhëheqësve të lartë dhe fushatat propagandistike, të shoqëruara me fraza boshe dhe premtime të pabazuara, nuk mund ta ndryshonin realitetin konkret të shqiptarëve në Kosovë, i cili çdo ditë dëshmonte për thellimin e pozitës së tyre të nëpërkëmbur dhe për margjinalizimin sistematik që i nënshtrohej ky popull. Sipas traktit, pasojat e kësaj politike antikombëtare nuk ishin të padukshme – ato pasqyroheshin qartë në varfërinë, papunësinë, mungesën e të drejtave politike e kulturore dhe mbi të gjitha në pozitën “koloniale” që i ishte imponuar Kosovës brenda federatës jugosllave. Ky term – “pozitë koloniale” – përdorej jo në mënyrë figurative, por si përshkrim i një realiteti ku shqiptarët trajtoheshin si popull i nënshtruar dhe i shfrytëzuar, pa asnjë të drejtë reale vendimmarrjeje mbi fatin e vet.
Në këtë kuptim, trakti shpjegonte se dhuna, persekutimi dhe keqtrajtimi i shqiptarëve nuk ishin akte të rastësishme apo devijime nga norma demokratike, por përkundrazi, ishin pjesë e një sistemi të institucionalizuar shtypjeje, ku pushtetarët jugosllavë kishin krijuar një strukturë të tërë që e mbante Kosovën nën kontroll përmes frikës dhe dhunës. Metoda e shtypjes ishte legalizuar; ajo ishte bërë pjesë përbërëse e mënyrës se si funksiononte shteti në raport me shqiptarët. Organet e sigurimit dhe veçanërisht UDB-ja (Shërbimi i Sigurimit Shtetëror), kishin kompetenca të pakufizuara për të ndëshkuar çdo individ apo grup që shfaqte ndonjë formë pakënaqësie, vetëdijeje kombëtare apo aktivizimi politik. Në fakt, sipas gjuhës së traktit, “kishin duart e çlira për të vepruar si t’iu donte qejfi”, çka nënkuptonte se, në praktikë, asnjë mekanizëm ligjor nuk i kufizonte në dhunën dhe arbitraritetin e tyre.
Ky realitet dëshmonte, sipas analizës së ilegales, se represioni nuk ishte përjashtim, por normë; nuk ishte veprim i jashtëligjshëm, por instrument shtetëror i justifikuar me ligje të njëanshme, të dizajnuara për ta kontrolluar, shtypur dhe frikësuar një popull të tërë. Prandaj, lëvizja ilegale shqiptare nuk e shihte luftën e saj vetëm si akt kundër një padrejtësie momentale, por si përpjekje e thellë për çrrënjosjen e një sistemi që e kishte institucionalizuar mohimin e një kombi në tokën e vet. Në këtë kontekst, trakti nuk ishte vetëm një akt politik i rezistencës së momentit, por edhe dokument i së vërtetës historike, që ruan me forcë kujtesën kolektive të një populli të përbuzur, por të palëkundur në idealin për liri dhe dinjitet.
Në analizat e saj politike, lëvizja ilegale shqiptare nuk kufizohej vetëm në territorin e Kosovës, por shtrinte vëmendjen e saj edhe në trevat e tjera shqiptare nën ish-Jugosllavi, ku realiteti i shtypjes dhe mohimit kombëtar ishte po aq i pranishëm dhe sistematik. Një nga këto hapësira ishte Maqedonia e atëhershme socialiste, ku shqiptarët, trajtoheshin me të njëjtën logjikë të diskriminimit institucional, mohimit kulturor dhe shtypjes politike si në Kosovë. Në një nga traktet më të artikuluara, lëvizja ilegale theksonte se “pasojat e politikës antishqiptare duken qartë në gjendjen e mjeruar të popullsisë shqiptare në Maqedoni,” duke iu referuar jo thjesht kushteve ekonomike, por mbi të gjitha gjendjes së përjashtimit sistematik nga të drejtat themelore njerëzore dhe kombëtare.
