BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha & Prof. Dr. Tefik Basha
(Pjesa e pestë)
M’u kujtua se sa shumë e kam dashur emrin Janinë, aq sa, kur Beni (nipi im i vogël), ende nuk ishte lindur dhe ende nuk dinim gjininë e tij, në mendjen time kishte një plan të fshehtë: nëse na lind një vajzë, do t’i vëmë emrin Janinë. Por fati nuk e solli ashtu. E megjithatë, ky emër mbetet i dashur për mua, si një thesar i çmuar që e ruaj për një ditë tjetër, për një rast tjetër, kur mundësia të jetë e drejtë dhe e bukur si vetë Janina.
U nisëm herët nga Janina, duke lënë pas një mëngjes të kthjellët që premtonte një udhëtim të mbarë. Ora shënonte afërsisht 9:30, dhe pak para mesditës, mbërritëm në qytetin e Pargës. Atje, çdo gjë dukej të ishte e rregulluar për ne; navigatori na drejtoi drejt e te dera e hotelit të rezervuar, pa asnjë pengesë. Në këtë lehtësi të orientimit, më kujtohet kur në vitin 1978, unë dhe Tefiku u nisëm për Tunizi. Atëherë, pa teknologji moderne, me harta fizike në duar dhe pyetje të rastësishme për kalimtarët, kaluam një udhëtim të mbushur me vështirësi dhe aventura të papritura.
Kujtoj veçanërisht sfidën e kërkimit të Palermos, ku ndihma e vetme ishin shenjat e rrugës—dhe ndonjëherë as ato nuk ishin të mjaftueshme. U desh të ndaleshim shpesh për të pyetur, dhe jo gjithmonë gjetëm atë që kërkonim; si në rastin kur njerëzit na drejtonin drejt Mesinës, kur ne kërkonim Palermon. Por ata kishin të drejtë; për të mbërritur në Sicili, duhej të kalonim me traget nga Mesina për të vazhduar nëpër fshatrat e bukura të këtij rajoni.
Ndërsa kujtoja këto aventura të rinisë, qesha me Tefikun dhe i tregova për kujdesin e Agonit, që na këshillonte me gjithë përkushtim: “Çfarëdo që të ndodhë, vetëm më thirrni. Unë do të jem aty për ju sa më shpejt të jetë e mundur. Apo më thirrni në Viber dhe unë ju drejtoj.” Qesha dhe i thashë: “Shiko, me këtë burrë kemi shëtitur botën pa GPS, pa Viber, e pa celularë.” Dhe Tefiku qeshi me mua, duke pranuar se vërtet, ajo ishte një kohë tjetër, plotë me sfida dhe guxim. Parga na priti si një mike e vjetër. Qyteti i bukur na mori zemrën që në hapin e parë. Nuk e di pse, por gjithçka më kujtoi Ulqinin: plazhi i ngushtë dhe i bukur, kalaja që qëndronte krenare mbi qytet, dhe shtëpitë e vogla, të rregulluara, që ngjanin me pjesën e vjetër të Ulqinit.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Sheshi i Pargës, qershor 2024
U vendosëm në hotel, ku mikpritja e pargasitëve na befasoi me ujë të ftohtë dhe një dhomë të bukur që shihte drejt plazhit—vetëm tre-katër metra larg. I vetmi problem ishte gjetja e një vendi parkimi, por edhe kjo u zgjidh shpejt me ndihmën e vendasve. Kur më në fund gjetëm një vend parkimi prapa hotelit, një burrë i moshuar na përshëndeti në shqip. Ishte një çast i papritur, një lidhje e vogël mes njerëzve në një qytet të huaj që e bëri Pargën të ndiheshim si në shtëpi.
Duke hulumtuar në faqet e internetit gjeta edhe këto të dhëna se Parga, një perlë bregdetare e Epirit, shtrihet në një gji të qetë të Detit Jon, duke u përqafuar nga malet e larta të Epirit. Nga veriperëndimi e ruan Rrapeza, ndërsa nga juglindja e përshëndet Shënedjella. Lindja i sjell hijen e Livadharit, dhe perëndimi, po, ai e ledhaton me valët e Detit Jon. Ky qytet, një amfiteatër i gjallë buzë detit, mbështetet në malin Bexhevoli, një kujdestar modest që ngrihet 139 metra mbi horizont.
