Me rastin e 179-vjetorit të lindjes së nihilistit
Xhelal Zejneli
“Jeta ka kuptim vetëm si dukuri estetike” – Niçe
“Filozofia ime sjell ide ngadhënjyese nga e cila shembet njëherë e mirë çdo mënyrë tjetër e të menduarit” – Niçe
Fridrih Vilhelm Niçe (Friedrich Wilhelm Nietzsche) ka lindur më 15 tetor 1844, ndërsa ka vdekur më 25 gusht 1900. Është filozof dhe poet gjerman radikal, një prej mendimtarëve modern më të mëdhenj dhe një prej kritikëve më të ashpër të kulturës perëndimore dhe të krishterimit. Ka qenë filolog, filozof dhe poet. Studioi filologjinë klasike dhe një kohë të shkurtër punoi si profesor në Bazel. Për shkak të sëmundjes, u tërhoq.
Mbi Niçen më së shumti kanë ndikuar filozofi gjerman Artur Shopenhauer (Arthur Schopenhauer, 1788-1860), kompozitori Rihard Vagner* (Richard Wagner) si dhe filozofët e periudhës parasokratiane sidomos filozofi grek, kundërshtar i demokracisë, Herakliti (544 – rreth 480 para e. r.).
Shënim: Rihard Vagneri (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) – kompozitor, dirigjent, teoricien i muzikës dhe eseist. Ia doli t’i përkthente të 12 librat e “Iliadës” së Homerit (shekulli VIII para e. r.)
* * *
Të pranuara dhe të përpunuara nga filozofi grek Platoni (emri i vërtetë Aristokle, 427-347 para e. r.) deri në një sistem gjithëpërfshirës idesh, tezat e filozofit grek Sokratit (470-399 para e. r.) ndikuan dukshëm në mbarë zhvillimin historik të mendimit filozofik në Evropë. Sidomos u glorifikuan në kohën e iluminizmit. Iluministët e konsideronin Sokratin “paraardhës të Krishtit” dhe shpirt moral dhe filozofik më të madh të lashtësisë.
Përkundër këtyre interpretimeve, Sokratin dhe sundimin absolut të nocioneve, Niçeja u përpoq ta shpallte si më të madhen lajthitje në historinë e kulturës njerëzore, që e ka sakatosur, e ka moralizuar dhe e ka varfëruar kulturën e pasur dhe të zhvilluar të antikës, e që më vonë e ka mbuluar me errësirë pasqyrën e mendimit parësor, të freskët dhe burimor dionizian grek.
* * *
Niçe i përket shkollës dhe traditës së filozofisë kontinentale si dhe klasicizmit të Vajmarit. Shpeshherë, bashkë me filozofin danez Sëren Kierkegar (Sören Kierkegaard, 1813-1855), e kanë konsideruar si njërin prej paraardhësve të ekzistencializmit. E kanë marrë edhe për paraardhës të postmodernizmit, të poststrukturalizmit dhe të psikanalizës. Ka treguar interesim për estetikë, epistemiologji, etikë dhe filologji. Ide të njohura të tij janë: dualizmi, Apoloni-Dionisi, Kthimi i përhershëm, nihilizmi, vdekja e Perëndisë.
Është autor i veprave të jashtëzakonshme me ndikim tejet të gjerë. Është një prej themeluesve kryesorë “të filozofisë së jetës” (Lebens-philosophiae) e cila përjeton ringjallje dhe rilindje në frymën e epokës sonë.
* * *
Niçeja lindi në qytetin Rëken (Röcken), në një familje protestante. Prindër të Niçes ishin – nëna Franziska Oehler dhe babai Carl Ludwig Nietzsche. I ati Ludvig dhe gjyshi ishin pastorë (priftërinj protestantë). I ati i vdiq kur Niçe ishte 4-vjeç. Niçeja u shkollua në Pfort. Ishte një shkollë me disiplinë të ashpër. Aty i mori njohuritë themelore të gjuhëve klasike dhe të të letërsisë klasike. Duhej të ndiqte teologjinë. Studioi filologjinë klasike në Bon dhe në Lajpcig (Leipzig). Në saje të profesor Riçelit (Friedrich Wilhelm Ritschl, 1806-1876), në moshën 24-vjeçare, pa e mbrojtur tezën, u bë doktor shkence. Profesor Riçeli pa tek ai talentin e madh për filologji.
