Studim letrar nga Shefqet Dibrani
Prend Buzhala, “ANI I ILIRISHTEVE”, poezi, botoi “LENA”, Prishtinë 2020, faqe 248. ISBN 978-9951-27-195-0.
ANI I ILIRISHTEVE
O Zot, sa gjatë
Nuk paskam shënuar asgjë ilirishte
E tash më duhet të zbres
Në nëntokën e thellë të Ditës së Kujtimeve
Për t’i parë gjurmët e gjakut të Asaj Dite Epoke
Gjurmë që e kanë vizatuar rrethin e Kufirit
Dikush kishte hedhur pështymë andej…
Vargjet janë marrë nga cikli: “Libri i hyrjes” ose “ANI I ILIRISHTES”, të Prend Buzhales, kurse prefiksi “ANI”, është simboli më figurativ, (përqëndruar brenda kësaj vepre lirike), i cili në mënyrë tejet të figurshme ka shprehur anën konvencionale të saj.
Shih ky shënim
paska ardhur nga ani i tokës
Nga Ani i Këngës
E gjithçka për një çast
u bë pjesë e atij ani
Faqe 7-8.
Tashmë shihet se prefiksi “ANI” përfaqëson “simbol Ilir”, dhe bashkë me figura të tjera stilistike krijojnë mendim figurativ, më meditativ e kualitativ, “Dhe së andejmi erdhi e rilindi tani”, (po aty, faqe 8), po ashtu edhe në këtë kohë e në këtë libër si “Çast I-Lirik”, i rrallë dhe i vetëm brenda poezisë së sotme shqipe. Po ashtu edhe sintagma “Çast I-Lirik”, ka krijuar nënkuptimin metaforik të kësaj lirike, përmes së cilës janë ringjallur Heronjtë Epik të kohës Ilire, ose siç shprehet vet autori: “Baltën që ma hodhën në fytyrë për 500 vjet./ Lëkurën e plasur për një shekull./ U bëra Njeriu Më i Pafytyrë Me Vetveten./ Më i gjymtuari në trup e në shpirt”, (faqe 9). Edhe gjuha e poezisë, që është gjuhë ilirishte që flitej nga ilirët, përbën një sintaksë të rrallë në poezinë e Prend Buzhales, me fjalë e togfjalësha të krijuar, nuk e kemi hasur diku tjetër, aq më pak në poezi, prandaj e kanë bërë këtë lirikë poetike, të rrallë si strukturë gjuhësore, të veçantë si mendim figurativ dhe unikate në aspektin e mitologjisë së saj.
Në poezinë “Kuvendarët Ilirë me veshje asketike”, poeti flet edhe për “Kanunin e Jetës”, (faqe 11), vetëm si varg, përkatësisht si shprehje, është me interes, ndërsa brenda poezive Kanunet tjerë janë mirësjellur si kode zakonore që kanë origjinën nga ajo kohë. Pra pse të mos materializohet dhe kodifikohet si “Kanuni mitoligjik iliro-shqiptar”. Kornizat ndodhen brenda këtij libri, pastaj studiues të gjuhësisë e historiografisë, etnografisë, kulturografisë, arkeoligjisë dhe fushave të tjera do të jepnin ndihmesë profesionale për tu hartuar, “Fjalori i mitologjisë shqiptare”, të paktën t’i kemi shënimet e përmbledhura, të sistemuara e të grumbulluara për ata “588 të Martirizuarit e Dardanisë dhe të Ilirisë”, (faqe 178), të cilët i ka përmendur autori.
Kjo lëndë poetike e shtruar kështu, dëshmon afinitetin e poetit për ndërtimet strukturore e gjuhësore, kurse sintaksa e poezisë ka determinuar rregulla të reja gjuhësore. Mënyra se si poeti i lidhë fjalët dhe ndërton vargun, përkatësisht fjalitë, e ka bërë poezinë të veçme e të dallueshme dhe me fuqi të lartë të shprehjes I-Lirike.
Aty je, me gjânat ma të pashprehshme,
Aty të merr për dore I Padallueshmi.
Aty bâhesh vetë Forca, aty bâhesh vetë Çliruesi.
Aty ku ne bijmë për të mbramën herë,
Aty vjen e na merr I Tejetnalti.
Poezia “ORËT E SHQIPNISË”, faqe 15.
Ilirishtja njihet si paraardhëse e gjuhës shqipe. Kurse, sipas autorit, “Qendra e Botës ishin liria dhe Iliria”, (faqe 132), ndërsa në mënyrë hipotetike ne mund të shprehemi se “Gjuha e Ilirëve është edhe Gjuha e Zotit?!”
Poezia tingëllon ëmbël dhe është shkruar me pasion të lartë. Ky fluturim I-Lirik, riktheht në lashtësi, dhe nga atje, si në baladat homerike, vjen në të tashmën, për t’i dhënë letërsisë shqipe këtë libër të rrallë. Për t’i dhënë shoqërisë mesazh se “Ky Dhé e ka të ngërthyer brenda vetes fshehtësinë e të gjitha kohëve”, dhe sipas tij, “Koha, jashtë Dheut amë, jashtë Tokës at”, nuk janë asgjë më shumë se sa “Kumtet e Mia që ua kam dërguar këtyre urtakëve nëpër kohë”, është shprehur poeti për Veten e Tij, në poezinë “FIJET E PADUKSHME TË ATDHEUT AMË”, (faqe 16-17).