Me një popullsi të vogël prej rreth 2,415 banorësh, Parga mban peshën e historisë dhe kulturës si selia tradicionale e komunës, që mbledh rreth vetes edhe Agjinë, Rrapezën dhe Livadharin. Megjithatë, sot, Kanallaqi është zemra administrative, por Parga mbetet kryeqendra e vërtetë e jetës ekonomike, tregtare dhe turistike e zonës.
Ky qytet, edhe pse në qarkun e Prevezës, mban një lidhje të heshtur me Çamërinë e afërt, ndërsa shtrihet në jugperëndim të Epirit, afër lumit Gliqia. Pozita gjeografike i jep një ndjenjë lirie, vetëm 68 kilometra larg Prevezës dhe 40 kilometra nga Gumenica, përballë ishujve të mahnitshëm Pakso dhe Antipakso.
Parga është shumë më tepër sesa një pikë turistike – ajo është një thesar kulturor dhe historik. Kështjella e saj mesjetare, e cila qëndron krenare në anën jugperëndimore të qytetit, ruan brenda mureve të saj ndërtesa që flasin për shekuj të tërë të mbrojtjes dhe betejave. Aty pranë janë plazhet që ftojnë çdo shpirt të lodhur të gjejë paqen e tij – Krioneri, Pezo Krioneri, Vallto dhe Saraqini në perëndim, ndërsa në lindje Lihno dhe Ajanaq.
Një ishull piktoresk qëndron përballë, ku Kisha e Shënmërisë dhe ndërtesat venedikase dhe franceze ruajnë frymën e një epoke të kaluar, që ende ndihet në ajrin e freskët të Pargës. Plazhet e saj, si tri gurë të çmuar, Lihno, Vallto dhe ai pranë portit, janë të njohura jo vetëm për ujin e kristaltë, por edhe për bukurinë natyrore që të rrethon si një përqafim i ngrohtë.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Plazhi i Pargës, qershor 2024
Parga, gjatë verës, gëlon nga turistët që vijnë nga Italia, Gjermania, Britania dhe vendet e Ballkanit. Taverna të vogla, të ndërtuara nga banorë që u kthyen nga mërgimi, zbukurojnë rrugicat e qytetit, ndërsa bisedat dhe gëzimet e verës përzihen me aromën e detit dhe të ushqimit të shijshëm. Një qytet i lashtë që ka mbijetuar nëpër vite, Parga mban thellë në gjirin e saj lagje të vjetra, si Korkocaqi, Krioneri, Pazar i Vjetër dhe Turko-pazari, ku përshkojnë rrëfimet e kohërave të kaluara.
Parga është një tregim pa fund, një qytezë që jeton në çdo valë të detit dhe në çdo gur të kalasë së saj, duke pritur për të ndarë magjinë e saj me çdo vizitor të etur për bukuri dhe paqe.
Fredi
Në rrugët e lashta të Pargës, shpirti i verës kërkonte strehë, dhe ne, udhëtarë të lodhur, lundronim në kthesa të panjohura, në kërkim të një vendi ku të ndalim zemrën tonë të hekurit. Kur, papritur, doli një burrë, si nga mjegulla e kohës, me sy të ngrohtë dhe fjalë të qarta: “Përshëndetje, vëllezër kosovarë!” Ne u ndjemë të prekur, si nga një fllad i njohur, dhe pyetëm me habi, “Si na njohe?” Ai qeshi si mali kur përqafohet nga dielli dhe na u përgjigj: “Po ku ka më të bukur se kjo racë hyjnore…”
Fredi, më quajnë, tha, një emër që tingëllonte si një melodi e largët, dhe na ftoi ta kërkonim kurdoherë kur shpirti të na mbetet në udhëkryq. Ai, një ish-ushtarak shqiptar, na rrëfente me buzëqeshje për Kosovën, për luftën, për rrugën e gjatë që kishte bërë për të gjetur prehje në këtë tokë. “Unë jam nga Qeparoi,” tha ai, “nga një vend ku deti puth malet dhe ullinjtë ndizen si zjarr në agim.” Me një zë të mbushur me nostalgji, ai tregoi për vitet e tij të hershme, kur botën e kishte marrë në sy dhe kishte kaluar kufirin e ëndrrave, për t’u vendosur në këtë tokë të huaj, por ende shqiptare.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Villa Corali, Parga,
(ku ishim të vendosur), qershor 2024
Fredi, me zemrën e tij të ngrohtë, na rrëfente për ditët e tij të gjata në fushat e ullinjve, ku punonte pa lodhje, duke mbledhur frytet e tokës dhe duke dërguar vajin e artë në tregjet e largëta. Megjithatë, malli për Qeparoin, për gurët e tij të bardhë dhe për erën e detit, nuk e kishte lënë kurrë të qetë. “Kur takoj dikë nga vendlindja,” tha ai, “sytë më mbushen me lot, dhe zemra më rreh më shpejt, si një zog që kërkon folenë e tij të humbur.”
