SHI JAPONEZ

Lazër Stani

– ese letrare

Todo es ceremonia en el jardín salvaje de la infancia*
Pablo Neruda

“Ky shi japonez, është krejt si shirat e fëmijërisë time”, mendova, duke vështruar shiun e furishëm që përplasej mu përpara këmbëve të mia. Qëndroja para portës së madhe të hotelit dhe vështroja turrat e shiut që ndiqnin më rrëmbyeshëm njëra-tjetrën, duke u kacafytur me fasadat e ndërtesave të larta. Njëherë e një kohë, kur nuk isha më shumë se dhjetë vjeç, rrija në dritaren e katit të dytë, në shtëpinë e madhe të dajave, dhe vështroja shiun e rrëmbyer që binte papushim prej dy ditësh. Turrat e shiut, dukej se vinin nga përtej qafës së malit dhe përplaseshin egërsisht mbi çatinë e shtëpisë, mbi trungjet e zhveshura të pemëve, tutje faqeve të kodrave, shkëmbinjve të egër e të zymtë që nxinin si murgj të dëshpëruar. Nga të gjitha anët dëgjohej gurgullima e ujërave që zbrisnin të papërmbajtshëm brinjave e shpateve, gjersa mblidheshin në lumin e madh që gulçonte e shkumbëzonte gjithë zemërim, pasi i kishte përlarë të gjitha urat dhe përmbytur arat pranë brigjeve.

“Futu brenda, mos rri në dritare se do ftohesh”, më tha nënë-daja, gjyshja ime, duke më kapur për supesh. Unë u çlirova prej dorës së saj, që, megjithatë më përkëdheli kokën, dhe vazhdova të shikoj shiun, me shpresë se do të bëhej edhe më i fortë, gurgullima e ujërave do të bëhej edhe më e fuqishme, përrenjtë në shpatet e maleve do të bëheshin edhe më të rrëmbyer dhe lumi i madh do të vazhdonte të rritej, duke rrotulluar në shtratin e tij trungje pemësh të shkulura dhe gurë. U kujtova për peshqit dhe thashë me vete se kjo stuhi me siguri do t’i ketë shfarosur të gjithë. E kush mund t’i bënte ballë këtij lumi që merrte gjithçka përpara.

Si është e mundur? pyeta veten. Ky shi japonez është krejt si shirat e fëmijërisë sime.
Si është e mundur? pyeta veten sërish i pushtuar papritmas nga paniku, frika se nuk do të mund të kthehesha më kurrë pas. Kisha shkuar aq larg, sa kur i mendova të gjitha fushat, malet, pyjet, lumenjtë, fshatrat, qytetet e shtetet që kisha shkapërcyer në natën e fluturimit tim nga Milano në Tokio, pandeha se kisha mbërritur në fund të botës, ose në një botë krejt tjetër, në një planet tjetër. Dhe më e çuditshmja, këtu gjeta po ata shira, që kisha lënë pas këtu e tridhjetë vjet të shkuara, në vendlindjen time, atje në fshatin e dajave, dhe në fshatin tim, ku retë që vinin nga Perëndimi i panjohur sillnin shirat e stuhitë, të cilat zgjatnin nga tri ditë deri sa u shterronin fuqitë, retë shpërndaheshin të ligështura e të zverdhura dhe unë vrapoja te lumi e me orë të tëra sodisja ujërat e shkumbëzuar e të rrëmbyeshëm që ndesheshin me tërbim me gurët dhe shkëmbinjtë në shtratin e lumit.

Ndërsa po shihja shiun që binte, shiun tim, m’u afrua një punonjës i shërbimi të hotelit dhe, duke më zgjatur një çadër, tha: “Nëse ju duhet të dilni zotëri, mund ta përdorni këtë çadër, ose po ju porositim një taksi”.

E falënderova djaloshin japonez për çadrën me mendjen tjetërkund. Madje më duket se e falënderova shqip, në dialektin e fëmijërisë sime. Ai buzëqeshi pa kuptuar gjë dhe më kujtoi se në orën dymbëdhjetë, duhej të kthehesha në hotel, pasi më priste zonjushë Amaya, piktorja, që do më shoqëronte gjatë vizitës sime në një muzeum arti, ku sapo qe hapur një ekspozitë që kishte shkaktuar shumë polemika.