Kur jemi tek figurat letrare dhe stilistike, nuk kemi se si t’iu shmangemi pa i permendur “nelogjizmat, fjalët më pak të përdorshme dhe krahinarizmat”, të përdorur mjaftë dendur brenda këtij libri I-Lirik. Ndërsa ne do të sherbehemi vetëm me disa shembuj sa për ilustrim të këtij mendimi sa kritik, po aq me primesa të një studimi letrar.
NEOLOGJIZMA DHE FJALË MË PAK TË PËRDORSHME:
Prend Buzhala, shquhet për njohje të mira në mjaftë fusha të studimeve letrare. Ka një përgatitje dhe përvojë profesionale e cila tashmë e karakterizon gamën e tij krijuese. Në këtë plan ne po i përmendim disa shprehje që mund të karakterizohen si neologjizma, fjalë e fjalëformime të reja, si dhe rikthimin e disa shprehjeve, të cilat mendojmë si hasen më rrallë në shkrimet e sotme letrare. Psh.: Këndejpragu, Përtejpragu, Kufipragu, Shndërrim – Shpërndrrim, Barkë-qenie-amshimi, Para-qenies, Krijim-ndërtuese, Botëskllavërimi – Botëshkokëzimi, Kësobotshme, Ajgëtohet, Farëdhembjet, Fitmen, Hënëpjellorive, Lindkrijuese, Mbivarror, Namatisje, Orëbardhë, Pavdirë, Përtejkohë, Pilastra, Stilobate, Sylynjar, Shkëndijëzimet, Tejetlarti, Tejetnalti, Tejetshêjti, Tejlibër, Tjetërfarshëm, Tjetërsojshëm, Yjelindjeve, Zotynë (Zot’ Ynë), etj.
KRAHINARIZMA:
Tek krahinarizmat, nuk e shohim të rasyeshme të lëshohim thellë, pasi gjysma e librit është i shkruar sipas liturgjisë së krishtere e cila denbabadem e ka përdorur Dialektin e Gegërishtes, prandaj e folmja arkaike e këtij dialekti është në përputhje të plotë me krahinarizmat, përkatësisht me shprehjet krahinore e lokale. Psh.: Ashtni, Boborima, Gjarpni, Hangër, Harmoqi (dru i vjetër), Kqyrë, Parathënshme, Patenzonin (Patën zërin), Shej, Shejtë, Shpi, Shpirtor, T’huejtë, Tenalt etj.
SIMBOLI I GJARPËRIT, GURIT, ORËS DHE ORMIRËS:
Simboli i Gjarpërit tek Ilirët është i njohur, letërsia dhe historiografia jonë po ashtu e kanë trajtuar mirë kultin e gjarpërit tek ilirët. Por “Simboli i Gjarpërit”, në poezinë e Prend Buzhales, vjen si rifreskim me modalitete të veçanta, që lidhet me “Mbjelljen e drunjëve” dhe “Gjrapni ishte i Pari i Fisit”, prandaj “Luftëtari Ilir u shndërrue në gjarpën”, ndërsa “Gjarpni Shêj i Shërimit”, kurse sipas poetit: “Hyji i tha Moizeut:/ Punoje Gjarpnin Helmues e qite në Shtyllë si Shêj;/ atë njeri që e ka hangër Gjarpni,/ veç ta kqyrë atë në Shej e ka me shpëtue”, (faqe 30). Pra siç shihet nga këto pak vargje që cituam, në mënyrë mjaftë karakteristike është ndërtuar “Simboli i Gjarpërit”, dhe mbase ngjashëm Prend Buzhala e ka ndërtuar edhe “Simbolin e Gurit”, ku bashkë me simbolin e “Ora-s” dhe atë të “Orëmirës”, në këtë libër poetik vijnë si frymë e formë krejtsisht e re.
SINONIME E TOPONIME:
Prend Puzhala, ka trajtuar me kujdesin e shtuar sinonimet të cilat bashkë me disa toponime të rralla dhe të braktisura, ka ndërtuar imazhin karakteristik të kësaj poezie. Ta zëmë poeti ka arritur të krijoj sinonime të shumta, si: Nga Arbdhé në Shqipdhé, Arb Dhé – At Dhé, alban-arban, arbën-arbër, Arbëngjyshi – Ilirgjyshi, Arbëni tek Arbëri, ani i ilirishteve, ama arbërishteje, Shqipni e Lahutës – Shqiptar i Shpirtnuem, Anëkoha – Anëdheu, Ati i parë – Ati i Mbramë, Dies-it të Dritës, Enjti – Enius, Shqypja te Shqipja, Formula e Pagëzimit te Shpirti i Shenjtë i Lirisë, Iliri te Dardani, Ilit – Ilir, Krishtlindja në Rilindje etj. etj.