Fredi, me sytë që ndriçonin nga kujtimet, na ndihmoi të parkonim dhe na drejtoi me kujdes drejt hotelit, duke na dhënë këshilla për çdo gjë, që nga vendi me hije për automjetin, deri te mënyra më e mirë për t’i shpëtuar rrezes së diellit. Një ditë na ftoi për kafe dhe ne pranuam, duke u ulur në një restorant të afërt, ku ai u tregua si zot i vendit, duke hyrë dhe dalë lirisht, si një udhëtar që e di se ku gjendet çdo rrugë.
Në një moment, na solli një burrë tjetër, që na përshëndeti në gjuhën e këtij vendi të huaj, por Fredi na ftoi të flisnim shqip, duke zbuluar se ky ishte dhëndri i tij, një burrë që kishte marrë për grua motrën e bukur të Fredit. Ai qeshi me zë, si gjithmonë, dhe na rrëfeu histori të tjera, herë të trishtueshme, herë të gëzuara, për jetën e tij në këtë vend të ri, ku ai dhe shumë të tjerë kishin gjetur punë në punët më të vështira, por ende kishin mbajtur gjallë frymën e tyre shqiptare.
Gjithashtu na tregoi se, megjithatë, kishte arritur të krijonte një shtëpi këtu, një familje, dhe dy fëmijë që e bënin të ndihej i plotësuar. Por zemra e tij gjithmonë kërkonte kthimin në Qeparo, në atë fshat të largët, ku e zbrazte mallin që grumbullonte gjatë muajve të mërgimit. Ai ishte optimist, një burrë që kishte mbajtur gjallë shpresën dhe gëzimin, pavarësisht rrugës së gjatë dhe të vështirë që kishte përshkuar.
Kur erdhi dita e fundit, kur duhej të largoheshim dhe të merrnim automjetin tonë, Fredi na
tha me zë të ulët dhe me sy të përmalluar: “Pse nuk qëndroni më gjatë? Këtu është shumë bukur.” Ne i shpjeguam se udhëtimi ynë duhej të vazhdonte, dhe kur erdhi koha për të paguar, ai na bëri një zbritje, duke thënë se ishte një dhuratë nga ai. Me një “mirupafshim” të ngrohtë, u përshëndetëm, duke shpresuar se rrugët tona do të kryqëzoheshin sërish në të ardhmen.
Parga qytet i zhurmshëm
Në verën e Pargës, kur dielli përqafon horizontin dhe ajri mbushet me zhurmën e jetës, qyteti lëkundet në harmoni të zhurmshme, si një melodi e pafund. Ky vend, me rrugët e tij të mbushura me turistë nga të gjitha anët e botës, ishte një koshere gjallërie. Holandezët dhe suedezët të bardhë si bora, dhe anglezët qëndronin në çdo cep, ndërsa shqiptarët ishin të rrallë si yjet në një natë me re. Ne, udhëtarë nga larg, nuk takuam asnjë bashkëkombës, dhe kjo mungesë e heshtur na bëri të ndihemi si shtegtarë në një tokë të panjohur.
Sabile Keçmezi-Basha, Porti i Pargës, qershor 2024
Gjatë ditës, kur dielli digjte fort, plazhet ishin strehë e ngrohtë për trupin dhe shpirtin. Por, kur errësira binte dhe fresku i mbrëmjes mbulonte gjithçka, Parga ngjallej si një skenë në mes të një festivali të përhershëm. Ishte Agoni, ai që na zbuloi sekretin e qytetit në natën e parë. “A po iu pëlqen Parga?” pyeti ai, dhe ne u përgjigjëm me një “po” të ndrojtur, ndonëse ende nuk e kishim zbuluar bukurinë e saj të fshehtë. Ai na këshilloi të kalonim në anën tjetër të qytetit, dhe kur mëngjesi erdhi, ne e ndoqëm fjalën e tij.