Dola nga hoteli dhe zura të hapëroj nëpër shi në trotuarin pothuajse të zbrazët, i pushtuar nga një ndjenjë e llahtarshme humbjeje. Ndjehesha si një fëmijë i pambrojtur që ka humbur babë e nanë dhe nuk e di nga t’ia mbajë. Të gjitha rrugët që gjendeshin para tij, ishin të huaja dhe të panjohura, të gjitha të shpinin në askund. Ndjeva se fëmija brenda meje po ulërinte, përplaste këmbët, përpiqej të shkëputej prej meje e të vraponte larg, të kthehej në vendlindjen e tij, të ngjitej në dhomën e vet në katin e tretë, të ngjeshej pas xhamit të dritares, të dëgjonte strehet që derdhnin poshtë me zhurmë ujin e shiut, të këqyrte ujërat që rridhnin shpateve të kodrave përballë, që sapo kishin krijuar përrenj të rinj që rridhnin gëzueshëm tatëpjetë, ndërsa shkrepëtimat e vetëtimave dhe gjëmimet që dridhnin tokë e qiell, të bindnin se shirat do të vazhdonin dhe përrenjtë e sapodalë do të bëheshin dhe më të tërbuar e të papërmbajtshëm. Pastaj dëgjova nënën të ankohej, “Na kalbi ky shi” dhe tim gjysh që, i sapo kthyer nga jashtë i lagur e i bërë qull, tha i mërzitur se ishin shembur dy mure arash dhe në vazhdoftë kështu, do të na nxjerrë rrasë në diell. E kisha dëgjuar shpesh të thoshte, se një ditë, do të mbeteshim pa tokë e pa livadhe se shirat vit për vit po e merrnin dheun e butë dhe pjellor dhe e shpinin fushave e veç shkëmbinj e gurë të shkretë do të mbeteshin në këto anë.

Tashmë fëmija brenda meje ishte ngjallur, ishte zgjuar egërsisht, më kishte pushtuar. Unë isha shndërruar i tëri në fëmijë, shihja me sy fëmije, ndieja me zemër fëmije. Si i rritur, e dija se fëmijëria ime ka qenë e vështirë, po ec e mbushja mendjen këtij fëmijës brenda meje. Ai thotë se ajo fëmijëri qe e mrekullueshme, magjike, e papërsëritshme në çdo orë, në secilën ditë, në secilën mbrëmje, në çdo stinë. Ku ka si ato mëngjeset e atëhershme, kur dielli nxirrte vetullën e zjarrtë pas kreshtës së malit në horizont dhe rrezet e tij të arta futeshin lozonjare në shtratin tënd deri sa të zgjonin nga gjumi, ditët e hareshme dhe të gëzuara, vrapimet nëpër rrugë, endjet poshtë e lart kodrave, shëtitjet në pyje, ngjitjet në shkëmbinj e male, kacavjerrjet nëpër pemë, lulet e livadheve, netët e mbushura me yje, pranverat, vjeshtat, dimrat, mbrëmjet e vona buzë zjarrit, rrëfimet e pafundme të stërgjyshes, të gjyshit, nënës, babait, hallave, grave të fqinjëve, të pleqve të fshatit, një botë e humbur që nuk do ta gjesh më kurrë. Dhe si për t’u hakmarrë ndaj meje shton: “Edhe tregimet më të bukura, unë t’i kam shkruar”.

Fëmija i zemëruar shkëputet prej meje, më qëndron përballë në mes të shiut dhe shqipton pamëshirshëm:

“Mendoje veten të rritur në një çerdhe, pastaj në kopësht. Çdo të mbaje mend? Fytyra të vrazhda edukatoresh të lodhura nga jeta, këngë idiote për fëmijë, përralla edhe më idiote me dhelpra dhe arinj, me keca dhe ujqër, vjersha budallaqe poetësh që s’u bënë kurrë poetë, ndonjë këngë për udhëheqësin dhe aq. Njeri i ri, ja çdo të ishe bërë. Njeri pa kujtesë, pa histori”.