Sipas këtij traktati, shqiptarëve në Maqedoni jo vetëm që u ishin mohuar të drejtat elementare – si arsimi në gjuhën amtare, përfaqësimi institucional dhe barazia në punësim – por mbi ta ushtroheshin edhe politika aktive të shkombëtarizimit, përmes të cilave përpiqej zhdukja graduale e identitetit të tyre etnokulturor. Këto masa, të shoqëruara shpesh me presion, kontroll dhe persekutim, kishin si qëllim zvogëlimin e pranisë shqiptare jo vetëm në aspektin statistikor, por edhe në kuptimin simbolik dhe civilizues.
Edhe më shqetësuese, sipas traktit, ishte strategjia e dëbimit të heshtur të shqiptarëve nga trojet e tyre shekullore, përmes metodave administrative dhe presioneve ekonomike që i detyronin të migronin, duke u zëvendësuar nga popullsi të tjera të favorizuara nga pushteti. Kjo praktikë, e denoncuar nga ilegalja si një formë e “spastrimit të butë”, përbënte një ndër aspektet më alarmante të politikës jugosllave ndaj shqiptarëve në Maqedoni, ku mungesa e të drejtave dhe ndëshkimi kolektiv maskoheshin nën petkun e “bashkëjetesës socialiste”.
Lëvizja ilegale, në këtë mënyrë, nuk bënte thjesht një apel për ndjeshmëri ndaj situatës së shqiptarëve të Maqedonisë, por e shihte këtë si pjesë integrale të një projekti më të gjerë politik e shtetëror të shtypjes kombëtare. Për ilegalistët, ajo që ndodhte në Maqedoni ishte pasqyrim dhe vazhdim i të njëjtave politika që po aplikoheshin në Kosovë – vetëm me ngjyrime të ndryshme gjeografike dhe me mjete të përshtatura ndaj rrethanave lokale. Në këtë kontekst, trakti i ilegales shërbente si një dokument politik që denonconte jo vetëm padrejtësinë në një zonë të caktuar, por artikulonte një vizion të përgjithshëm të shtypjes kombëtare që kërkonte reagim të koordinuar dhe solidaritet të gjerë shqiptar, pavarësisht vendndodhjes gjeografike.
Kështu, përmes këtyre analizave dhe thirrjeve, ilegalja ndërtonte një vetëdije pan-shqiptare mbi përmasën e padrejtësisë dhe nevojën për një qëndresë të bashkuar, duke theksuar se çdo fije lirie e fituar në një pjesë të trungut shqiptar ishte fitore për të tërin – dhe çdo humbje, një plagë kolektive për gjithë kombin.
Gjendja e shqiptarëve në Mal të Zi pas vitit 1945
Duke analizuar në mënyrë retrospektive zhvillimet pas vitit 1945, mund të konstatohet me qartësi se dhuna politike dhe represioni sistematik nuk kursyen as shqiptarët që jetonin në territorin e Malit të Zi, një pjesë tjetër e trungut kombëtar shqiptar që, ndonëse më pak e artikuluar në diskursin zyrtar, vuante nga të njëjtat strategji shtypëse të projektit jugosllav dhe kontroll të brendshëm etnik. Në një nga traktet e lëvizjes ilegale shqiptare, kjo e vërtetë theksohej me një gjuhë të ndjerë e dokumentuese, duke shpalosur realitetin e trishtë të banorëve shqiptarë të atyre anëve, të cilët jetonin në varfëri ekstreme dhe përjashtim shoqëror. “Pasojat e kësaj politike duken në gjendjen e popullsisë shqiptare në Mal të Zi, ku ka pllakosur zia, uria, skamja, mjerimi e vdekja,” thuhej në trakt, duke nënvizuar se politika shtetërore jo vetëm që nuk përpiqej të përmirësonte kushtet e tyre të jetesës, por në fakt, përkeqësonte në mënyrë të qëllimshme ekzistencën e tyre përmes margjinalizimit të qëndrueshëm.
Kjo gjendje e rënduar sociale mori përmasa edhe më dramatike pas tërmetit shkatërrimtar të 15 prillit, një katastrofë natyrore që u përballua me braktisje institucionale dhe neglizhencë selektive ndaj fshatrave shqiptare, duke e bërë edhe më të dukshme diferencimin e qëllimshëm etnik në trajtimin e fatkeqësive publike. Në vend të ndihmës emergjente dhe planeve të rindërtimit, shqiptarët e atyre zonave mbetën të ekspozuar ndaj pasojave të katastrofës, të vetëm përballë shkatërrimit, pa asnjë mbështetje të denjë nga shteti.