Kur kaluam në anën tjetër, një botë krejt e re u shfaq përpara nesh, si një perandori e fshehur nën hije të lashta. Zhurma e qytetit na përfshiu si një stuhi e papritur, dhe sheshi ku dolëm ishte një oqean njerëzish. Restorantet ishin të mbushura plot e përplot, dhe tingujt e muzikës greke përziheshin me zhurmën e detit dhe frymën e natës. Hëna shndriste mbi ujërat e pafund, duke ndriçuar fytyrat e turistëve dhe duke krijuar një magji që fjalët nuk mund ta përshkruajnë.
Ecëm gjatë, duke përshkuar shëtitoren që dukej e pafund, një rresht i pafund suvenirësh dhe veshjesh që të tërhiqnin nga çdo anë. Më në fund, gjetëm një vend për t’u ulur dhe provuam “gyros-in” grek, një shije që të ngulitej në kujtesë si diçka që nuk mund ta harroje. Pastaj, u drejtuam drejt molit, ku një takim i papritur me mërgimtarët shqiptarë na pruri pranë një pjesëze të atdheut të humbur. Ata bisedonin në shqip, hanin akullore dhe na pritën me ngrohtësi, duke na ftuar të pimë diçka. Por, koha jonë ishte e shkurtër, dhe ne duhet të ktheheshim në hotel.
Duke ecur ngadalë për në hotel, me Tefikun pranë, bisedonim për mikpritjen shqiptare që nuk mungon asnjëherë, pavarësisht ku ndodhemi. Edhe këtu, në molin e largët të Pargës, shqiptarët na përqafuan si të ishim pjesë e familjes së tyre. Ata na treguan se kishin vite pa takuar kosovarë, por tani, me heqjen e vizave, po, po vijnë, tha dikush me entuziazëm. Një grua e moshuar shtoi, “Po mua më duket sikur Kosova është një kontinent tjetër,” dhe të gjithë qeshën. Në kohët e kaluara, kufijtë na ndanin, por tani, edhe pse ende larg, ndihemi më pranë njëri-tjetrit.
Mbrëmja e zgjatur me biseda të ëmbla dhe pamje të mrekullueshme, kalaja që qëndronte larg në heshtjen e saj të mistershme, dukej se na përshëndeste nga lart. Kur më në fund u kthyem në hotel, ndjenim një entuziazëm të veçantë, një ndjenjë që nuk na linte të flinim. U ulëm para hotelit, duke soditur detin e pafund dhe duke u mbushur me bukurinë e Pargës, një qytet që të mban zgjuar me ëndrrat e tij dhe që të fton të qëndrosh më gjatë, sepse gjithmonë ka diçka të re për të zbuluar dhe për të dashur.
Plazhi
Parga ka një plazh fantastik që dallon, me shtratin e tij të artë, që shtrihej përballë detit të kthjellët, një pamje që të kujtonte Plazhin e vogël të Ulqinit. Vetëm në agim, kur dielli sapo fillonte të puthte horizontin, mund të siguroje një çadër dhe një vend nën hijen e saj të dobishme. Më vonë, kur dielli ngjitej lart dhe turistët vërshonin në këtë parajsë bregdetare, çdo vend bëhej një ëndërr e pakapshme. Çadrat ngriheshin si flamuj të fitores për ata që kishin zënë një vend, dhe ky plazh bëhej strehë për të gjithë ata që kishin mbërritur në bujtinat e Pargës.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Plazhi i qytetit – Pargë, qershor 2024
Ndërsa përtej këtij bregu, ekzistonin edhe dy plazhe të tjera, por për të arritur atje, duhej të përdoroje një veturë. Megjithatë, ky udhëtim, edhe pse i shkurtër, nuk ishte gjithmonë i përshtatshëm. Plazhi i Pargës, me rërën e tij të imët që ndizej nën rrezet e diellit, dhe ujin e pastër si kristali, ishte një vend që të ftonte të qëndroje përgjithmonë. Uji ishte i ngrohtë, aq sa kur zhyteshe në të, nuk ndjeje dëshirën të dilje nga aty.
Çadrat ishin të pagueshme, por jo të papërballueshme, dhe turistët, me peshqirët e tyre, krijonin një mozaik ngjyrash që valëvitej në breg. Për të siguruar një vend nën çadër, duhej të zgjoheshe herët, përndryshe, hije nuk do të kishte për ty gjatë ditës së gjatë dhe të nxehtë. Por ne, me hotelin tonë buzë detit, kishim luksin të rreziteshim edhe para dhomës sonë. Megjithatë, dëshironim të ishim pjesë e asaj gjallërie, të zhytur në mes të turistëve të tjerë, për të përjetuar plotësisht magjinë e plazhit të Pargës.
