[ Libra NëLinjë ]
Dr. sc. Sarë Gjergji
Hyrje
Në poezinë bashkëkohore shqipe, Mehmetali Rexhepi paraqitet si një zë që ndërthur ndjeshmërinë e imazhit me filozofinë e qenies, duke i dhënë vargut një frymë të re të ontologjisë poetike. Në poezinë “Një portret fanar mbi det”, përmes një gjuhe figurative të dendur dhe imagjinative, poeti ngre portretin e njeriut në nivelin e një ikone metafizike.
Ky portret nuk është vetëm një përshkrim estetik i trupit, por një sintezë e trupëzimit të shpirtit dhe ndriçimit të mendjes njerëzore, ku drita dhe deti shndërrohen në simbole të ekzistencës, përhershmërisë dhe shpëtimit.
Struktura poetike dhe ligjërimi ikonografik
Poezia është e ndërtuar sipas një modeli katalogjik, të ngjashëm me strukturën e liturgjive poetike apo himneve ikonografike. Çdo pjesë e trupit përshkruhet në mënyrë të veçantë, me figura që përfshijnë metaforën, sinestezinë dhe antitezën.
Kjo mënyrë e përshkrimit i ngjan procesit të një piktori që ndërton portretin nga drita dhe hija, duke krijuar një semiotikë të dritës dhe trupit.
Për shembull, “Sytë – llambadarë të drithëruar rrëshqasin / hapur e fshehur relieveve të butë të vashës” janë vargje ku lëvizja dhe drita bashkohen në një akt perceptimi poetik. Drita nuk është më vetëm element fizik, por kategori shpirtërore dhe njohëse, që i jep njeriut aftësinë e tejpamjes, të soditjes dhe të përjetimit të bukurisë.
Trupi si hapësirë e shenjtëruar poetike
Në këtë poezi, trupi nuk është një realitet material, por një kozmos i shenjtëruar. Çdo organ ka një domethënie simbolike:
- Sytë përfaqësojnë ndërgjegjen dhe perceptimin;
- Mendja është “një fanar universi që fluturon e nuk fiket”, pra thelbi i dritës shpirtërore;
- Veshët dhe buzët janë ura të komunikimit estetik, që alternojnë dhimbjen dhe kënaqësinë, kakofoninë dhe melodinë;
- Rrudhat, “të vjelat e të mbjellave përgjatë hullive hamulloresh”, shprehin kalimin e kohës, përvojën dhe maturinë shpirtërore.
Kështu, Rexhepi ndërton një semiotikë antropomorfe, ku çdo pjesë e trupit bart një kuptim të dytë – një metaforë të përvojës njerëzore.
Kjo qasje përkon me traditën e poezisë metafizike evropiane, ku trupi shihet si mikrokozmos i universit, ashtu siç e përkufizon edhe Plotini: “shpirti është dritë që projektohet mbi formën e trupit.”
Metafora e fanarit dhe drita si kategori ontologjike
Simboli qendror i poezisë është fanari, i cili shfaqet si metaforë e mendjes që ndriçon, por edhe si alegori e shpirtit njerëzor që përpiqet të mos shuhet në stuhitë e detit të jetës.
Drita e fanarit është dritë e brendshme, e vetëdijes dhe dashurisë, që ndriçon botën pa kërkuar shpërblim. Në këtë aspekt, poezia mbart një frymë humaniste dhe ekzistenciale, ku qenia njerëzore është udhëheqëse dhe njëkohësisht e brishtë, e ndriçuar dhe e rrezikuar.
Ky koncept poetik përkon me filozofinë estetike të F. Shellingut, i cili e përshkruan artin si “dritë që shndërron materien në shpirt.”
Rexhepi, përmes metaforës së fanarit, arrin pikërisht këtë: ta shndërrojë trupin në shpirt dhe dritën në gjuhë poetike.
Sinestezia dhe poetika e ndijimit
Një nga dimensionet më të dallueshme të kësaj poezie është sinestezia – ndërthurja e shqisave në përvojën estetike.
Vargu “Veshët – krisma kakofonish dhe mjaltë melodish” shpreh përplasjen midis dhimbjes dhe kënaqësisë, midis tingullit dhe heshtjes. Kjo mënyrë shprehjeje lidhet me poetikën simboliste evropiane, e cila e sheh perceptimin estetik si një akt uniteti të shqisave dhe mendjes.