Fëmija vazhdon të qendrojë përballë meje. Shiu japonez e ka lagur të gjithin. Currila uji i zbresin nga flokët në qafë, i kullojnë në shpinë, në bark, rrëzave të kofshëve. Ashtu siç lagesha unë në fëmijërinë time, kur më zinte rrebeshi larg shtëpisë dhe kisha frikë të futesha në ndonjë shpellë, apo të qendroja nën pemë. Gojët e errëta të shpellave vërtetë më tmerronin, ndërsa nën pemë më kishin porositur të mos qëndroja, sepse vetëtimat godisnin gjithmonë pemët e larta, sidomos gështenjat. Nga vetëtima e pati pësuar edhe njëra prej gështenjave tona. Rrufeja ia shkuli një dredhë lëvoreje nga maja në rrëzë dhe gështenja gjigande pas një viti u tha.

Si për t’u shfajësuar, shqiptoj mbyturazi se askush nuk e ka mbajtur fëmijërinë brenda vetes si unë. Lexo intervistat e mia, që kam dhënë, lexo çfarë kam thënë për fëmijërinë sa herë më kanë pyetur, por ti as i lexon ato që shkruaj. Në një intervistë të botuar shumë vite më parë jam shprehur: “Kujtimet e mia janë shumë të hershme. Mbaj mend motrën time gjashtë apo shtatë muajshe kur qante, por pastaj edhe kur tërhiqej zvarrë nëpër dysheme. Mbaj mend gjithashtu se stërgjyshja ime nuk e duronte dhe shpesh i thoshte nënës: “Ma hiqni sysh!” Atëherë nuk kam qenë më shumë se tre vjeç. Pastaj vjen një botë shumë e pasur, e jashtëzakonshme, e mbushur me imagjinatë, histori, legjenda, ngjyra, fytyra njerëzish, fjalë, dritë, terr, stinë… Gjithçka është shtresuar brenda meje, është shkruar brenda meje për të mbetur ashtu përgjithnjë. Nganjëherë vihem në kërkim të kësaj bote, por e shoh se ajo nuk mund të gjindet askund. Ajo është vetëm brenda meje. Kjo kujtesë është lidhja ime e parë me letërsinë. Më vonë erdhën librat dhe kjo ecje e shqetësuar nëpër vite”.

Ja pra që kam thënë se ti je shkrimtari brenda meje, jo unë, them gati me solemnitet fitimtari. Madje dhe në intervistën e fundit, që kam dhënë, prapë ti je aty. Unë jam ti, ëndrra jote jam unë, asgjë tjetër. Ja lexoje. Ç’mund të thosha më shumë se kaq?
“Unë di se kam patur një fëmijëri mahnitëse në shtëpinë ku u linda, ku jeta dhe vdekja qendronin në një ekuilibër të brishtë, që lëkundej kërcënueshëm. Por dhe të mbushur me histori, mite, legjenda, rrëfime pafund. Kjo e bënte jetën të begatë dhe të bukur, të mbushur me mister dhe shpresë. Ndonëse e dija instinktivisht se sa të rritesha, sa të bëhesha zot i vetes nuk do të jetoja më aty. Dhe kështu ndodhi. Them se mora shumëçka të mirë prej andej, por jo veset. Në letërsinë time ka jo pak hapësirë vendi ku u linda. I kthehem gjithmonë vendlindjes, si një parajse të pamundur…”

“Kështu ishte vërtetë dikur, por tani nuk i besoj më fjalët e tua, thotë fëmija brenda meje. Dikur, sa mbërrije në fshat nuk të zinte vendi vend, harroje kush ishe, statusin që kishe. Dilje dhe bridhje të gjitha arat, ngjiteshe kodrave, bridhje njësoj si unë, ngjiteshe, nëpër pemë, shkoje në pyll, në mal. Zemra gati sa nuk të pëlciste në krahëror. Nuk ngopeshe me ajrin, tokën, ujin e burimeve të atyshme. Dhe as me historitë. Njerëzit të shihnin dhe bënin çudi. Si nuk është rritur ky njeri, si nuk mbahet pak me të madh? Prapë mbush kutinë me krimba shiu dhe shkon të gjuajë peshk, prapë ngjitet në pemë si kalama, prapë del e luan me qenin në oborr, prapë mban macen në prehër. Kështu bëje sa herë vije në fëmijërinë tënde, në vendlindjen tënde. Ti aty ishe fëmijë, doje që baba të të përkëdhelte kokën, që nëna të të përqafonte, të ulej e të bisedonte me ty, të të tregonte historitë e të shkuarës. Të kujtohet se sa u dëshpërove, kur e gjete qershinë e tharë në kodër, pasi një rrufe e pati çarë mes për mes trungun e saj. Iu lute gjyshit të mbillte një qershi tjetër në të njëjtin vend. Ai mbolli jo një, por tri qershi. Sot ato janë rritur, por ti as i vure re herën e fundit kur ishe.