Ndërsa disa toponime për shumë kë janë të panjohura, psh.: Albanopolis, Apollonia, Butrint, Bylis, Orikum, Delmium, Hadrianopole, Ohër, Naisus, Nikaia, Foinike, Scodra, Skodrinon, Shkodër, Scupi e disa toponime të tjera të cilat as ne nuk arritëm t’i veçojmë e regjestrojmë. Por përmes vargjeve poeti na jep një pasqyrë më të plotë për Tempujt, dhe Apostujt Ilirik të shtrirë në hapësirën Ilirike, siç janë: Pagëzimoret e Sarandës e Scupit, Katedralet e Naisusit, Ulpianës, Perzerendit dhe në Sonatina Dordanica, ose qyteti i Onhezmit, Skelës, Sarandës dhe ai në Treport të Vlorës, në Vendenis të Llapit etj.
Poeti kur përmend “Viset e Skënderbeut”, i ka rreshtuar disa sish, në mesin e të cilave në po përmendim: Çermenika, Elbasani, Krahina t’Epirit, Krahinat t’Arbënit, Kurbini, Mati, Ohri, Shkupi, Tamadheja, Ulpiana, Vlora, etj.
Në libër janë të ndertuara edhe një vistër i tërë me “FIGURA DHE KODEKSE TË MITOLOGJISË”, pastaj autori është marrë me tempuj ilirik dhe ka shkruar edhe për “APOSTUJ / DISHEPUJ DHE ORAKUJ MITOLOGJIK”, që janë dy kapituj të veçantë, të cilët meritojnë një studim ndryshe dhe më shterues. E në pa mundësi për ta bërë këtë, ne në këtë studimin nuk do të flasim gjatë, sepse e kemi parë më të arsyeshme, kësaj qasje t’ia bashkëngjesim një “SHTOJCË SPECIALE”, bukur e kompletuar me figura dhe kodekstet e këtij libri monumental. Tempujt e caktuar, Apostuj, Dishepuj e Orakuj Ilirik, janë të shumtë dhe janë përdorur aq dendur sa nuk mund të perthekohen me pak fjalë.
Edhe pse lista në fjalë është mjaftë e gjatë, ne jemi të vetëdijshëm se nuk është listë shteruese. Sigurisht, janë këto arsye pse ne kemi shprehur mendimin se Kultura Jonë dhe Historiografia Shqiptare, do të duhej ta hartonte sa më parë “Fjalorin e Mitologjisë Shqiptare”. Libri “ANI I ILIRISHTEVE” i Prend Buzhales, është një ndihmesë e madhe në këtë plan, sepse siç thotë poeti: “Kanuni ka pengun, pengu pleqninë e pleqnia drejtësinë”, (faqe 217), dhe nëse ne si popull dhe si komb nuk dëshirojmë, e as nuk do të lejojm që edhe “Tetëqind vite (të tjera) luftë Thika (do) të endet Pas Shpine”, (faqe 126), duhet t’i përvishemi punës për të hartuar, fjalorin – enciklopedinë e mitologjisë shqiptare.
MITI I MUROSJES:
Si të themi, të gjitha këto që i kemi shkruar, nuk kemi pretenduar të shpikim gjë të re, përveçse: “Duke kërkuar Dashurinë dhe Të vërtetën,/ Ishte një kërkim i vazhdueshëm i vetvetes”, (faqe 107). Andaj “VAJTOJCAT E ILIRISË”, janë katër poezi dhe bashkë me poezinë “MALLKIMI I VAJTOJCAVE TË ILIRISË”, (duke iu shmangur prefiksit (i-), përbëjnë perla të rralla lirike.
Duke gërmuar në dhe,
Ti arkeologe e re,
Në një sarkofag të moçëm
E ke gjetur një lotore ilire,
Ende me lotët e patharë.
Faqe 89.
E kësaj natyre, si strukturë, si varg lirik është edhe poezia “KOBI I BUKURISË SË ROZAFËS”, (faqe 109), e cila, falë motivit mitologjik arrinë “Legjenden për Rozafën”, ta kthej në një trajtë tjetër, me çasje ndryshe, karshi atyre që i kemi lexuar:
Ndërto ditën e shemb natën,
Dita i kishte ndërtuesit e saj,
e nata mbeste pa dëshmitarë,
e puna zgjaste një vit e një shekull.
Kjo mënyrë e përthyerjes së mendimit, tejkalon vargun e thurur për legjendë, kështu si është ndërtuar, ky varg merrë trajtë mitologjike me një bestytni të rrallë e cila ka jetuar e bashkjetuar, dhe krejt ndryshe është rrëfyer ose kallxue gjerë në ditët e sotme.
E shembej ajo që ndërtohej.
Ç’ndodhi me besimin midis vëllezërish
për ta krijuar e themeluar një brez të ri njerëzor,
për ta përfunduar veprën e nisur?
Për ta dëshmuar ndodhinë, autori nxjerr dëshmitarët e saktë – Gurët, të cilët e panë ndodhinë, panë tragjedinë dhe panë forcën e gruas për tu sakrifikuar, vetëm e vetëm për të vazhduar jeta, për tu ndërtuar kalaja, për tu zgjeruar legjenda të cilën këtu në këtë poezi e gjejm të trajtuar, të parë nga aspekti mitologjik, dhe kjo s’ka se si të mos pranohet kur duhej të ndodhte vdekja për t’i dhënë fuqi zërit, britmës dhe gjëmës së gruas e cila gjallë murosej në Kalanë e Rozafës, për të vazhduar Jeta, për tu ngritur Rozafa e cila mbeti legjend për mot e sot.