Në këtë frymë, Rexhepi e sheh njeriun si qenie ndijimore që përjeton përmes dritës, tingullit, aromës dhe ngjyrës, duke i bashkuar ato në një unitet të bukurisë shpirtërore.
Ky është një nga momentet më të larta të estetikës së ndjeshmërisë poetike.
Dimensioni filozofik dhe përmasat metafizike
Në vargun “Balli – digë e shkrirjes së sumbullave prej kripës”, poeti krijon një imazh ku përplasja e ujit dhe dritës bëhet metaforë e mendimit njerëzor – një hapësirë ku rrjedhja e kohës takon qëndrueshmërinë e arsyes.
Kjo përbën një përmasë të qartë metafizike: poeti e sheh njeriun si qenie në kufirin ndërmjet materies dhe shpirtit, ndërmjet përkohshmërisë dhe përjetësisë.
Krahasimi me detin, i pranishëm në nëntekst, forcon këtë dimension. Deti është hapësira e pakufizuar e kaosit dhe jetës, ndërsa fanari është vetëdija që kërkon drejtim dhe kuptim.
Në këtë mënyrë, poezia shndërrohet në një alegori të ekzistencës: njeriu ndriçon, por edhe digjet; jeton në dritë, por përmes dhimbjes së valëve.
Buzëqeshja si akt shpirtëror i shpëtimit
Poezia kulmon me imazhin e buzëqeshjes, e cila shfaqet si “ujëvarë e fllad shpirti, akull-shkrirësja e një dëshpërimi.” Këtu ndodh transfigurimi përfundimtar: nga trupi i përshkruar, poeti kalon në shpirtin që shpërthen nga dhimbja në dritë.
Buzëqeshja nuk është gjest fizik, por akt shpëtimi, një “engjëllushë që mbi qepalla zbriti” – një simbol i ringjalljes së brendshme.
Ky varg përmbyll një rreth poetik që shkon nga materia në frymë, nga përshkrimi në sublimim.
Poeti arrin kështu një përkufizim estetik të shpirtëzimit të njeriut, që përkon me nocionin kantian të sublimes estetike – përvojë e bukurisë që tejkalon ndjesitë e zakonshme dhe ngjitet drejt shpirtërores.
Përfundim: Poezia si metafizikë e dritës dhe e njeriut
“Një portret fanar mbi det” është një poezi që përmban në vetvete një estetikë të dritës, trupit dhe shpirtit.
Ajo është më shumë se një përshkrim: është një meditim poetik mbi qenien, një ikonë letrare që sintetizon ndriçimin, dashurinë dhe përkohshmërinë njerëzore.
Me një gjuhë të pasur figurative, me një kompozicion të përkryer simbolik dhe me një ton që përzien mistiken me realen, Mehmetali Rexhepi arrin të krijojë një poezi të dritës njerëzore, ku njeriu shfaqet si fanar i universit – si vetë ndriçimi i kuptimit.
MEHMETALI REXHEPI
NJË PORTRET FANAR MBI DET
Faqet
verdhë skuqjet e pjeshkës
Sytë
llambadarë të drithëruar rrëshqasin
hapur e fshehur relieveve të butë të vashës
Buzët
në buzë gacat e qershisë
Mendja
një fanar universi që fluturon e nuk fiket
Flokët
një pyll i paprerë dhe strofka që i lëpin era
Veshët
krisma kakofonish dhe mjaltë melodish
Balli
digë e shkrirjes së sumbullave prej kripës
Rrudhat
të vjelat e të mbjellave përgjatë hullive hamulloresh
Vetullat
lojëra me vija harqesh e ngjyra ylberesh të piktorëve
Hunda
mes faqesh një hinkë e kullimit të erërave
Lotët
vrushkuj reshjesh vranësirash vajesh të shfryera
Mjekra
rrëza e kafkës gufuese vegjetimesh të dendura
të thinjura apo të zeza
Buzëqeshja
shkëlqim drite me ar çastesh thurje e praruar
ujëvarë e fllad shpirti
akull-shkrirësja e një dëshpërimi
engjëllushë që mbi qepalla zbriti
dhe pas një vranësire
e trazuar lypi
degë hareje
fluturoi dhe iku
(Poezi fituese e çmimit të parë në manifestimin letrar “Metamorfozat e vjeshtës”, të organizuar nga Shoqata e Shkrimtarëve dhe Krijuesve “Ramadan Musliu” në Viti, më 22 tetor 2025.)