Në vitin 1868 Niçeja u njoh me kompozitorin e famshëm Rihard Vagnerin. Midis tyre u krijua një raport sikur ndërmjet babait dhe birit. Ndaj Vagnerit, Niçe manifestonte një devotshmëri të jashtëzakonshme dhe ishte i entuziazmuar prej tij.
Në vitin 1870 u bë profesor ordinar në Bazel (Basel). Kah fundi i vitit 1870, për shkak të sëmundjes, pensionohet. I dhënë pas veprimtarisë letrare dhe filozofisë, jeton në Zvicër dhe në Itali.
Nën mbresat e filozofisë së Shopenhauerit dhe të muzikës së Vagnerit, lindi vepra “Lindja e tragjedisë nga fryma e muzikës” (Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, 1872). Është libri i parë filozofik i Niçes. Doli në vitet 1871-1872. Pothuajse gjatë tërë librit, haset ndikimi i madh i ideve vagneriane, të cilat, sikurse idetë e Niçes, ishin nën ndikimin e filozofisë së Shopenhauerit. Ndonëse vepra ka vlerë filozofike të pakontestueshme, nuk është gabim të thuhet se ajo paraqet mbrojtje dhe glorifikim të muzikës dhe të estetikës së Vagnerit.
Në të shkruar të librit të dytë prej katër pjesësh “Shqyrtime jobashkëkohore” (Unzeitgemäße Betrachtungen, 1873-1876), në aspektin filozofik Niçeja bëhet i pavarur dhe i prish raportet me Vgnerin.
Në vitin 1889 Niçeja pëson tronditje nervore. Në dhjetë vitet e fundit të jetës, i shfaqen simptomat gjithnjë më të rënda të paralizës progresive. Pas paralizës, 11 vitet e fundit të jetës i kalon me vetëdije plotësisht të errësuar. Për filozofin e famshëm, të ngritur në mit, tashmë kujdesen e ëma dhe motra. Vdiq me mendje të errësuar.
* * *
Vepra më të njohura të këtij gjeniu janë: “Lindja e tragjedisë nga fryma e muzikës”; poema filozofike “Kështu fliste Zaratustra” e cila duhej të ishte quajtur “Vullneti për pushtet, përpjekje për rivlerësimin e të gjitha vlerave”; shkrimi moralizues dhe paraloja e filozofisë të së ardhmes “Në anën tjetër të së mirës dhe të keqes”; “Gjenealogjia e moralit”; “Antikrishti”; eseja autobiografike “Ecce homo” dhe përmbledhja e vinjetave filozofike “Vullneti për pushtet”.
I pamohueshëm është ndikimi i Niçes mbi filozofët e jetës, mbi mendimtarët e mëvonshëm të ekzistencës, mbi psikanalistët, si dhe mbi disa shkrimtarë dhe filozofë siç janë: shkrimtari suedez August Strindberg (1849-1912); dramaturgu irlandez, laureat i çmimit “Nobel” (1925) Xhorxh Bernard Sho (George Bernard Shaw, 1856-1950), romancieri, eseisti, dramaturgu dhe poeti francez, laureat i çmimit “Nobel” (1947) Andre Zhid (André Gide, 1869-1951); romancieri, dramaturgu dhe eseisti francez, laureat i çmimit “Nobel” (1915) Romen Rolan (Romain Rolland, 1866-1944); romancieri, eseisti dhe dramaturgu francez Alber Kamy (Albert Camus, 1913-1960), shkrimtari, dramaturgu, poeti, eseisti dhe enciklopedisti kroat Mirosllav Kërllezha (Miroslav Krleža, 1893-1981); filozofi ekzistencialist gjerman Martin Hajdeger (Martin Heidegger, 1889-1976), etj.
* * *
Niçen e përshkruan edhe tregimtari austriak me prejardhje hebraike Stefan Cvaik (Stefan Zweig, 1881-1942): “Me kokën të ngritur lartë si një hero, ballin të rrudhosur nga mendimet e errëta,, shikim skifteri, i tëri i mbërthyer nga vullneti, shëndeti dhe forca…”
* * *
Nihilizmi – Nihilizmi nënkupton lëvizjen historike të Evropës nëpër shekujt paraprakë e cila e përcaktoi edhe shekullin e tashëm. Është koha në të cilën tanimë dy mijë vjet mbizotëron në horizont interpretimi onto-teologjik i botës, i religjionit krishterë dhe i moralit.