Të kujtohet, kur erdhe me atë të huajën, Andrean, a si e kishte emrin. Ti qëndroje para derës së kyçur të shtëpisë tonë, vështroje nga dritaret e katit të parë kuzhinën, dhomën e ndenjes dhe u mbajte fort pas hekurave të dritares që të mos bije. Andrea, edhe pse shkrimtare, nuk e kuptoi se ç’po ndodhte me ty. Asgjë të veçantë nuk kishte aty për t’u tronditur. Për sytë e Andreas, sigurisht. Kurse për ty ishte ndryshe, ishte krejt jeta jote. Edhe atë ditë binte shi, njësoj si këtu në Tokion e largët, ku na ke sjellë. Dhe ti ishe lagur njësoj si unë, megjithatë doje të shëtisje, t’i shkelje të gjitha rrugët, të vije buzët në krua e të pije ujë, t’u shkoje te rrënja pemëve, të dilje në Kodër, atje përballë shtëpisë, te qershitë dhe të rigjeje ëndrrat e mia, ëndrrat e tridhjetë viteve të shkuara. Po Andrea të mbajti për krahu, të ktheu mbrapsht dhe vajtët e kaluat natën në shtëpinë e kushërinjve.

Atëbotë, sa herë ktheheshe në Tiranë, pas udhëtimit në vendlindje, ti ndjeheshe i huaj në shtëpinë tënde. Të dukej sikur jeta jote ishte atje, jo në Tiranë. Dhe gruaja jote që të shihte me dyshim: “Po ç’ka kështu ky njeri? Sa herë shkon në vendlindje nuk më do më”. Ajo nuk e kuptonte se ti ikje burrë dhe ktheheshe fëmijë prej andej, një fëmijë qe ende nuk e di se çfarë është dashuria për një grua, sepse ende nuk je rritur, ende nuk ke dashuruar. Dhe të duheshin ditë që ta merrje veten, ndërsa gruan tënde e brenin hamendje të liga për pabesinë tënde.

Pastaj kur erdhe shtatorin që shkoi, ndodhi ajo që nuk e prisja. Asnjë emocion, vetëm lodhje, bezdi. Ngatërroheshe në secilën ferrë që të dilte përpara, në secilin murriz. T’u duk vetja krejt i pamësuar, sikur ecje në një tokë të huaj, në një tokë të humbur, që tashmë nuk të përkiste më ty, por të tjerëve. U mundove të rigjeje të shkuarën, shëtite arat, kodrat, livadhet, ograjat, pyllin dhe përrenjtë, por prapë asnjë emocion. Asgjë nuk të dukej më e jotja. Vetëm bëje fotografi, siç do të bëje në çdo vend tjetër të botës, kur ka diçka të egër që të josh.

Pasdite vonë shkove dhe te lumi që të peshkoje, por të zuri shiu, të lagu si mos më keq dhe u ktheve menjëherë në shtëpi nga frika se mos ftoheshe.
Unë rrija me orë të tëra i lagur, duke peshkuar. As që më bëhej vonë për shiun e ftohtë akull që më binte në flokë, në kurriz. Buzët me nxiheshin nga i ftohti, duart më mpiheshin, por vazhdoja të hidhja grepin në lumë me shpresë se mos kapja peshkun e madh. Ah, psherëtiu, kujt ia them dhe unë këto”.

Fëmija përballë meje u mendua një grimë dhe shtoi: “Kthehu në hotel, tha. Po shkon dymbëdhjetë. Shko të vizitosh ekspozitën me Amaya-n.”