Si pasojë e kësaj situate të rëndë dhe perspektivës së errët, shumë prej banorëve të viseve shqiptare në Mal të Zi u detyruan të marrin rrugën e kurbetit – një udhë që në trillin poetik dhe në kujtesën kolektive shqiptare është e lidhur me dhembje, mungesë dhe mall, por që në këtë rast ishte akt i imponuar nga rrethanat, jo zgjedhje. Emigrimi nuk ishte aspiratë, por mbijetesë – e dhimbshme dhe e pasigurt – përballë një realiteti që ua kishte mohuar të drejtën për të jetuar me dinjitet në trojet e veta.
Trakti, në këtë kuptim, nuk i jepte zë vetëm një gjendjeje socio-ekonomike të rëndë, por i jepte emër dhe adresë përgjegjësisë politike për këtë gjendje. Ajo që përmendej si “urí” dhe “mjerim” nuk ishte pasojë natyrore apo gabim i rastësishëm i qeverisjes, por produkt i drejtpërdrejtë i një politike antishqiptare që kishte për synim çrrënjosjen graduale të shqiptarëve nga trojet e tyre historike – nëpërmjet shkretimit ekonomik, neglizhencës shtetërore dhe ushtrimit të një forme të re të dëbimit të heshtur.
Ky vizion kritik i trajtimit të shqiptarëve në Mal të Zi pas Luftës së Dytë Botërore, i artikuluar me forcë në tekstet e ilegales, nuk ishte thjesht një akt denoncues, por një apel për ndërgjegjësim kombëtar dhe për bashkëfajësi morale të të gjithë shqiptarëve në reagim ndaj padrejtësisë që ndodhte, shpeshherë, përtej horizontit të mediave dhe statistikave zyrtare. Ishte një thirrje që asnjë pjesë e kombit të mos lihej vetëm, veçanërisht kur ajo po zhdukej në heshtje – me rrënjët nën tokë, e me zërin e mbytur në mjerim.
Në shkrimet e saj programatike dhe thirrjet publike, lëvizja ilegale shqiptare e portretizonte me qartësi politikën jugosllave ndaj shqiptarëve si një politikë të natyrës kolonialiste – shtypëse, shfrytëzuese dhe sistematikisht antikombëtare. Kjo politikë, sipas traktit, jo vetëm që i mohoi të drejtat themelore popullit shqiptar në të gjitha trevat e tij në ish-Jugosllavi, por gjithashtu ngjalli reagimin e natyrshëm të një populli të vetëdijshëm për dinjitetin e tij historik.
Në trakt thuhej qartë se: “Kjo politikë kolonialiste, shtypëse e shfrytëzuese ndaj popullit tonë ka ngjallur urrejtjen e tij kundër robëruesve, dhe kjo urrejtje po shtohet çdo ditë e më shumë.”
Ky formulim nuk duhet lexuar si një shprehje e verbër zemërimi, por si një sinjal i kthjellët i vetëdijes që po zgjerohej në ndërgjegjen kolektive shqiptare – vetëdije që e kuptonte qartë natyrën e padrejtësisë dhe që e shndërronte dhimbjen në rezistencë. Në këtë frymë, urrejtja ndaj robërisë nuk paraqitej si një emocion i shthurur, por si forcë morale dhe politike që ushqente guximin për përballje. Ajo lindte nga përvoja historike e nënshtrimit, por synonte ta tejkalonte atë përmes ndërtimit të një vullneti kolektiv për çlirim. Dhe trakti e theksonte me vendosmëri: “Populli ynë i robëruar e di mirë se liria nuk mund t’i vijë me rrugë tjetër pos me luftën e tij të vendosur kundër gjithë armiqve robërues.”
Ky mesazh përbënte thelbin ideologjik dhe strategjik të ilegales: liria nuk është dhuratë, por e drejtë që duhet fituar përmes përpjekjes, sakrificës dhe luftës së vetë popullit. Ishte një qëndrim që përjashtonte iluzionet për zgjidhje të gatshme apo për lëshime nga pushtuesi. Përkundrazi, ai ngulte këmbë në idenë se çlirimi ishte rezultat i vetëm i organizimit dhe ndërgjegjësimit të brendshëm kombëtar.
