Nga Prof. Gjekë MARINAJ, PhD
(Leksion 1 nga 12)
- Hyrje —
Ky leksion ofron një përmbledhje hyrëse të Teorisë dhe Filozofisë së Protonizmit, duke ofruar një përshkrim të përgjithshëm të pesë parimeve qendrore: Protonizmiotika (Protonismiotics), Restitucioni (Restitution), Hulumtimi (Inquiry), Vërtetësia (Truth) dhe Etika (Ethics). Krahas kuptimit parësor, në shqip, gjuha në të cilën fillimisht e konceptova teorinë, akronimi i krijuar në anglisht PRITE nënkupton disa konotacione përkatëse, si parashikoj (diçka), pres (diçka), marr (dikë apo diçka), dhe argëtoj (zakonisht i referohet pritjes së mysafirëve).
Në vitin 2005, kur u botua libri im i parë rreth kësaj teorie Protonizmi: nga Teoria në Praktikë, koncepti kishte një rëndësi të menjëhershme në kontekstin ballkanik. Trazirat politike dhe sociale të epokës postkomuniste dhe tërbimi etnik që rezultuan në konfliktet e mëdha të Luftërave Jugosllave të viteve 1990 shpesh e kthenin kritikën letrare në një armë politike, sektare, etnike ose ideologjike, në disavantazh të letërsisë.
Ideologët filluan të hyjnë në botën e kritikës letrare, duke zhvendosur ekspertët e fushës. Ndikimi i kritikës letrare nuk i shërbeu më zhvillimit aktual të letërsisë. Kritika letrare u bë false, duke dështuar në misionin e saj për të mbështetur autenticitetin e letërsisë. Drejtësia, vlera më e madhe e kritikës, nuk e ndriçoi më botën letrare. Mbretëroi urrejtja. Përgjithësisht u harrua se gjykimi kritik duhet të synojë gjithmonë përmirësimin e zhvillimit të letërsisë dhe jo shkatërrimin e saj.
Në emër të mbrojtjes së lexuesve nga kontakti me letërsinë e padenjë dhe promovimit të reputacionit letrar të autorëve të preferuar të grupeve të caktuara ideologjike, të ashtuquajturat “shënime për librat” kryen sulme të dëmshme ndaj autorëve që nuk i pëlqenin, duke i detyruar ata të fillonin të punonin nën emra të rinj, shpesh emra krejtësisht të huaj.
Shumë autorë të shquar shprehën zemërimin e tyre, duke kërkuar një lloj kritike letrare që do ta ruante artin e tyre letrar kundër sulmeve të egra me të cilat përballeshin. Autorë të tillë këmbëngulën se veprat e tyre nuk ishin thjesht shprehje subjektive, por letërsi e vërtetë e bazuar në talentin, profesionalizmin dhe përvojën konkrete të grumbulluar gjatë jetës së tyre. Forma mbizotëruese e kritikës letrare në rajon në atë kohë në fakt kishte fare pak të bënte me letërsinë.
Për më shumë se një dekadë në Ballkan, themeli i kritikës primitive, polemike mbeti i njëjtë, pavarësisht nga cilësia e veprave që kritika shqyrtoi. Sfida më e madhe me të cilën përballej letërsia ballkanike ishte se lexuesit në rajon filluan ta injoronin fare letërsinë. Zhurma dhe konfuzioni e bënë tepër të vështirë për lexuesit të përcaktonin vlerën e veprave letrare.
Ndërkohë, shkrimtarët dhe poetët ballkanikë filluan të favorizojnë idenë se arti i vërtetë njihet nga të paktët, jo nga të shumtët dhe se vlera e tij do të vlerësohet nga brezi i ardhshëm i lexuesve. Ky këndvështrim fatalist, i cili anashkaloi tërësisht rolin e kritikës letrare, dukej gjithashtu i pamjaftueshëm për të mbështetur një kulturë të ndritur letrare.