Dëshmitarë mbet secili gur
që ruan një rrëfim të përgjakur,
që pëshpërit e jehon: Rozafë, Rozafë…
E zëri i saj jehon deri në fund të kohëve.
Vetëm vdekja mundet t’i jepte fuqi zërit.
Poezia “KOBI I BUKURISË SË ROZAFËS”, (faqe 109),
Më pas janë edhe katër nënëpoezi që përmbushin mendimin mitik e mitologjik përkitazi me Murimin e Gruas në Muret e Kalasë së Rozafës, e cila për ta ruajtur mitin mbi besën për mënyrën e vdekjes së saj, poeti arrinë të ndertoj një tjetër aspekt mitik të kësaj legjende: “Ajo besonte përtej jetës e vdekjes së saj”, pra siç e theksuam, ky motiv kalon legjenden dhe shndërrohet në mit, prandaj “Posa Dëshmitari dukej,/ mjegulla zgjohej nga Liqeni, nga Buna e nga deti:/ i trembeshin të vërtetës:/ le të mbetet gjithçka mister”, (faqe 110).
Në këtë qasje “I-Lirike”, na paraqitet “Hyjnesha Sentonë” dhe “Taraboshi i Hyjnueshëm”, figura mitologjike për të trajtuar Mitin mbi Rozafën, në një formë krejtësisht të re, nga ato që kemi pas fat t’i lexojmë gjerë më sot. Pra vetëm Miti i Rozafës, i trajtuar në këtë libër (faqe 109-114), mund të hap një kapitull studimi, parë nga aspekti mitologjik i figurës së Gruas së Bestytme, e cila i dha jetë sakrificës së vet duke u shndërruar në legjendë, dhe më këtë u shndërrua edhe në Mit, që nga Ilirishtja e hershme e gjerë në Shqipen e sotme të Prend Buzhales.
GJYKIMI SHPIRTNUER:
Prend Buzhala, ka predikuar vlerë, metodologji kjo e ndikuar nga mitologjia dhe liturgjia e krishter. Gjykimi shpirtor “mos me dashtë me u pendue/ e mos me dashtë me e kuptue t’vërtetën,/ janë gjykime ma të rënda se dhimbjet e se sprovat”, (faqe 28), këtë metamorfozë filozofike e gjemë edhe si “Ora e Shpisë”, në kohën kur “S’kem me pas as orë”. Ky ligjerim poetik, po më shumë filozofik, si dukuri a si ves, nga lashtësia zbërthehet edhe në të tashmën e veseve të këqia, ose vesin e tashëm e arsyeton si bestytni që paska qenë dhe paska egzistuar edhe në kohërat e lashta: “Dora e keqe ia fut zjarmin shpisë s’vet, ia fut fitmen…/ Për me ja marrë gruen tjetrit, bashkëluftëtarit të vet,/ Davidi i Librit t’Shejtë, a nuk mëkatnoi edhe mâ/ kur e çoi atë luftar me u vra gjithqysh në betejë?/… / lakmia për gruen e shokut ma të ngushtë të armëve!/ Qe ku i çon sot lakmia ata që duen me u ungjë n’fron/ me hijen e anmikut mbi krye”, (faqe 29).
Kjo kauzë, e shndërron poetin në mbrojtës dhe përhapës të zjarrtë të kësaj ideje, të cilën mëton ta ndërtojë si doktrinë mbi Gjuhën Ilire, duke sugjeruar “Mëso, dhe e di cila është e ardhmja”! Pra edhe sintgma “I-Lirik”, ka këtë synim që tashmë është shndërruar si Apostulli i Lirisë, i së vërtetës shqiptare, atëherë kur, “Letrat e dëshmitë u dogjën/ Dhe kaq e kaq ardhacakëve barbarë iu bënë konak/ e të nesërmën ardhacakët thanë: kjo është toka ime,/ këta janë tempujt e mi, ky është qyteti im,/ e të pasnesërmen e marrin tapinë prej perandorit/ Edhe Ti e humbe kokën nëpër lojëra fati,/ humbe Dardaninë, e nëpër Vota Suscepta Decennalia…”, (faqe 38).
Është mendimi më i saktë i idesë kombëtare, të cilën Prend Buzhala e ka modifikuar si frymë e re, dhe ai beson se: “Në Arbëri nuk ka Tokë Ferri, ka vetëm Tokë zemrash”, (faqe 34), andaj porositë: “Ta riktheni emrin e humbur”, (faqe 41), kjo sintagmë bënë thirrje, (poetike), për ta rikthyer në përdorim emrin e dikurshëm të Dardanisë. Ndërsa në Çastin I-Lirik 5, “BRIGJEVE TË LUMENJVE DARDAN”, (faqe 42-43), mund të lexohet edhe si një listë e gjatë e koncesioneve, edhe të sotme, nëpër bisedat e stërzgjatura, nëpër kancelaritë e mëdha, pa permendur askund “Besëlidhjen Ilirishte” që e tha Populli, (faqe 44).