Fëmija humbi mes shiut dhe unë u ktheva me nxitim në hotel, u ngjita në dhomë, bëra një dush të shpejtë, u vesha me rroba të tjera dhe zbrita pesë minuta me vonesë në holl, ku po më priste Amaya, mikja ime japoneze. Sapo më vuri re ajo u përkul gjer në gjysmë para meje, aq sa flokët e saj më prekën duart e zgjatura drejt saj, tha diçka që unë nuk e kuptova dhe u nisëm të dy së bashku për të vizituar muzeumin “Eisei-Bunko”. Gjatë rrugës për te muzeumi ajo po më fliste për artin e ndaluar japonez, për Shunga-n. “Janë piktura të jashtëzakonshme për kënaqësinë e të rriturve”, po më thoshte dhe përmendte emra piktorësh si Katsushika Hokusai, Nishikawa Sukenobu, apo Kitagawa Utamaro, emra që unë as i kisha dëgjuar dhe as kisha ndonjë njohuri rreth artit të tyre Shunga. Amaya heshti një grimë sikur po kërkonte diçka të futur në sirtarin e gabuar. “Po Keisai Eisen, tha, i hatashëm.” Kërkoi në tabletin e saj, gjeti pikturën e tij dhe ma tregoi. “Shihe, më tha. Kjo pikturë nuk është ekspozuar në Muze. Morali. Idiotët. Turp nuk është trupi i njeriut, turp është censura”. Tha edhe diçka tjetër në një gjuhë të pakuptueshme për mua, me siguri në gjuhën e saj, në dialektin e saj, dhe kur unë e pyeta për kuptimin, tha se bëhej fjalë për një shprehje të vjetër japoneze për kënaqësinë e shtratit, por shprehjen nuk ma përktheu dhe unë nuk e mësova kurrë.

Vizita në muzeum zgjati rreth dy orë, sepse Amaya ndalej e më shpjegonte secilën prej pikturave dhe objekteve që ekspozoheshin në muzeum, më fliste për piktorin, kohën kur është realizuar piktura, teknikën e realizimit, erotizmin që përcillnin, kënaqësinë e fshehtë që reflektonin, duke të drithëruar trupin e djersitur kurrizin. Unë e dëgjoja me sy të ulur përdhe, duke u skuqur me pacipësinë e atyre punimeve, si të isha një fëmijë i edukuar në manastir. Duke parë ndruajtjen time, Amaya këmbëngulte që t’i shihja sa më gjatë pikturat, dhe përpiqej të më shpjegonte detajet.

“Këto janë vepra të mrekullueshme arti, këmbëngulte Amaya, frymëzojnë jetën”.
Amaya nuk e dinte se nuk turpërohesha unë nga lakuriqësia dhe dalldia e trupave njerëzorë, por fëmija brenda meje.

Në mbrëmje hëngrëm darkë së bashku në një restorant me prodhime deti që e zgjodhi Amaya dhe pimë një shishe verë siçiliane që nuk e di se si kishte mbërritur deri aty. Gjatë gjithë darkës ajo më foli për artin “Shunga” dhe herë pas here më tregonte në tabletin e saj ndonjërën prej pikturave, që siç shprehej ajo “frymëzonte veçanërisht jetën”, duke përdorur këtë formulim poetik, në vend të “frymëzonte veçanërisht seksin e shfrenuar”. Ndërsa unë i tregova për fëmijërinë time të mistershme, për jetët e çmendura të grave dhe burrave, që nuk i kishin shpëtuar vëzhgimit të syrit tim prej fëmije. Iu rrëfeva, siç nuk i isha rrëfyer kurrë asnjë gruaje.

Vonë në mbrëmje, kur po dilnim nga restoranti, Amaya më pyeti:
“A e di kuptimin e emrit tim në japonisht?”
“Jo”, iu përgjigja shkurt.
“Shi natësor”, tha dhe më shtyu fort në kurriz, duke më nxjerrë në mes të shiut, që edhe atë natë nuk kishte ndërmend të pushonte.

*Span: “Gjithçka është kremtim në kopshtin e egër të fëmijërisë.”

Nga libri “Rrugë pa krye”