Në këtë sfond, unë krijova Teorinë e Protonizmit si një metodë e rekomanduar për praktikën e kritikës letrare. Teoria sugjeron që një kritik protonist, kur përballet me një tekst, duhet së pari të kërkojë atë që ka vlerë estetike, intelektuale dhe morale në vepër sipas kushteve të veta. Kritiku që gjen pak vlerë në një vepër, thjesht duhet ta lërë mënjanë dhe të përmbahet tërësisht nga diskutimi i tij – duke e lënë atë në errësirë - në vend që të bëjë një shfaqje të retorikës përçmuese.
Protonizmi, si term, është një metaforë që rrjedh nga fizika me reference tek atomi: në vend që të ndalet te elektroni i paqëndrueshëm, i lehtë dhe negativ, kritiku protonist kujdeset për protonin e qëndrueshëm, me peshë dhe pozitiv. Duke i frymëzuar kritikët letrarë të mendojnë ndryshe dhe duke i inkurajuar ata të rrisin rolin e kritikës letrare, Teoria dhe Filozofia e Protonizmit synon të shërbejë si një katalizator pozitiv për funksionin shoqëror të letërsisë.
Shpresa ime e atëhershme mbetet e njëjtë edhe me këtë libër të ri (në botim e sipër në gjuhën Angleze), që duke ofruar një bazë të përbashkët për kritikët për të vlerësuar një vepër letrare më objektivisht, Teoria dhe Filozofia e Protonizmit mund të zbatohet edhe në praktikën dhe teorinë kritike në pjesë të tjera të botës, në shumë vepra artistike dhe disiplina të tjera përkatëse.
Vështrim i përgjithshëm
I përshkruar gjerësisht në librin tim të ri Teoria dhe Filozofia e Protonizmit: Leksione akademike, Protonizmi përshkruan një qasje kritike ndaj letërsisë dhe degëve të tjera të shkencave humane në lidhje me fushat e fizikës, kimisë dhe matematikës. Emri rrjedh nga protoni, grimca e ngarkuar pozitivisht që gjendet në bërthamën e atomit së bashku me elektronin e ngarkuar negativisht dhe neutronin neutral. Për analogji, kritiku Protonist kërkon dhe thekson vetëm elementët e ngarkuar pozitivisht të çfarëdo lënde relevante që studiohet. Duke përdorur vijën numerike matematikore si një analogji tjetër, mund të themi se Protonizmi ka të bëjë me vlerat në të djathtë të zeros.
Në kritikën letrare protoniste, një kritik përpiqet të shpjegojë ose interpretojë një vepër letrare duke ndriçuar kuptimin e saj dhe duke analizuar e vlerësuar estetikën dhe vlerën e përgjithshme të saj. Një kritik Protonist i ditur, i saktë dhe me mendje të drejtë e vlerëson veprën në aspektin kritik për sa i përket cilësive të saj estetike, imperativëve moral dhe pyetjeve intelektuale që ngre. Kritiku protonist duhet të jetë në gjendje të lërë mënjanë çdo paragjykim që vjen nga përvojat personale ose kufizimet shoqërore, duke kërkuar objektivitetin me të cilin të bëjë vlerësime të paanshme për veprat letrare. Asnjë kritik letrar nuk mund ta ndajë veten tërësisht nga edukimi dhe morali i tij personal, por ata duhet të bëjnë përpjekjet e tyre maksimale për të ndarë artin që analizojnë nga ata që janë si individë. Pas leximit të një vepre letrare, kritikut letrar duhet ta ketë plotësisht të qartë se çfarë këndvështrimi po shfaq dhe në thelb çfarë synon të thotë shkrimtari. Kritiku Protonist duhet të ndihmojë për të sqaruar këtë këndvështrim për lexuesit.