Niçeja dallon dy lloj nihilizmi: pasiv dhe aktiv. Nihilizmi pasiv është shprehje e gjendjes në të cilën vlerat ekzistuese nuk i kënaqin nevojat jetësore. Si i tillë, ai nuk paraqet asgjë. Por ai është bazënisje për nihilizmin aktiv, për flakjen dhe për shkatërrimin e vetëdijshëm të vlerave ekzistuese, në mënyrë që të krijohen kushte për ribashkimin e kulturës dhe të jetës.
Është e vetëkuptueshme se nihilizmin nuk e ka sajuar Niçeja, as që e ka përgatitur ardhjen e tij, as ia ka çelur rrugën mbizotërimit të tij në kohën tonë. Merita e tij qëndron vetëm në faktin se ai është i pari i cili qartas e zbuloi fytyrën nihiliste të botës bashkëkohore. Është i pari që foli për shkretëtirën në rritje të sigurisë moderne, i pari i cili zëshëm konstatoi se Perëndimi e ka humbur besimin në kuptimin më të lartë të jetës. Niçeja erdhi në situatë për ta kuptuar nihilizmin si një gjendje kalimtare, të përkohshme. Aq më tepër, i shkoi për dore ta zbulojë rastin e mbuluar që ia ofron nihilizmi njeriut të sotëm, ta kuptojë këtë ngjarje historike si një sinjal të mirë, si një shenjë e rimëkëmbjes së jetës, si aluzion i parë apo parandjenjë e kalimit në kushte të reja të ekzistimit. Niçeja pohon shprehimisht: “Nihilizmi njëherazi është gjendje plot ethe e krizës me parashenjë pozitive dhe jo vetëm negative. Nihilizmi premton pjekurinë e jetës së ardhshme, ndaj çdo pengesë që e ndal epërsinë e tij, është e paarsyeshme, çdo veprim kundër tij është i kotë”.
Shënim:
Nihilizëm-i – mohim i plotë i të gjitha parimeve, i traditave dhe i pikëpamjeve të ngulitura.
Pesimizëm-i – pikëpamje filozofike, e përcjellë me zymtësi, me dëshpërim, me mosbesim për të ardhmen.
* * *
Mbinjeriu – Mbinjeriu është formë e vullnetit për pushtet që e përcakton kuptimin e ekzistencës në botë. Qëllimi nuk është njerëzimi, por më shumë se njeriu. Qëllimi i tij është rritja e vazhdueshme e vullnetit për pushtet nga ku rezulton se nuk e qëllimin t’i nënshtrohet botës mbinatyrore. Pohimi i vetvetes dhe jo nënshtrimi të mbinatyrshmes, është thelbi i preokupimit të Niçes me mbinjeriun. Përndryshe, njeriu mbetet të jetojë si një mikroborgjez në kënaqësitë e tij shtazore si në një mjedis surrealist. Mbinjeriu është pasqyrë e vullnetit dionizian që e do vetëm veten. Është pohim i përjetshëm i çdo gjëje që ekziston. Të bësh mbinjeriun zot të botës do të thotë ta çnjerëzosh njeriun ekzistues, ta zhveshësh atë nga vlerat e deritashme. Duke shkatërruar vlerat ekzistuese, gjë që mundësohet nga mësimi për kthimin e përjetshëm të të njëjtës, mbinjeriu shfaqet si natyrë, animalizëm, sundim i të pavetëdijshmes.
Me këtë, Niçe e ndryshon apo e tjetërson njeriun nga njeriu i huaj, i krishterë, në njeri të natyrës, në njeri të dehumanizuar apo të çnjerëzuar, me vlera të reja. Me fjalë të tjera, thelbin e njeriut Niçeja e përcakton si një ekzistencë reaktive. Në këtë mënyrë, njeriu me vlera ekzistuese duhet ta dëshirojë shkatërrimin e vet, rënien e vet, në mënyrë që ta tejkalojë veten: Perënditë kanë perënduar, tani duam mbinjeriun – le të jetë kjo në një mesdite të madhe, dëshira jonë e fundit.