Kalaja e Pargës
Derisa ditët kalonin me një shpejtësi marramendëse, vizituam edhe Kalan e Pargës. Kalaja e Pargës, që lartësohet me krenari mbi një kodër, shtrëngonte në dorë historinë e një qyteti të lashtë, ruajtur në pikturat e Francesco Hayez, si një ruajtës i pandërprerë i kujtimeve dhe betejave. Në majën e një kodre të lartë, kalaja ofron një panoramë të mahnitshme mbi qytezën dhe rrethinat e saj, si një roje e pazëvendësueshme që ka mbrojtur Pargën nga sulmet e tokave të brendshme të Epirit dhe detit Jon.
E ndërtuar fillimisht në shekullin e 11-të nga dora e banorëve të Pargës dhe e mbështetur nga normanët, kjo fortifikatë e fuqishme kishte për qëllim të mbante larg piratet dhe kërcënime të tjera. Në shekullin e 13-të, kur venedikasit u fuqizuan në rajon, ata rindërtuan kalanë, duke e forcuar më tej për të mbrojtur qytetin e tyre nga rreziku. Megjithatë, në vitin 1452, forcat osmane të udhëhequra nga Haxhi Beu e pushtuan Pargën dhe kalaja përjetoi shkatërrime të rënda. Në vitin 1537, admirali Hajredin Pasha Barbarosa e dogji dhe e shkatërroi atë përfundimisht.
Kalaja e Pargës
Venecianët, duke mos u dorëzuar, rindërtuan kalatë e tyre për të tretën dhe të fundit herë, duke i dhënë një formë të pathyeshme që qëndroi e tillë deri në 1819.
Kalaja e Pargës, një krijim i ndërtuar me mjeshtëri, përbëhet nga një plan mbrojtjeje që bashkon fortifikimet natyrore me ndërtimet mbrojtëse, duke e bërë atë një bastion të fortë dhe të papërkulshëm. Tetë kulla të vendosura në pozita strategjike e forcojnë mbrojtjen e saj. Brenda mureve të kalasë, ndodheshin 400 shtëpi të mbledhura ngushtë, të dizajnuara për të shfrytëzuar çdo hapësirë të mundshme. Me siguri dhe furnizime të siguruara nga dy gjire, Valltonë dhe Bogonjën, kalaja kishte gjithçka që i duhej për të mbajtur larg rrezikun.
Kur në vitin 1819, Parga iu shit osmanëve, Ali Pasha e zgjeroi kalanë me ndërtimin e një haremi dhe hamami, duke përmirësuar gjithashtu dhomat e saj. Portën e harkuar të hyrjes e zbukuron një luan venedikas me krahë si i Shën Markut, ndërsa emri “Antonio Bervas 1764” dhe simbolika e Ali Pashës, shqiponja me dy koka, janë të pranishme në mur. Në këtë fortifikatë madhështore ndodhen gjithashtu shtylla të harkuara, dhoma të veçanta për armët, lozhat e furnizimeve, bastione të forta, kuti të sigurta për armët e vogla, korridore të fshehta që çojnë në det, barakat, burgje, magazina dhe dy shtëpi-ndaluese në vijën e fundit të mbrojtjes, që i japin asaj një strukturë të pamposhtur dhe të përfunduar në një plan mbrojtjeje që përfshin fortifikimet natyrore dhe ndihmën e ndërtesave të ndërtuara.
Fredi Nr. 2
Ishte mëngjes, ora 7, kur dielli sapo kishte filluar të ngrihej dhe ne, të zgjuar, vendosëm të dalim në plazh. Aty, pushuesit ende nuk ishin ngritur; vetëm ndonjë kalimtar i rrallë kalonte, duke soditur qetësinë e pafundme të detit. Plazhi mbushej me jetë pas orës 9, por ne, me peshqirët në duar, dolëm më herët për të zënë një vend të mirë. Shtriva peshqirin mbi rërën e artë dhe u përhumbëm në bukurinë e detit të kaltër, që shkëlqente si një perlë nën rrezet e para të diellit. Me sytë mbyllur, u fundosa në mendime, duke medituar mbi historinë dhe bukurinë e këtij vendi.