Protonizmi mund të kuptohet edhe përmes një krahasimi me ligjin natyror dhe pozitivizmin. Ligji natyror përdor arsyen, duke përfshirë introspeksionin dhe intuitën, për të fituar njohuri mbi gjendjen njerëzore. Pozitivizmi, nga ana tjetër, hedh poshtë nocionin se njohuria mund të fitohet në këtë mënyrë. Qasja pozitiviste pohon se gjykimi i saktë i të gjitha subjekteve, përfshirë gjendjen njerëzore, duhet të mbështetet rreptësisht në një bazë shkencore, me njohuri të vlefshme të bazuara në përvojë dhe verifikim pozitiv. Me shqyrtimin e tij se si besimet dhe qëndrimet e një kritiku kontekstualizojnë kritikat e një subjekti në studim, Protonizmi mund të thuhet se eksploron introspeksionin dhe intuitën e të tjerëve. Prandaj, Protonizmi përputhet më shumë me ligjin natyror sesa me pozitivizmin, i cili i konsideron të parëndësishme introspeksionin dhe intuitën.
1. Protonizmiotika
Termi Protonizmiotika (Protonismiotics) buron nga një kombinim i Protonizmit dhe semiotikës. Zhvillimi i Protonizmiotikës shërben si një korrigjues për kritikët, ndërkohë që u mundëson lexuesve të vlerësojnë drejt veprat kritike.
Një kritik protonist përdor Protonizmiotikën si një mjet detektivi gjuhësor për të përcaktuar nëse një vepër e kritikës negative përbën një sulm ad hominem ndaj autorit apo është vërtet e pavlershme në kuptimin letrar apo akademik. Nëse është kështu, atëherë Protonisti mund ta klasifikojë atë si kritikë jopublike, private dhe rrjedhimisht diskurs jo thelbësor, ose mund të zgjedhë të mbrojë autorin në një nivel më të lartë.
Ashtu si veprat letrare pa cilësi pozitive, kritika negative ka vlerën zero të një neutroni dhe nuk meriton një përgjigje në një plan të ngjashëm negativ. Në mënyrë të ngjashme, në matematikë, një numër negativ plus një numër negativ çon vetëm në një shumë më të madhe negativ. Prandaj, kritikët protonistë përmbahen nga përgjigjja e kritikës negative me kritika më negative. Duke bërë këtë vetëm minon diskursin produktiv.
Një kritik letrar protonist duhet të kuptojë dhe të veprojë sipas parimeve thellësisht pozitive të gjuhës dhe të ketë një kuptim të mirë të simbolikës letrare si një element i sjelljes komunikuese gjatë kohës që është i angazhuar në kritikë letrare. Kritiku duhet të kuptojë mirë degët e pragmatikës, semantikës, sintaktikës (sintaksës) dhe të gjitha teoritë dhe qasjet e tjera filozofike të rëndësishme për gjendjen e letërsisë.
Njëkohësisht, Protonizmiotika tenton të edukojë lexuesin në një nivel kritik, të pajisur me mjete gjuhësore, për të kryer një vlerësim të thellë të deklaratave nga kritikë të tjerë joprotonistë. Protonizmiotika i mundëson lexuesit të njohë shenjat në gjuhën e një artikulli kritik, të cilat mund të dekodohen për të zbuluar karakterin profesional të kritikut dhe për të konstatuar nëse kritiku i është afruar me drejtësi autorit. Në bërjen e këtij përcaktimi, është e rëndësishme të kihet parasysh se Protonizmi e sheh një vepër letrare si më të madhe se autori që e ka krijuar, duke e bërë karakterin e autorit të parëndësishëm, nëse vepra ia vlen të lexohet apo jo.
Kritikët protonistë duhet të pranojnë se me shfaqjen e teorive të reja socio-gjuhësore dhe letrare, zhvillohen tema të reja të strukturës shoqërore. Tekstet letrare përfaqësojnë produktet e mendimeve dhe emocioneve njerëzore të shprehura me fjalë dhe nuk janë krijuar nga robotët. Për shkak se faktori njerëzor ka rëndësi, ne duhet të vlerësojmë ndikimin potencialisht të thellë të kritikës mbi letërsinë dhe mbi mënyrën se si letërsia i formëson komunitetet.