Në historinë e deritashme, njeriu nuk ka qenë i aftë ta zotërojë botën, për arsye se gjithmonë ka qenë i orientuar kundër saj. Për këtë arsye, njeriu duhet të ngrihet mbi vetveten, ta tejkalojë veten. Në këtë pikëpamje, mbinjeriu nuk është fryt i një fantazie të shfrenuar të kotë. Në anën tjetër, ne nuk mund ta zbulojmë natyrën e mbinjeriut brenda kornizës së historisë tradicionale të krishterë, por është e nevojshme të shkëputemi prej saj. Pikërisht kjo shkëputje mund ta përcaktojë fatin dhe të ardhmen e gjithë botës.
Niçeja thotë: “Kur ta shohësh njeriun duke u mbytur, mos ia shtrij dorën për ta shpëtuar. Bjeri edhe një shqelm, që të mbytet sa më parë”. Njëherazi shton: “A je skllav, ti nuk mund të jesh mik, a je tiran, ti nuk mund të kesh miq”.
* * *
Ndërmjet filozofisë së Niçes dhe jetës ekziston një lidhje e brendshme e ngushtë, shumë më e ngushtë se ajo e filozofëve të tjerë. Niçeja ka shkruar shumë letra. Motivi i vetmisë përbën thelbin e letrave të tij. Për vetminë e vet Niçeja ka folur për herë të parë në letrat që ia dërguar shokut të klasës, E. Rode. I ka shkruar gjatë shërbimit ushtarak. Në njërën prej tyre thotë se është disi i vetmuar, për arsye se në rrethin ku ndodhet nuk ka as mik as filolog. Niçeja i ri vetminë e kuptonte si një pengesë të jashtme.
Vepra “Mbi gjërat njerëzore dhe tejet njerëzore” nuk kishte shkaktuar ndonjë jehonë të madhe te miqtë e tij, ndaj në vitin 1878 ai i shkruan kompozitorit gjerman Johan Hajnrih Këzelic (Johann Heinrich Köselitz, 1854-1918). Vëren se problemet e brendshme të njerëzve disi janë më të rëndësishme se ato të jashtmet. Rrjedhimisht, e pranon se ndjehet i vetmuar jo pse fizikisht ndodhet larg tyre, por ngase e ka humbur besimin tek ata. Vjen në përfundim se s’ka asgjë të përbashkët me ta.
Thellimit të ndjenjës së vetmisë i kontribuon edhe ndarja e dhimbshme me Lu Salomen dhe me studiuesin e fizikanin gjerman, Paul Rej (Paul Ludwig Carl Heinrich Rée, 1849-1901). U ndanë pas një miqësie të shkurtër por intensive. Për martesën, Paul Rej thotë: “Shikuar në aspektin filozofik, martesa nuk është veçse një akt joracional”.
Me filozofin nihilist njihej edhe shkrimtarja gjermane Malvida fon Meysenbug (Malwida von Meisenbach, 1816 – Romë, 1903). Kjo ishte mike e gjeneralit, atdhetarit, revolucionarit dhe republikanit italian Xhuzepe Garibaldi (Guiseppe Maria Garibaldi, 1807-1882). Ajo njihej edhe me Rihard Vagnerin.
Vitet e fundit, para se të rrënohej në pikëpamje shëndetësore, Niçeja e humbi besimin ndaj miqve dhe miqësisë. Për këtë dëshmon letra mbresëlënëse dërguar motrës së vet: “Që i vogël e deri më sot, s’kam hasur askënd me të cilin ta kem pasur në zemër dhe në ndërgjegje të njëjtën dhimbje. Të gjitha lidhjet njerëzore të mia kanë lindur nga sulmi i ndjenjës së vetmisë. Oberveku mu si Ree, Malvida mu si Këzelici – isha mjaft i lumtur kur me ndonjërin prej tyre gjeja apo besoja se kisha gjetur të paktën diçka të përbashkët”.
Në letrën tjetër shkruan: “Me përjashtim të Vagnerit, askush deri më sot, as me të njëmijtën pjesë të pasionit, nuk tregoi mirëkuptim për të më kuptuar. Qysh i vogël, kam qenë vetë. I tillë jam edhe sot, në moshën 44-vjeçare”.