EPIKLEZA OSE LUTJA E SFORCUAR:
Në poezinë “EPIKLEZË PËR MBRETRESHËN TEUTË”, (faqe 121), poeti ka futur në përdorim epitetin si figurë stilistike për të sforcuar thirrjen tek Zotat, duke bërë lutjen në nivelin e lartësive të mundshme. Ky Epitat ose Lutja e Sforcuar, ka të bëjë me lartimin, përkatësisht lartësimin e gruas gjerë në përmasa zenitore. Dhe ky respekt ndaj gruas, ky epitet që predikohej në kohën e Ilirve, si duket ishte kod i respektimit të gruas, për ndryshe nuk do të kishim as Mbretëreshë Teutë, ndërsa madhështia gjendet në vargjet e poetit:
Kur themi: Bukuri,
është njësoj si të themi mbretëreshë,
Njësoj si të themi urti, luftëtare e qëndresë.
Njësoj si të themi një familje e një mbretëri.
Njësoj siç janë tri motra: Teuta, Diteuta, Triteuta.
Njësoj dëgjohet I Pari,
si dëgjohet Këshilli i të Urtëve,
Njësoj, siç luftëtarët i shkojnë pas Skerdilaidit,
Njësoj, siç ligjëron shpirti i bashkimit
me Dyrrahun e Apolloninë.
Njësoj, siç iu bashkua Epiri Mbretërisë së Ilirisë,
Njësoj, siç i drejton garnizonet ilire Dhimitër Fari.
Teuta te Polemi, Teuta te Teutana:
mbretëresha te Mbretëria,
si e quanin Të Parët ilirikë Mbretëreshën,
polemin e mbretërinë.
Faqe 121-122.
Këtë motiv, parë në aspektin mitologjik, poeti e ka zhvilluar e zgjeruar edhe në poezitë vijuese: “1. Koha e mbretëreshës së Deteve”, “2. Koha e vetmisë së Ilirisë”, “3. Koha e Epiklezës për mbretëreshën”. Në këto poezi, siç e kemi theksuam edhe më parë, vargu i ilirishteve tingëllon ëmbël, dhe krejt ndryshe nga ajo që kemi parë në poezinë e sotme shqipe.
KALENDARI KOZMIK I AUTORIT ILIR
Kështu shkruante ai autori ilir.
Në fund, ai përfundonte
se Plaku ende endet këndej:
“Gjyshi shkruan:
‘Te unë mëngjesi nuk âsht i nji dite,
as muzgu nuk âsht i nji nate.
Âsht nji Mëngjes Tjetër, Mëngjes Alternativ,
ashtu si janë edhe Koha, Nata e Dita ime.
Këndej Nata âsht Nji Ditë e Përsosun,
kurse Agu âsht Vëlla që e ndihmon Rrokullimin.”
Mu duk se po e dëgjoj
zërin e Plakut të Gjithmonshëm
me Kalendarin e tij Kozmik.
Faqe 140.
Këto vargje janë shkruar me pasion, sa lirik po aq poetik, dhe duke i vënë fjalës “lirikë”, prefiksin “i” përpara, me një vizë ndarëse, poeti, jo rastësisht e ka duplifikuar shprehjen, nga lirike në i-lirike. Gjithsesi shprehja I-Lirike, e shndërron vargun në mision të një kauze, dhe qëllimi i vetëm është t’i shërbej Kauzës Kombëtare, si diskurs patriotik e filozofik, është tërsia dhe qenësia e veprës “ANI I ILIRISHTEVE”, poezi këto me ndijim të thellë filozofik dhe si shprehje artistike sforcon më mirë raportin autor-lexues dhe: , (faqe 141).
Poezia përjetohet si perceptim i brendshëm i asaj që është realizuar në vepër, d.m.th. Prend Buzhala, jo vetëm se ka materializuar idenë për të sëndertuar motivin, por ai, (të prafrazojmë), thotë: Më keni borxhe për këto vargjet! Dhe, Ai vetëm dhuron e vazhdon të dhuroj vargje të reja – libra të tjerë, e ne si lexues vetëm bëjmë sehir para artit të tij?!
“ANI I ILIRISHTEVE”, për nga motivi dhe struktura, duket të jetë e llojit brenda letërsisë shqipe. Tërësia tematike, po sidomos struktura e tekstit dhe thellësia e njohjes së mitologjisë dhe liturgjisë kishtare, të bënë me dyshuar sikur po lexon “KOMEDINË HYJNORE” të Dante Aligerit.
Ja një mbishkrim memec i varrit të Justusit
a Njeriut të Drejtë Ilir:
Mjeri unë për ju, çka do të hiqni për dy mijë vjet!
Mjera bota çka do të shoh mbi ju!
Mjeri qielli që s’do të ketë më lot për ju!
Nëpër secilin Vend Hyjnor Ilir
Të vdekurit duan ta ruajnë shenjtërinë e vet për ne,
E, Kori i Vajtoreve klith:
ç’faj duhet të paguajmë për Të parët Tanë?
Dhe kërkojnë një vendbanim në zemrat e njerëzve.
Faqe 67.
Pastaj:
Si na le kështu, o Zot,
Në dorën e atyre që na dhunojnë,
E dhimbjen ilirike askush nuk e shikon!