Në këtë kontekst, trakti nuk ishte vetëm një deklaratë politike, por një instrument pedagogjik i mobilizimit popullor. Ai shërbente si udhërrëfyes ideologjik për masat shqiptare, duke përgatitur në aspektin psikologjik, moralisht dhe politikisht një popull të tërë që të mos e presë lirinë si premtim të jashtëm, por ta ndërtojë vetë atë përmes betejës – jo vetëm fizike, por edhe shpirtërore dhe intelektuale. Në mënyrë të nënkuptuar, por të fuqishme, lëvizja ilegale i ftonte shqiptarët të kuptonin se vetëm përmes gjakut dhe sakrificës do të lindte një e ardhme e lirë, e ndërtuar mbi themelet e nderit dhe rezistencës. Ajo ua kujtonte se të gjitha të drejtat e vërteta në histori janë fituar, jo dhuruar, dhe se kjo e vërtetë vlen veçanërisht për ata që janë të përjashtuar dhe të nënshtruar nga sistemet e padrejta.
Kësisoj, mesazhi i traktit është një thirrje për emancipim, për t’i kthyer dhimbjen në forcë dhe robërinë në betejë për dinjitet. Është zëri i një brezi që e kuptonte se liria është çmimi i vetëdijes dhe vetëm ata që janë gati të paguajnë këtë çmim, janë të denjë ta gëzojnë atë.
Mesazhi i traktit si kujtesë dhe paralajmërim historik
Në fundin dramatik të një prej dokumenteve më domethënëse të lëvizjes ilegale shqiptare, thirrja që ngrihet nga thellësia e tekstit nuk është thjesht një apel momental, por një ushtimë që përshkon kohën, një zë që kërkon të dëgjohet brez pas brezi, si një kujtesë kolektive që nuk duhet të zbehet kurrë. “Popull shqiptar, mos i beso demagogjisë së armikut, i cili po përdor çdo mjet për të na shtypur e shfrytëzuar sa më egërsisht!” – ky varg, i vendosur në përmbyllje të traktit të datës 27/28 tetor 1979, përbën një konkluzion të ngjeshur ideologjikisht dhe emocionalisht, një sintezë të përvojës së dhimbshme dhe të qëndresës që nuk pushon.
Për lëvizjen ilegale, rreziku më i madh nuk ishte vetëm dhuna e dukshme fizike, por edhe forma më e rafinuar e shtypjes: mashtrimi, manipulimi, dhe demagogjia politike, e cila përpiqej të mbulojë mekanizmat e dominimit me një gjuhë të zbukuruar, me premtime boshe dhe me fjalë që nuk kishin asnjë lidhje me realitetin. Ishte kjo demagogji – siç e përshkruan trakti – që duhej refuzuar pa mëdyshje, sepse ajo ishte armiku i vërtetë i vetëdijes dhe i lirisë së vërtetë, më shumë se çdo armë apo burg.
Kjo thirrje finale ngre një mur mbrojtës përballë harresës dhe naivitetit, duke i kujtuar popullit se armiku mund të ndryshojë gjuhën, mund të përshtatë retorikën, madje edhe të simulojë afërsi e mirëkuptim, por qëllimi i tij mbetet po ai: të mbajë të nënshtruar, të kontrollojë dhe të shfrytëzojë. “Armiku fytyrën e ndërron, por veset, kurrë,” – ky është thelbi i paralajmërimit historik që trakti lë si trashëgimi.
Në një kuptim më të gjerë, ky mesazh nuk është i kufizuar vetëm në rrethanat politike të vitit 1979 – ai mbetet aktual në çdo kohë kur një popull përballet me rrezikun e humbjes së vetëdijes, me përpjekjet për të zbutur të vërtetën me mjaltë retorike, apo me tundimin për të besuar më shumë në fjalë sesa në përvojën historike. Trakti fton për vëmendje të vazhdueshme, për vigjilencë dhe për ruajtje të kujtesës kolektive, sepse vetëm një popull që nuk harron, nuk bie sërish në kurthin e robërisë.