* * *
Femra për të cilën Niçeja ka qarë – Lu Salome – Me jetëshkrimin e Niçes ndërlidhet edhe figura e Lou Andreas-Salome (Shën-Pjetërburg, Rusi, 1861 – Göttingen, Gjermani, 1937). Ajo lindi në Rusi në një familje gjermane. Autore librash dhe psikanaliste. Ka qenë e njohur në qarqet e elitës intelektuale të Evropës. Me filozofin gjenial u njoh në vitin 1882. Ajo njihej me krijues letrarë artistikë të kohës, me poetë, me romancierë, me dijetarë, me filozofë, midis tyre me kompozitorin e famshëm – Rihard Vagner (Richard Wagner, 1813-1883), me neurologun austriak të prejardhjes hebraike, themelues i psikanalizës – Zigmund Frojd (Sigmund Freud, 1856-1939), me psikiatrin dhe psikanalistin zviceran Karl Gustav Jung (Carl Gustav Jung, 1875-1961), me psikanalisten britanike, çifute e Austrisë, bijë e Zigmund Frojdit – Ana Frojd (Anna Freud, Vjenë, 1895 – Londër, 1982) etj.
Lu ishte muza e Niçes. Por, ishte muzë edhe e poetit austriak, të lindur në Pragë, Rainer Maria Rilke (1875-1926).
Jetën dhe veprën e filozofit mitik e kanë hulumtuar dhe e kanë studiuar shumë biografë të kontinentit të vjetër dhe më gjerë. Ka që thonë se nihilisti legjendar i paska ofruar Lu-së martesë, por ajo nuk paska pranuar. Vjen një çast kur Niçe dhe Lu i prishin raportet. Në veprën “Kështu fliste Zaratustra”, Niçeja thotë: “A shkon te gruaja – mos e harro kamxhikun”. Për këtë arsye, disa studiues e kanë quajtur Niçen mizogam. Në vitin 1894, Lu Salome boton veprën “Fridrih Niçe në pasqyrën e krijimtarisë së tij”.
Motra e Niçes – Elizabeta (Therese Elisabeth Alexandra Förster – Nietzsche, 1846-1935) nuk kishte raporte të mira me Lu-në. Ishte kundër çfarëdo lidhjeje të Niçes me Lu-në.
* * *
Stili narrativ i të shkruarit – Karakteristike për Niçen është stili i tij. Stili është i tillë sikundër është njeriu. Bigoni thotë: “Stili është njeriu dhe anasjelltas”. Veprat e tij më shumë i ngjajnë prozës poetike sesa veprave filozofike. Nuk e ka pasur qetësinë e një shpirti të baraspeshuar. Ka qenë emocional dhe me intuitë, i pasionuar dhe patetik. Gjuha e heroit kryesor të “Zaratustrës” është gjuhë e ditirambit dhe jo e një analize filozofike subtile (e hollësishme).
Niçeja pohon në mënyrë eksplicite: “Filozofia ime sjell ide ngadhënjyese nga e cila shembet njëherë e mirë çdo mënyrë tjetër e të menduarit”. Ai shkruan me frymëzim dhe me asociacione prek tema filozofike, më tepër sugjeron sesa argumenton. Filozofinë e vet e quan eksperimentale për arsye se eksperimenton me ide.
Për këtë arsye, ka studiues që thonë: “Niçeja është infektues, helmues i rinisë”. Ai thotë: “E mira më e madhe është pjellë e së keqes më të madhe”.
* * *
Dialogu ka dialektikë subjektive, e ndrydh monologun. Për këtë arsye, Niçeja i merr në shënjestër “dialektikët” Sokratin dhe Platonin. Idetë e veta, Niçeja i lanson furishëm. Filozofon fuqishëm, ngase – siç thotë vetë – “Unë s’ jam njeri, jam dinamit”.
Ka pasur të tillë që e kanë konsideruar Niçen të marrë. Por ka pasur edhe studiues të cilët kanë thënë: “Niçeja marrëzisht ka qenë i bindur për vërtetësinë e pikëpamjeve të veta”. Vërtet Niçeja kishte dëshirë të barazohej me Dionisin dhe me Zaratustrën dhe haptazi të shfaqet si profet.