Kritikët protonistë synojnë një ndërgjegjësim aktiv të këtyre koncepteve dhe shqetësimeve sociale, në mënyrë që ne të luajmë një rol pasurues në letërsi dhe në jetën e përditshme të qenieve njerëzore dhe mjediseve të tyre. Në këtë proces, ne gjithashtu duhet të përmirësojmë zotërimin tonë të bazave të ndryshme të gjuhës. Duke i mbajtur parasysh këto baza si themeli bazë i njohurive gjuhësore, ne duhet të mendojmë në mënyrë konstruktive sa herë që bëjmë kritikë letrare.
Protonizmiotika e frymëzon kritikun protonist që të studiojë marrëdhëniet ndërmjet fjalëve dhe konteksteve të tyre për të shfrytëzuar strategji gjuhësore që mund të sjellin pozitivitet nga çdo vepër e denjë letrare, sepse analiza e çdo teksti është gjithashtu një akt i krijimit letrar.
2. Restitucioni
Protonizmi e lidh konceptin e Restitucionit (dëmshpërblimit) me atë që teoria mbështet si një parim i së drejtës morale: mos ndëshko, vetëm shpërble. Me Restitucion, Protonizmi do të thotë që kritikët letrarë duhet të gjejnë mënyra për të pasqyruar synimet pozitive të autorëve, duke ruajtur një standard profesionalizmi. Forma e vetme e restitucionit është shpërblimi. Kjo do të thotë t’i qasemi punës me vullnet të mirë dhe me mirëbesim.
Një kritik protonist shërben si ndërmjetës për lexuesin. Si i tillë, kritiku duhet të bëjë “dëmshpërblime” për efektet e kaluara negative të kritikës letrare, duke gjetur mënyra për të kompensuar autorin dhe lexuesit për humbjet ose dëmet e përjetuara më parë, duke ofruar udhëzime për të vlerësuar aspektet e bukura të veprave, jo pjesët e dyshimta që ato mund të përmbajnë.
Shpërblimi i shkrimtarëve të denjë është i bukur në vetvete, por shpërblimi i tyre duke theksuar bukurinë që gjendet në veprat e tyre shërben si një burim i veçantë kultivimi, veçanërisht për shkrimtarët e rinj e në zhvillim. Mirënjohja e shkrimtarëve që herët në punën e tyre ofron një burim krenarie dhe frymëzimi, duke rritur gjithashtu statusin e tyre në shoqëri.
Parimi i restitucionit të Protonizmit është një çështje e barazisë letrare dhe drejtësisë poetike. Restitucioni përfaqëson gjithashtu një përgjegjësi sociale, si një burim jetik që mund të luajë një rol të rëndësishëm në përmirësimin e funksionit të letërsisë në evolucionin e qytetërimit.
Në përputhje me qasjen e nxitur nga parimet e tjera të Protonizmit, kritiku Protonist u drejtohet komenteve negative vetëm për të mbrojtur autorin prej tyre, duke u përmbajtur nga shprehja e opinioneve personale negative. Nëse kritiku protonist nuk mund të gjejë ndonjë gjë pozitive në një vepër në studim, atëherë vepra konsiderohet të jetë ekuivalenti letrar i një neutroni dhe si rrjedhim i pavlefshëm dhe jo i përshtatshëm për t’u diskutuar.
E thënë thjesht, nëse kritiku Protonist nuk ka asgjë pozitive për të thënë, atëherë ai ose ajo nuk thotë asgjë. Me fjalë të tjera, letërsia është art dhe duhet celebruar. Nëse nuk ka asgjë për të celebruar, nuk është letërsi. Në atë rast, pse të tentohet kritika letrare për një vepër, që nuk cilësohet si letërsi?