“Mëkat,” thashë me vete, ndërsa zemra ime ndjeu peshën e padrejtësisë që na kishte goditur si popull. Ky vend, dikur i yni, me gjithë burrat e mençur dhe trimërinë e shqiptarëve, tani nuk ishte më në duart tona. Këto toka, që dikur ishin shqiptare, ishin dhënë të tjerëve. Pse kjo padrejtësi ndaj nesh? Çfarë bëmë gabim që përfundimisht na ndëshkuan kështu? Kemi ndërtuar dhe formuar shtetet e huaja, por ku mbetëm ne? Pse kaq shumë urrejtje ndaj nesh, pse këto toka janë larë me gjak sa herë kërkuam atë që na përkiste?
Teksa humbisja në këto mendime, një këngë e vjetër u dëgjua nga prapa meje: “Vijnë pampurat moj nëne për skaj detit…”. Ktheva kokën për të parë se kush e këndonte me aq mall atë këngë të nizamëve. Pak më tej, një burrë rreth të 40-ave po hapte çadrat dhe po rregullonte shezlongët, i përgatiste për pushuesit që do të vinin. E ndoqa me sy ndërsa punonte, duke kënduar me zë të ulët, dhe na përshëndeti kur erdhi pranë nesh.
Më vonë, pasi hëngrëm mëngjesin, u kthyem në plazh dhe pamë po atë burrë duke iu afruar çadrës sonë. I tregova Tefikut për atë që kisha dëgjuar më herët dhe, kur burri na përshëndeti në greqisht, ne ia kthyem në shqip. Ai u befasua, shtriu dorën për të na përshëndetur dhe sytë iu mbushën me emocion. Mu kujtua “Kënga e Poqarit” e Dritëro Agollit, një histori e ngjashme me atë që po përjetonim ne.
Burri u ul pranë nesh dhe, me një zë të dridhur nga malli, na tregoi se ishte nga Shiroka e Shkodrës. “Kam mall për Shqipërinë,” tha ai. “Komb më të mirë se shqiptarët nuk ka. Shqipëria është shpirti i njeriut.” Na tregoi për fëmijërinë e tij dhe për dashurinë e tij të madhe për atdheun, për Shirokën dhe liqenin e Shkodrës, që nuk mund t’i harronte kurrë. “Parga është e bukur,” shtoi ai, “por nuk krahasohet me vendin tim.” Në fund, me shpejtësi tha: “Edhe kjo është tokë shqiptare.”
Kur na uroi ditë të mirë dhe iku, e ndjeva peshën e fjalëve të tij. Lotët i rrodhën në heshtje, dhe zemra e tij e rënduar nuk deshi t’i shfaqte. Pasi iku, mbeta duke menduar për motrën time, për hallën, dhe për të gjithë të dashurit tanë në mërgim. I kuptova lotët e tyre dhe dhimbjen që ndjejnë sa herë largohen nga Kosova.
Fredin e takuam përsëri ditët në vijim. Ai vinte dhe ulej pranë nesh, bisedonte për të gjitha vështirësitë e jetës së tij. Na kërkoi që të vinim sa më shpesh, se kur takon shqiptarë, ndjehet më i sigurt dhe më i lidhur me tokën e tij të dashur. “Lidhja jonë me Kosovën dhe Shqipërinë është e fortë,” tha ai. “Ne jemi një komb dhe duhet të qëndrojmë të bashkuar.”
Dhe kur i treguam se do të shkonim për Korfuz, ai u trishtua: “Do të ikni,” tha ai me keqardhje. “Çdo ditë vija këtu me gëzim që do t’ju takoj juve, një lidhje e padukshme me atdheun.”
Në fund, mbeti vetëm kujtimi i bisedave tona dhe mallëngjimi i një shqiptari, i cili, edhe larg tokës së tij, mbante gjallë dashurinë dhe lidhjen e fortë me atdheun.
Armando arvanitasi
Në një mëngjes të qetë, drita e butë e diellit përhapej mbi det, dhe ndërsa bisedonim me Fredin, u hap para nesh një shteg i ri në historinë e shqiptarëve që kanë gjetur strehë në tokat greke. Fjalët e tij na çuan thellë në rrënjët e një populli të harruar, të fshehur pas një emri tjetër. Ai na foli për Arvanitasit, bijtë e shqiptarëve të vjetër, të cilët kishin mbuluar origjinën e tyre si me një mantil të heshtur, duke përqafuar emrin grek si mburojë kundër kohës dhe harresës.