…
Askund ngushëllim nuk gjeti Iliria
Përpos në lotore…
Faqe 68-69.
STRUKTURA E LIBRIT:
Struktura e librit është e veçantë, dhe përbëhet nga tre cikle me tematikë të ngjashme: 1. Libri i hyrjes ose “ANI I ILIRISHTEVE”; 2. Libri i çasteve i-lirike ose “ILIRISHTET E MIA” dhe 3. Libri i daljes ose “ORATORIO NË KORIN E ILIRISHTEVE”.
Ndoshta është rast i mirë, që për një çast të rikthehemi tek sintagma “ANI”. Nëse theksi vendoset mbi shkronjën “i”, ndërsa zbutet theksi mbi shkronjën “a”, ka mundësi të derivohet si shprehje fonetike më me kuptim, probaliteti i nocionit “ani” është derivat midis rastësisë dhe mundësisë, dhe ka marrë kontacionin e një figure mitologjike, e sajuar si nevojë për të ndërtuar simbolin, sa karakteristik po aq problematik në interpretimin e saktë, si nocion gjuhësor, dhe për të mësuar drejt kuptimin e saj.
Fjalori biblik, (N.Prela), Fjalori i Gjuhës Shqipe, (M. Elezi), Fjalorët e A. Dhrimos, (shqip e gjermanisht), fjalorët e Gjuhës së Sotme Shqipe nga ASHASH, pastaj fjalorët mitologjik dhe ai i latinishtes, dhe disa fjalorë të tjerë që trajtojnë aspekte filozofike, gjuhësore dhe lingustike, nuk sjellin ndonjë sqarim të pranueshëm. Pra, duke mos dashur të lëshohem në interpretime jo profesionale, mendojmë se vet autori e ka pasur për borxh, ta shpjegojë kuptimin e vërtetë të shprehjes “ani”, veçmas për të mos patur interpretim formal dhe jo profesional.
Natyrisht shpjegimet e tilla janë domosdoshmëri, këtë e ndeshim tek poetët arbëresh, ata fjalët e rralla i shpjegojnë përfundi poezisë. Tek libri “ANI I ILIRISHTEVE”, jo vetëm shprehja “Ani”, por Prend Buzhala e ka pasur për borxh edhe një varg figurash të tjera mitologjike, toponime dhe shprehje figurative t’i shpjegonte në fund të secilit tekst, dhe kjo do të lehtësonte kuptimin e saj dhe do të shërbente krejt në funksion të poezisë së tij.
LIRIKA POETIKE:
Poezia e Prend Buzhallës është lirikë poetike, ndërsa ky libër hone – hone është prozë poetike, veçanërisht për shkak të vargut të saj të gjatë, kurse në disa raste edhe si strukturë është prozë e kultivuar poetike, kjo vërehet në poezinë: “Doracak për leximin e kalendarit kozmik të një autori ilir”, (faqe 12-14). Kjo copëz proze, diku më thell, brenda këtij libri e ndeshim të ristrukturuar edhe në formë të poezisë.
Pastaj proza poetike janë edhe: “Fijet e padukshme të Atdheut Amë”, (faqe 16-17), “Dera e Yjeve”, (faqe 118-120) dhe ajo “Vetmia e perëndeshës ilire të bukurisë”, (faqe 126-128), etj. Në pjesën 4. të prozës së fundit poetike që cituam, poeti ka shkruar: “Arkeologia kishte shkuar në Bregun e Ujit të Madh të depërtonte te vetmia e statujës, por edhe vetë u shndërrua në statujë vetmie”, (faqe 228). Kjo prozë I-Lirike na mundëson të merremi me motivin e saj, por s’kemi se si t’i shmangemi tërësisë, sidomos aspektit historik dhe anës tematike, poentë në të cilën ka investuar autori. Megjithatë ne po sjellim lirikën e saj duke iu shmangur prefiksit (i) para.
PLAGA E STRUKUR RREZEVE
Nga ilirishtet e lashta na vijnë fragmente tingujsh
me qetësi të gurtë,
me këngë lyrash të copëtuara,
si statuja antike e Nuses së Diellit.
Nusja i fshihet diellit qe tremijë vjet,
Plagë e strukur e rrezeve.
Tingujt e lyrës vdesin në muzg
dhe ringjallen në ag.
Faqe 224.
Poezia, është e shkruar vetëm pjesërisht në gjuhë letrare, por jo tërsisht, ndërsa gjuha e përdorur ka element biblik e leturgjik që nuk i përshtat standardit letrar të gjuhës shqipe, por falë prehtësisë poetike, Prend Buzhala ka sajuar lirika të përsosura e të pëlqyeshme të cilat janë të realizuar brenda Ilirishteve të shumta të këtij libri.
KUR ARRIN NJË MAL
TA NGRESH SIPËR RESH
Kur e zbulon se një det e çon peshë,
dhe kur hy në ujë nuk dallgëzohet,
kur arrin që një mal ta ngresh sipër resh
dhe asnjë fije bari nuk hepohet,
atëherë dije, ti je ai që si diell botën ndriçon,
ti je ai që lëviz si ajri hapësirave, kur nuk zhurmon.
Faqe 225.