E para dashuri intelektuale e Niçes ka qenë Artur Shopenhaueri, nën krahun e të cilit u rrit edhe një gjeni tjetër i pazakontë Zigmund Frojdi. Por, përballë pesimizmit të “mësuesit”, Niçeja zhvillon optimizëm jetësor heroik. Ai çmon parasokratianët dhe spartanët. Shkruan sipas shëmbëlltyrës së aforizmave të Heraklitit. Në veprën e vet “Lindja e tragjedisë nga fryma e muzikës”, Niçeja dallon elementin dionizian dhe apolonik të shpirtit dhe të frymës greke, duke e interpretuar tragjedinë njësoj si filozofi grek – Aristoteli (384-322 para e. r.), si fisnikërim apolonik të synimeve dioniziane.
Niçeja e përcakton Apolonin* si parim të arteve të figurative, kurse Dionisin* si parim të muzikës. Kjo ndarje e Niçes e dionizianes dhe e apolonikes te njeriu, e cila i ngjan dallimit që bën Frojdi midis Erosit* dhe Tanatosit*, përputhet me dallimin e “idesë” te Hegeli* dhe “vullnetit” te Shopenhaueri.
Shënim:
Apoloni – Hyjnia (Perëndia) antike greke e diellit, e poezisë dhe e muzikës; mbrojtës i artit;
Dionisi – Perëndia e verës;
Dionizian-e – që i përket kultit të perëndisë së verës Dionisit; i lëshuar pas epsheve, i shfrenuar, i dehur nga gëzimi; i shthurur;
Erosi – në mitologjinë antike greke, Perëndi e dashurisë; eros – dashuri, dëshirë e zjarrtë dashurie; pasion;
Tanatos – sipas mitologjisë antike greke, Perëndi e vdekjes;
Hegeli (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770-18310 – filozof gjerman, me prejardhje nga një familje protestante. E kanë quajtur “Aristoteli i kohës së re”.
* * *
Edhe për Niçen, shfaqja e Sokratit paraqet kthesë në zhvillimin e kulturës greko-evropiane, por në kuptimin negativ. Për Niçen, ai është dekadenti i parë, për arsye se me intelektualizmin iluminist të tij i ka çrregulluar raportet ndërmjet elementit dionizian dhe apolonik të kulturës, në favor të apolonikes. Sipas Niçes, “prej Sokratit kultura vazhdimisht retardon (ngec), është tepër racionaliste, me këtë edhe armiqësore ndaj jetës, e cila s’është gjë tjetër pos ‘kthim i përhershëm i të njëjtës’, thelbi i së cilës është ‘vullneti për pushtet’ “.
Veprat
– “Lindja e tragjedisë” (Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, 1872);
– “David Strauss: rrëfimtar dhe shkrimtar” (David Strauss: der Bekenner und der Schriftsteller, 1873);
– “Mbi dobinë dhe dëmin e historisë për jetën” (Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für das Leben, 1874);
– “Shopenhaueri si mësues” (Schopenhauer als Erzieher, 1874);
– “Rihard Vagneri në Bajrojt” (Richard Wagner in Bayreuth, 1876);
– “Mbi gjërat njerëzore dhe tejet njerëzore” (Menschliches, Allzumenschliches, Ein Buch für freie Geister, 1878);
– “Mëngjesi” (Morgenröte. Gedanken über die moralischen Vorurteile, 1881);
– “Shkenca e hareshme” (Die fröhliche Wissenschaft, 1882);
– “Kështu fliste Zaratustra, Libër për çdokënd dhe për askënd” (Also Sprach Zarathustra, Ein – Buch für Alle und Keinen, 1885) – rapsodi në prozë;
– “Në anën tjetër të së mirës dhe të keqes” (Jenseits von Gut und Böse. Vorspiel einer Philosophie der Zukunft, 1886);
– “Mbi prejardhjen e moralit” (Zur Genealogie der Moral, Eine Streitschrift, 1887);
– “Rasti Vagner” (Der Fall Wagner, Ein Musikanten-Problem, 1888);
– “Perëndimi i idhujve” (Götzen-Dämmerung, oder Wie man mit dem Hammer philosophiert, 1888);
– “Antikrishti, Prejardhja e krishterimit” (Der Antichrist. Fluch auf das Christentum, 1888);
– “Ja njeriu, si të bëhet njeriu ai që është” (Ecce Homo, Wie man wird, was man ist, 1888);
– “Niçeja kundër Vagnerit” (Nietzsche contra Wagner, Aktenstücke eines Psychologen, 1888);
– “Vullneti për pushtet”, pas vdekjes