Një ditë, ndërsa po bisedonim qetësisht nën hijen e çadrës me Tefikun, një burrë i moshuar u afrua ngadalë, me hapa që bartnin vitet e kaluara në heshtje, dhe kërkoi pagesën për çadrën që po përdornim. Fjalët tona shqipe, të shpërndara në erën e detit, i goditën veshët e tij si një tingull i harruar. Ai hezitoi për një çast, duke parë rreth e rrotull për t’u siguruar se askush tjetër nuk dëgjonte, dhe pastaj, me një zë të ulët e të kujdesshëm, na tha: “Unë di shqip. Jam Armando, një arvanitas kristian.”
Këto fjalë, të shqiptuara me një përzierje krenarie dhe trishtimi, mbartnin peshën e historive të fshehura dhe identiteteve të ndaluara. Ai, si shumë të tjerë, kishte ruajtur thellë brenda shpirtit të tij atë gjuhë të lashtë, që në heshtje lidhte një epokë tjetër me të sotmen, një rrëfim i paprekshëm që ende i përkiste dikujt përtej kufijve të dukshëm
Në fillim, fjalët e tij na hutuan; ai ngulmonte se ishte grek dhe jo shqiptar. Por, ndërsa rrëfente për fshatin e tij, një vend të bukur të ulur mbi një kodër të gjelbër afër detit, një diçka e lashtë fshihej pas zërit të tij. Ai fliste shqip, por fjala e tij vinin si një rrymë e ndrydhur, me një theks të çuditshëm, të papërsosur, si një gjuhë që e kishte mbajtur fshehurazi për vite.
E pyetëm: “Si flisni në familje?” Dhe ai na tha me qetësi, “Flasim kështu siç po flas tani.” Çdo fjalë që dilte nga goja e tij ishte një urë mes dy botëve, një lidhje e brishtë mes një të kaluare që kërkonte të mbijetonte dhe një të tashme që e kishte larguar prej rrënjëve.
Të nesërmen, na ftoi ta vizitonim fshatin e tij, vetëm gjashtë kilometra larg nga Parga, atje ku, siç na tregoi, çdo fjalë në ajër tingëllonte shqip dhe ku babai i tij ruante thesaret e dijes për arvanitasit. Nuk shkuam. Mbase ishte një gabim që nuk e bëmë, një rrugë që duhej të kishim ndjekur. Armando foli me krenari për fshatarët e tij, duke na treguar për mishin e përkryer që ata përgatisin dhe vajin e tyre të ullirit, aq të shkëlqyer dhe të çmuar si ari i natyrës.
Ai vetë ishte një kultivues i zellshëm i ullinjve, në një parcelë të madhe që i përkiste familjes së tij. Na tregoi se nga 8000 rrënjët e ullinjve që mbillte, prodhonte 8000 kilogramë vaj ulliri çdo vit. E ndërsa ai përshkruante dashurinë e tij për këtë dru të bekuar, sytë e tij shndrinin. Na pyeti me habi, “A keni ullinj në vendin tuaj?” Kur ne i thamë se klima jonë nuk i përshtatet ullinjve, një hije habie dhe shqetësimi kaloi mbi fytyrën e tij. Si mund të jetonim pa këtë dru magjik, pa këto rrënjë që lidhnin njerëzit me tokën dhe diellin?
Në atë moment, duke dëgjuar fjalët e tij, kuptuam se për Armandon, ullinjtë nuk ishin thjesht bimë, por një simbol i mbijetesës, i identitetit të fshehur që ai dhe të tjerët kishin ruajtur në heshtje për kaq gjatë, siç ruhet një zjarr i vogël për të ndriçuar një natë të gjatë.
Në mbrëmjet e qeta, gjatë shëtitjeve në rrugicat periferike të Pargës, filluam të kuptonim më thellë lidhjen e pazgjidhshme të Armandos me ullinjtë. Peizazhi që na shfaqej ishte një kopsht i magjishëm, ku ullinjtë e lashtë qëndronin si gjigantë të heshtur, duke ruajtur tokën që i kishte ushqyer për shekuj. Nën hijet e tyre, myshemet e zeza, të ndërtuara nga materiale të forta, qëndronin si mbrojtës të përhershëm të këtij thesari të natyrës, duke u përkujdesur për ullinjtë në çdo stinë, pavarësisht nga moti, sikur të ishin zemra që rrihnin brenda kësaj toke pjellore.