Përveç “Republika e Ulpianës” dhe “Republika e Dardanisë” , brenda librit është trajtuar Princesa Jerinë, Dy Kullat e Jerinës, Kështjella e Jerinës, Pusi i Jerinës, në Pogragjë të Klinës, ajo në Smirë, Venedisi në Gllamnik, Runik,“Vrapuesja e Prizrenit” në Therandë, “Sirenat e Dyrrahut”; “Dea e Butrintit ose Ormira e Dheut”, Medianë, Ulpianë, Deae Dard, Deae Dardanicae dhe Dërsteniku. Pastaj janë tajtuar vajet për ilirët, në kohën kur miti për Rozafën, artikulohet si “Kob i bukurisë”, në kohën kur “Shembësit vallëzojnë natën”, etj. Pra një mori aspektesh figurative që përbëjnë këtë vepër me vlerë, e të rrallë.
ZOTAT E ILIRISHTES DHE MBROJTJA E SHPIRTIT:
Edhe kështu si është, komunikimi i saj nuk është aq i kollajshëm, pasi ka simbole, toponime dhe Zotat e Ilirishtes, të cilët nuk lexohen aq lehtë, thjeshtë dhe shpejt?! Pa ekuivokë është lirikë e rafinuar që i destinohet një kategorie e cila merret me studimet letrare dhe aspekte të tjera gjuhësore, në të cilat duket se autori ka punuar për të nxjerr një tekst poetik mjaftë specifik, i rrallë, dhe vështirë i përsëritshëm. Gjithsesi poezia e këtij libri është: “Kryqëzim për këtë Dhé”, në të cilin “loti ruhet si relikt kujtese”, sidomos “Kur je nisur tinëz,/ aty diku e ke bërë një gropë të thellë,/ aty për t’ia rrëfyer të gjitha,/ aty për t’i lënë amanetet e braktisjes:/ aty një varr e ruan për ty,/ kur më nuk je ndër të gjallët”, (faqe 223).
Prend Buzhala, ka qenë i vetëdijëshëm, prandaj edhe nëpërmes gjuhës poetike e ka sjellë lashtësinë, përkatësisht ilirishten e vjetër gjerë në ditët e tashme. E këtë e thonë vargjet e poezisë “MBROJTJA E SHPIRTIT”, (faqe 221).
Shqipni domethanë: besë e burrni, djersë e gjak
Domethanë: flijim djemsh, i plangut e i shpisë.
Domethanë: Shqipni e Lahutës, Shqiptar i Shpirtnuem.
Domethanë: nga anëkoha e anëdheu
vjen Ati i Parë e Ati i Mbramë,
Domethanë: guri në mal kthehet në vullkan.
Domethanë: këngë e kënduar me frymë të idhnisë.
Faqe 221.
Metafora, simbolika, alegria, epiteti, parabolla, etj. janë figura letrare e disa stilistike, të cilat sforcojnë vargun tematik të kësaj poezie, përplot elemente tragjike dhe flijimi, prandaj antika ilire ka prodhuar kaq figura mitologjike, të cilat rrallë dhe askund nuk hasen kaq shumë, veçmas brenda një libri poetik, (e ndoshta me ndonjë rishikim), ky liber do të duhej të përfshihej si tekst i detyrueshëm universitar, qoftë për shkencat e filologjisë ose ato të historisë, veçanërisht për leksikun e pasur që ka vargu i saj.
Libri “Ani i ilirishteve”, i Prend Buzhales, është vepër e rrallë artistike, dhe ndër më të rrallat, nëse jo e vetmja e këtij motivi I-Lirik. Disi më dukej se gjatë leximit, u nisa kësaj udhe pa nxjerrë gjë në krye, sado që këshilla e poetit më thoshte, “Kthim nuk ka”, andaj “Mbahu për toke, çohu për toke”, sepse sipas kanunit kurrë “Amaneti s’lihet në rrugë”:
AMANETI S’LIHET NË RRUGË
Kot e kanë doracakët botnorë të historisë
me e shpjegue e kundrue udhëtimin tand.
Nisesh udhës e kurrgjà nuk nxjerr në krye,
nëse mendon me u kthye.
Kthim nuk ka.
Mbahu për toke, çohu për toke.
Shtegu a kapërcyelli, mbas kanunit,
âsht udha e verbët që andej të qiti.
Amaneti s’lehet në rrugë: kush âsht burrë
amanetin ia kryen ditën e dekës edhe hasmit.
Flet me të vdekunit e natës,
kuvendon me heshtimin e të tjerëve.
Faqe 229.
Përkushtimet I-Lirike shprehin shumëllojshmërinë e botkuptimit mitologjik, që të vë përpara sfides, të vazhdoj apo të heq dorë. Vazhdimi ka domosdoshmërinë e njohjes së literaturës, biblike, liturgjike e kishtare, po ashtu duhen njohje edhe në teoritë e letërsisë, gjë që lënda nuk është krejtësisht e sfidueshme. Ajo që e shpëton lexuesin, sidomos interpretuesit, është dualizmi si interpretim, ku në të njëjetn kohë përkushtimi “(i)lirike”, mund të shndërrohet vetëm në lirikë e rëndomtë.