Në këtë mënyrë, ky tekst politik i kohës së ilegalitetit shndërrohet në një testament të rezistencës, jo vetëm kundër pushtuesve të dikurshëm, por edhe kundër çdo forme të re të mohimit që mund të shfaqet me mjete të tjera – në ekonomi, në kulturë, në politikë. Ai flet me zërin e një brezi që vuajti, por që nuk u përkul, dhe i drejtohet çdo brezi të ardhshëm për të thënë: “Mos u mashtroni nga fytyrat e reja me qëllime të vjetra – liria është përgjegjësi, jo iluzion i dhuruar.”
Kështu, trakti i 27/28 tetorit 1979 mbetet jo vetëm dokument i një kohe të vështirë, por një dritare e hapur për të kuptuar sesi historia, nëse nuk mësohet, rrezikon të përsëritet – dhe se mbrojtja më e mirë ndaj saj është ndërgjegjja kolektive dhe refuzimi i amnezisë së dirigjuar politikisht.
Trakti i katërt
Përputhje qëndrimesh të intelektualëve dhe ilegales shqiptare për regjistrimin e popullsisë më 1981
Veprimtaria e lëvizjes ilegale shqiptare, që fillimisht kishte marrë formë në Kosovë si një përgjigje e drejtpërdrejtë ndaj shtypjes politike dhe mohimit kombëtar, nuk mbeti e kufizuar brenda kufijve administrativë të krahinës autonome. Ajo shpejt u shndërrua në një lëvizje që përfshinte të gjitha trevat shqiptare brenda ish-Jugosllavisë, duke synuar ndërgjegjësimin dhe mobilizimin e të gjithë shqiptarëve, kudo që jetonin nën regjimin federativ, përballë sfidave të përbashkëta.
Një nga rastet më domethënëse të kësaj pranie të zgjeruar të lëvizjes ilegale ishte ai i regjistrimit të popullsisë në vitin 1981, një proces që në sipërfaqe paraqitej si rutinë administrative, por që në thelb përmbante rreziqe të mëdha për identitetin kombëtar të shqiptarëve, sidomos në Maqedoninë e atëhershme socialiste. Pushteti jugosllav në përgjithësi, dhe ai maqedonas në veçanti, kishte ndërmarrë hapa të mirëplanifikuar për të deformuar strukturën etnike të popullsisë, duke përdorur mjete presioni, mashtrimi dhe manipulimi për ta zvogëluar numrin zyrtar të shqiptarëve dhe për të dobësuar kësisoj përfaqësimin dhe legjitimitetin e tyre kombëtar.
Duke e ndjerë këtë rrezik të drejtpërdrejtë, lëvizja ilegale reagoi me vendosmëri përmes një trakti të përgatitur me kujdes, i cili u shpërnda ilegalisht në Shkup gjatë natës së 27/28 marsit 1981. Ky akt nuk ishte vetëm simbolik, por politikisht strategjik dhe fuqishëm i artikuluar, duke u bërë mjet për të ndërgjegjësuar popullsinë shqiptare në Maqedoni mbi rreziqet e asimilimit të heshtur dhe për t’i ftuar ata në mbrojtje të identitetit të tyre kombëtar.
Trakti e shihte regjistrimin jo si akt neutral, por si instrument të politikës ç ‘kombëtarizuese – një formë moderne e zhdukjes graduale të qenies shqiptare përmes statistikave të fabrikuara. Reagimi i ilegales nuk ishte vetëm një protestë kundër regjimit, por edhe një akt edukimi politik dhe kombëtar për masat, duke u bërë thirrje që të mbroheshin jo vetëm të drejtat, por edhe e vërteta historike dhe përkatësia e pashkëputshme me trungun kombëtar shqiptar. Në këtë kuptim, veprimtaria e ilegales në trevat jashtë Kosovës përbën dëshmi të rëndësishme të shtrirjes së qëndresës shqiptare dhe të vetëdijes për unitetin kombëtar përtej kufijve administrativë, që sistemi përpiqej me ngulm t’i mbante të ndarë.