3. Hulumtimi
Një kritik letrar protonist duhet të kërkojë gjithmonë të vërtetën dhe informacionin pozitiv, si dhe njohuritë se si ta përzgjedhë dhe t’ia paraqesë lexuesit. Megjithëse Protonizmi e vlerëson hulumtimin për theksin e tij epistemologjik në aftësitë analitike objektive, ai këmbëngul se sado objektiv mund të jenë kritikët, vlerësimet e tyre kërkojnë një sasi të mjaftueshme erudicioni kontekstual.
Një kritik protonist përpiqet të përcaktojë dhe të përcjellë se si autorët e përballur me tema të veçanta kanë debatuar për këto çështje dhe i janë përgjigjur pasigurive, konfuzionit ose argumenteve të kolegëve të tyre në të kaluarën, duke ofruar njohuri unike stilistike dhe strukturore në ligjërimin letrar.
Duke marrë parasysh një mori konventash kulturore për racën, gjininë dhe klasën, kritiku protonist thekson gjithashtu rolin e përvojës letrare në përcaktimin e asaj që përbën “letërsinë e mirë”. Ndërsa përqendrohet në vlerësimet letrare dhe pasojat kulturore të veprave më të rëndësishme të secilës epokë të caktuar, hulumtimi Protonist kërkon një qasje më gjithëpërfshirëse, duke lehtësuar ndërgjegjen shoqërore dhe praktikat që avancojnë cilësinë e shkrimit për hir të krijimit të një letërsie bashkëkohore më të dobishme.
Thënë kështu, një vlerësim formal dhe i paanshëm i një vepre letrare kërkon ende një hetim për të përcaktuar fakte rrethanore. Doktrina Protoniste i këshillon kritikët që t’i bëjnë kërkimet e tyre në dritën e kushteve dhe nevojave aktuale të komuniteteve të tyre letrare.
4. Vërtetësia
Protonizmi pohon se e vërteta në lidhje me ideologjitë letrare është një konstrukt i përkohshëm shoqëror, që i nënshtrohet ndryshimeve në përputhje me strukturën shoqërore të origjinës dhe rrethanat epistemologjike të zhvillimit të saj. Në ndryshim nga filozofia objektiviste, Protonizmi pohon se nuk ka asnjë të vërtetë të pavarur nga mendja njerëzore.
Gjithçka që konsiderohet e vërtetë ndërmjetësohet në një mënyrë ose në një tjetër nga çdo individ i ndërgjegjshëm. Në këtë kuptim, ajo që konsiderohet një e vërtetë e përbashkët mund të zgjasë vetëm për aq kohë sa bindja e besimtarit të saj individual, sepse çdo e vërtetë është gjithmonë në pritje të modifikimit dhe përmirësimit të mëtejshëm. Kjo nevojë për modifikim dhe përmirësim të vazhdueshëm e bën të pamundur ekzistencën e një të vërtete të përbashkët. Një propozim besohet të jetë i vërtetë vetëm sepse besimi plotëson përkohësisht nevojat individuale ose kolektive.
Detyra më themelore e një kritiku letrar protonist është të tregojë të vërtetën për vlerën letrare që gjen në një vepër – të mos manipulojë të mirat dhe të amplifikojnë elemente negative që mund ta çorientojnë lexuesin për cilësitë e vërteta të veprës. Një kritik protonist duhet të kuptojë shumë lloje të së vërtetës, të tilla si gjendja aktuale e një çështjeje, përputhshmëria me faktin ose realitetin dhe të vërtetat matematikore. Këndvështrime të tilla multidimensionale do t’i mundësojnë një kritiku protonist të veprojë mbi idenë e subjektivitetit të së vërtetës, me subjektin që ka të ngjarë të pranojë si të vërtetë një të vërtetë të besuar personalisht.