Armando vazhdonte të na vizitonte çdo ditë, dhe me kalimin e kohës, bisedat tona u bënë më të lira, më të afërta. Gjuha shqipe, që fillimisht dukej e mbuluar nga droja, tani dilte nga goja e tij me një ëmbëlsi të veçantë, sikur të ishte një melodi që kishte kohë që priste të dëgjohej. Na fliste me krenari për fëmijët e tij, të cilët i kishte dërguar në Selanik për të studiuar, duke shpresuar se arsimi i tyre do t’u jepte krahë për të kapur një të ardhme më të ndritur.
Por në zërin e tij kishte edhe një hije brengosjeje. Ai e dinte mirë se grekët ruanin mundësitë më të mira për veten e tyre, dhe kjo ndjesi largimi e mundësive ishte një barrë e heshtur që ai dhe fëmijët e tij duhej ta mbanin. Megjithatë, shpresa nuk e kishte braktisur. Ai ëndërronte që një ditë, ndoshta, fëmijët e tij do të gjenin vendin e tyre në këtë botë, ashtu si ullinjtë që kishin gjetur tokën e tyre në Pargë, duke u mbajtur fort përmes çdo sfide që natyra u sillte.
Në ato biseda të qeta, duke e dëgjuar, kuptuam se për Armandon, ullinjtë ishin më shumë sesa bimë, ishin shpirti i përhershëm i atij vendi, simbol i qëndresës dhe i lidhjes së tij me një trashëgimi të lashtë, një lidhje që nuk mund të fshihej as nga koha, as nga heshtja e një identiteti të fshehur.
Po kush ishin arvanitasit
Arbëreshët, bijtë krenarë të një tradite të lashtë, që enden nëpër kujtimet e një historie të rrënjosur thellë, duke mbartur me vete gjuhën e tyre arbërishte, dikur jehonë e malësive të Peloponezit dhe Atikës. Të njohur në Greqi si arvanitë, ata erdhën nga errësira e mesjetës, si erëra që bartnin gjurmët e një populli të përndritur nga kujtesa. Gjuha e tyre, arbërishtja, një melodi e ëmbël shqipe, dikur kumbonte si këngë e përjetshme në tokën e Epirit, duke i lidhur ata me rrënjët e tyre të hershme.
Qyteti i Pargës, 2024
Sot, arbëreshët e ndiejnë veten si pjesë të Greqisë, të ndikuar nga asimilimi që ka zbutur zërin e lashtë të origjinës. Identiteti i tyre është shkrirë në rrjedhën e kohës dhe është bërë një me dheun ku jetojnë. Megjithatë, brenda zemrave të tyre, fjala “Arbëror” rri si një fije e hollë, një lidhje e fshehur me të kaluarën që nuk zhduket lehtë, një kujtim i një trashëgimie që ende frymon, ndonëse me zë të mekur.
Në veri të Greqisë, çamët dhe toskët, bij të të njëjtës gjuhë të përbashkët, vazhdojnë të ruajnë identitetin shqiptar, duke mos lejuar që lidhjet e tyre me tokën amë të shterojnë. Ata mbajnë ende të gjallë emrin dhe kulturën, si një lidhje e fortë që i qëndron kohës dhe kujton se, edhe pse larg, gjaku dhe gjuha nuk humbasin lehtësisht. Kështu, arbëreshët dhe shqiptarët e veriut janë si dy rrjedha të të njëjtit lumë që shtrihet nëpër histori, duke përçuar frymën e një populli të lashtë, të ndarë, por kurrë të harruar.
Për arbëreshët e Peloponezit dhe Atikës, dialekti i tyre, si një melodi e ëmbël e vjetër, po tretet ngadalë, si një mjegull që shpërndahet në erërat e shekullit të ri. Dikur, nëpër rrugë dhe fusha të Greqisë, fjalët e tyre ngjanin si një poezi e jetës së përditshme, por flukset e migrimit dhe përzierja e pafundme e kulturave u bënë një stuhi që i dobësoi rrënjët e gjuhës së tyre të shenjtë. Greqishtja, si një lumë i ri që përmbyt tokën e moçme, ka marrë vendin e arbërishtes, duke mbuluar me tinguj të huaj atë që dikur ishte vetë fryma e tyre.
Por shpirti i tyre jeton, i palëkundur. Ndonëse ende aty këtu e quajnë veten shqiptarë, hija e së kaluarës së tyre, kujtimi i tokës së largët të përjetuar përmes brezave, qëndron në çdo fjalë të vetme që ende mbetet. Është një jehonë e largët, një thirrje që kapërcen kohën dhe u kujton brezave të rinj se, edhe pse zërat e tyre janë heshtur, historia e tyre nuk mund të harrohet kurrë.
(vijon)