Ajo dëshmonte se projekti i shtypjes dhe asimilimit, sado i përpunuar dhe i mbështetur nga aparati shtetëror, nuk kishte përballë një popull të shpërndarë e të heshtur, por një trup të organizuar, të guximshëm dhe gjithnjë të gatshëm për të reaguar. Kështu, trakti i shpërndarë në Shkup nuk ishte thjesht një copë letër që sfidonte regjimin, por një akt i fuqishëm i rezistencës kolektive dhe një dëshmi se ndërgjegjja kombëtare shqiptare nuk njeh kufij, dhe se çdo përpjekje për t’i zhdukur gjurmët e saj, do të hasë gjithmonë në zërin e organizuar të së vërtetës.
Tentimi ç’kombëtarizues i shqiptarëve
Në qasjen historike që bëjnë studiuesit dhe veprimtarët e lëvizjeve ilegale shqiptare, periudha që nis me nëntorin e vitit 1944, kur trupat jugosllave pushtuan Kosovën, dhe që kulmon me aneksimin zyrtar të saj në korrik të vitit 1945, përfaqëson jo një zhvillim të ri, por realizimin praktik të një politike të përgatitur prej kohësh, e cila mbështetej fuqishëm në vizionin serbomadh të zhdukjes së faktorit shqiptar në hapësirat ku ai kishte ekzistuar historikisht.
Regjimi jugosllav, në këtë perspektivë, nuk solli me vete vetëm pushtetin e armëve dhe strukturat administrative, por edhe një ideologji të mirëorganizuar, të formësuar në tryezat e akademikëve, strategëve dhe burokratëve nacionalistë serbë, të cilët kishin ndërtuar për dekada të tëra plane për shpërnguljen masive, asimilimin kulturor dhe, në raste ekstreme, eliminimin fizik të shqiptarëve, sidomos në Kosovë dhe viset përreth. Kjo politikë, që nga fillimi u aplikua në mënyrë të vazhdueshme, të qëndrueshme dhe sistematike, kishte për synim jo vetëm ndryshimin e strukturës etnike të rajonit, por edhe dobësimin gradual të ndjenjës kombëtare shqiptare, përmes mohimit të të drejtave gjuhësore, arsimore, fetare dhe territoriale. Në vend të një autonomie të mirëfilltë apo barazie federale, shqiptarëve iu ofrua një model paternalist dhe kolonial, i cili vepronte nën maskën e vëllazërim-bashkimit, por që në esencë, synonte asgjësimin e tyre si subjekt politik dhe kombëtar.
Këto politika të regjimit jugosllav nuk ishin rezultat i një momenti të rastësishëm historik, por përkundrazi, ishin fryt i një mendësie hegjemoniste që e shihte shqiptarësinë si rrezik për projektin e dominimit sllav në Ballkan. Në këtë kuptim, pushtimi i nëntorit 1944 dhe aneksimi i vitit 1945 nuk ishin fundi i një procesi lufte, por fillimi i një etape të re të kolonializmit të brendshëm, ku dhuna shtetërore do të përdorej jo vetëm për të nënshtruar, por për të zhdukur identitetin e një populli të tërë.
Në këtë kontekst, traktet dhe literatura e lëvizjes ilegale shqiptare i rikujtonin opinionit publik se ndodhej përballë një projekti afatgjatë, që nuk kishte ndryshuar qëllimet, pavarësisht se forma dhe gjuhët politike kishin evoluar në përputhje me rrethanat ndërkombëtare. Dhe pikërisht për këtë arsye, qëndresa nuk mund të ishte e fragmentuar, e rastësishme apo sentimentale – ajo duhej të ishte e organizuar, e vetëdijshme dhe e vazhdueshme, ashtu si vetë dhuna që synonte ta zhdukte.
Kështu, denoncimi i kësaj politike që nga fillesat e saj historike është një ndër shtyllat më të forta të narratives së rezistencës shqiptare, që vazhdon ta lexojë të shkuarën jo thjesht si kujtim, por si mësim të përhershëm: që kur pushtimi shndërrohet në ideologji shtetërore, reagimi nuk mund të jetë tjetër veçse përballje e vendosur me të gjitha mjetet e ndërgjegjes dhe sakrificës kombëtare.
( vijon )