Të vërtetat që nuk mund të vërtetohen plotësisht kanë aq shumë mundësi për të mbijetuar sa të vërtetat në dukje absolute, siç janë ligjet e fizikës. Shumë ende besojnë në ekzistencën e një Zoti të gjithëfuqishëm, të cilin shkenca nuk mund ta kundërshtojë. Shkalla në të cilën doktrinat fetare shihen si absolutisht të vërteta varet gjithashtu nga besimtari individual. Megjithatë fetë e lashta vazhdojnë edhe sot në forma që janë në mënyrë të dallueshme të lidhura me burimet e tyre, duke reflektuar gjithashtu interpretime të ndryshme, që në mënyrë të arsyeshme duhet të arrijnë në termat e bashkëjetesës.
Në të njëjtën mënyrë, çdo shfaqje e dhënë e letërsisë dhe e arteve të tjera mund të përmbajë mishërimin e vet të së vërtetës. Kritiku Protonist duhet të ndihmojë për të identifikuar praninë e të vërtetave të tilla të brendshme relative dhe për të artikuluar potencialin e tyre për një ndërlidhje harmonike.
5. Etika
Teoria dhe Filozofia e Protonizmit nuk amplifikojnë apo ulin asnjë etikë apo grup etikash. Për një orientim etik në fushën e kritikës, një Protonist punon për të përcaktuar se si kritikët joprotonistë sistemojnë, mbrojnë dhe rekomandojnë konceptet e sjelljes së drejtë dhe të gabuar. Duke vepruar kështu, një Protonist mund të vërë në dukje pika të verbëra në të menduarit e kritikëve, të cilat pengojnë të shohin pozitiven në një temë të caktuar në diskutim.
Një kritik letrar protonist duhet të ketë një sistem parimesh morale dhe duhet të ndjekë rregullat e sjelljes të njohura në shoqëri në lidhje me interesat e përbashkëta dhe letërsinë e vërtetë. Kur shkruan për një vepër, një Protonist duhet të veprojë në mënyrë pragmatike, duke kërkuar të aplikojë të mirën më të lartë të mundshme që mund të rezultojë nga kjo detyrë. Kjo strategji nuk duhet të përfaqësojë një përpjekje artificiale: parimet e etikës protoniste bazohen në idenë se detyrimet morale lindin nga instinkti dhe vullneti natyror i njeriut. Ekzistojnë tri kategori kryesore të konsideratave morale: teleologjike, deontologjike dhe utilitare. Çdo lloj ka pikat e veta të forta dhe të dobëta, dhe asnjëra nuk është plotësisht e saktë. Por në përgjithësi, të gjitha kërkojnë që kritikët Protonist të kryejnë veprime të caktuara për të përmirësuar veten dhe komunitetin.
Etika protoniste përqendrohet në përmbajtjen dhe kuptimin e një pjese letrare sesa në veprimet ose sfondet e tjera të autorit të saj. Kjo na lejon të shqyrtojmë vlerën etike të veprave letrare nga një këndvështrim më i lartë. Përndryshe, ndryshimi mes leximit për mesazh moral dhe kërkimit të teksteve letrare bëhet i vështirë për t’u dalluar. Etika protoniste mund të na ndihmojë të zbulojmë kryqëzime më komplekse midis tekstit letrar dhe vlerave morale, sepse Teoria e Protonizmit thekson se parimet etike janë të natyrës sociale dhe për këtë arsye jo absolute. Edhe tipari i lindur i dinjitetit njerëzor është unik për individët.
Një qasje e kujdesshme ndaj veprave letrare, si dhe ndaj vetë kritikëve letrarë, kërkon një theksim në tre virtyte kryesore: drejtësinë, guximin dhe maturinë. Në thelb, letërsia dhe kritika letrare kërkojnë një trajtim të barabartë në dritën e këtyre virtyteve parësore. Një barazi e tillë në vetvete do të japë hierarkitë e duhura të theksit për një kulturë letrare morale.
Pozicioni etik i çdo kritiku mund të formësojë dhe shtrembërojë vizionin e lexuesit, veçanërisht nëse lexuesi nuk është i njohur me temën e kritikës. Etika protoniste shmang fokusin e ngushtë tipik të standardeve më pak konstruktive të kritikës. Ka shumë forma të së mirës dhe shumë lloje të moralit. Kërkimi për një masë të vetme çon në konfuzion.
Prandaj, etika Protoniste nuk bën asnjë përpjekje për të përcaktuar standardet e së drejtës dhe të gabuarës, por përkundrazi thekson marrëdhënien midis gjykimit moral dhe fushave të tjera të kërkimit përmes ndjeshmërisë ndaj formave të ndryshme të bukurisë letrare e artistike.
Ndikimi në rritje i protonizmit dhe implikimet arsimore
Në më pak se dy dekada që nga prezantimi i saj, Teoria e Protonizmit ka ndikuar në diskutimet letrare dhe akademike dhe ndikimi i saj vazhdon të rritet dhe të përhapet në të gjithë globin, përfshi këtu një numër të konsiderueshëm universitetesh në Amerikë, Evropë, Azi dhe Amerikën Latine.
Mediat kryesore dhe organet letrare si The Dallas Morning News dhe The Boston Globe e kanë cilësuar Teorinë e Protonizmit si një burim që “kërkon të promovojë paqen dhe të menduarit pozitiv përmes kritikës letrare.” Gazeta e famshme e Uzbekistanit Book World e ka quajtur Protonizmin “Teoria për të cilës bota ka pritur.” Ndërsa Corriere della Sera e Italisë e ka shpallur atë “një teori të madhe letrare” – “Una grande teoria letteraria“. Me dhjetëra gazeta e televizione të tjera nga e gjithë bota kanë folur dhe shkruar pozitivisht për Protonizmin.
Përkrahësit e Protonizmit argumentojnë për potencialin e teorisë për të lehtësuar dialogun jo vetëm në fushën e letërsisë dhe filozofisë, por edhe në shumë fusha të tjera të artit dhe shkencës. Fuqia e kritikës protoniste qëndron në aftësinë për të inkurajuar një dialog të hapur të ankoruar në zemër të teorisë kritike bashkëkohore mbarë botërore.
Për shkak se letërsia shërben shumë role në shoqëri, ekziston një gamë e gjerë veprash letrare që tërheqin lexuesit. Ndryshe nga kritika negative, kritika protoniste identifikon atë që rezonon me idealet universale dhe mbështet rolin e letërsisë në formimin e individëve dhe kulturave në tërësi.
Shkurtimisht, një funksion kryesor i letërsisë si një formë e sofistikuar arti është të krijojë bukuri, kurse një mision kolatik i artit është të na inspirojë të celebrojë universin, Zotin, natyrën, jetën… Rrjedhimisht, roli i kritikut protonist është të gjejë raste për të festuar dhe për t’i shfrytëzuar ato për të lehtësuar funksionin social të letërsisë.
Ndërsa Teoria e Protonizmit nuk pretendon të ketë fuqinë për të transformuar njëherësh botën shoqërore ose letrare, ajo pohon se kritikët letrarë duke e aplikuar atë mund të kontribuojnë në mënyrë domethënëse jo vetëm në përmirësimin e funksionit shoqëror të letërsisë, por edhe në ndriçimin e jetës së krejt racës njerëzore.
— Fund —
(Sqarim: Ky leksion është pjesa hyrëse, pra leksioni i parë në serinë e leksioneve të Marinajt që janë pjesë e programeve të universiteteve ku jepet si lëndë Teoria dhe Filozofia e Protonizmit. Ato janë përmbledhur në librin e ardhshëm të Prof. Marinajt: Theory and Philosophy of Protonism: Academic Lectures (Teoria dhe Filozofia e Protonizmit: Leksione akademike). Ky leksion është përkthyer nga Marinaj, nga Anglishtja në shqip, në shenjë respekti për gazetën Nacional dhe Shtëpinë Botuese Nacional, që kanë botuar dhe promovuar të parët librin e parë të Marinajt Protonizmi: Nga Teoria në Praktikë).