APOSTULLI NGA ÇABIQI:
Përmbledhja me poezi “ANI I ILIRISHTEVE” është “Postulat Hyjnor”, autori i saj është Prendi, Apostull nga Çabiqi, afër Klinës në zemër të Dardanisë, që dhuron këto përkushtime (i)-lirike… kurse vepra është përmbyllur me këtë falënderim dhe me vargun e fundit AMEN!…
Faleminderit, Kosovë, që nuk vdes kurrë!
E gjallë për Teutat dardane e për Gjergjin e Arbërisë,
të sotmin e të nesërmin.
Jasharist, liria ligjëron për gjakimet,
e di cili është Qëllimi Ynë Më i Lartë.
ilirisht ilirëzon
arbënisht arbëron
kosovon Kosova
shqipërisht shqipëron
përgjithmonë jetës
përgjithmonë
amen
Faqe 234.
PËRFUNDIM:
“ANI I ILIRISHTEVE”, i Prend Buzhales, është vepër e papërseritshme në poezinë e sotme shqipe. Me historinë e saj biblike, me Apostujt dhe ikonografinë e kohës ilire, është nismë e mbar për tu hartuar “Fjalori i mitologjisë shqiptare”, kur dihet se veprat e tilla janë të rralla, autorët e gjallë që njohin këto periudha edhe më të paktë.
Pa dyshim ky refleksion letrar, me karakter të liturgjisë kishtare, ka prodhuar një filozofi me etikë të lartë kombëtare, vrgjet kanë estetikë artistike, e vlefshme për sistemin edukativo-arsimor, prandaj, si libër, do të duhej të futej doracak për studime, (të paktën si literaturë e preferuar), sidomos në fushën e studimeve ilire dhe atyre gjuhësore e filologjike.
Siç e kemi potencuar, estetika dhe poetika, e shprehjes letrare dhe artistike është magjike, ajo shpreh plagën e durimit dhe ekzistimit, mbase nocioni më i mirë i urtësisë, mençurisë, i afrisë, i bashkimit, i vlerës, i dijës, i sakrificës dhe më në fund edhe i ngadhnjimit…
LAJTHITJE HYJNORE
Po e bëj një lajthitje njerëzore
pse po lutem si do Hyji:
pse po i fal vrasësit e mi,
vrasësit e fëmijëve me vajin në buzë.
Para Hyjit po i fal edhe vrasësit e pleqve
që ranë te pragu i shtëpisë:
ranë sikur të ndërtonin me eshtrat e tyre
ashtninë e Truallit, Qenies; Fjalës dhe Shpirtit,
sikur po ndërtonin shtëpi të reja –
me sytë e tyre të djegur bënin dritare.
Po i fal vrasësit e nënave e të shtatzënave,
po i fal vrasësit e foshnjave në gji të nënës,
po i fal vrasësit e më të dashurve e të burgosurve.
E shpallën lutjen, atë sofër të përbashkët
të shpirtit e të rënkimit njerëzor.
E mbeta njëmijë vjet në Shkretëtirë
duke e shkruar Besëlidhjen e Vjetër, Tha Populli.
Mbeta, tha Populli, brigjeve të lumenjve dardanë
duke e shndërruar vdekjen në jetë.
Edhe një lajthitje e bëra
tek kërkova të falen dëbuesit e njerëzve nga vatrat,
dëbuesit e Bukës së Përditshme, bukës së jetës,
dëbuesit e fëmijëve të palindur,
dëbuesit e njerëzve që i kanë humbur të gjitha
pos shpresës dhe lirisë në zemër,
dëbuesit e të nëpërkëmburve e refugjatëve,
dëbuesit e të pangushëlluarve e të të pafatëve.
Kërkova të falen
Edhe dëbuesit e Nënave të Mëshirshme
(i kanë dëbuar, O Zot, si ta dëbonin
Shën Mërinë nga tempujt e nga grigja hyjnore,
si u dëbua tempulli Jezuit në Dardani e Arbëri),
thash, le të falen dëbuesit e thirrjeve të të plagosurit,
të vetëharruarve durimmëdhenj
për t’i dhuruar plagën e durimit
Faqe 230-231.
Plaga e DURIMIT, bëhet nocion i suksesit, i urtësisë e mençurisë, i afrisë ndërnjerëzore dhe i bashkimit kombëtar, si vlerë e vetëdijes, sakrificë kjo për ngadhnjim dhe rikthim të gjithanshëm… të gjitha, të gjitha janë përkushtim i vlerës Hyjnore, andaj O Zot… bekoje këtë Hyj’ dhe shpalle këtë Libër të Shenjtë, dhe detyroje secilin ta lexojë para se të bëhet Hiq, të mos shkojë atje ku nuk flitet më, të mos braktisë këtë Fé, këtë Dhé, e këtë Bot’ Ilirishte pa i ditur të gjitha!…
St. Gallen, Dhjetor 2021 – Janar 2022.
Shefqet DIBRANI
SHTOJCË:
I. FIGURA DHE KODEKSE TË MITOLOGJISË:
Në librin “Ani i Ilirishteve”, ka aq shumë figura nga mitologjia shqiptare të cilat kanë edhe kodeksin e vet letrar. Ne nuk po merremi me shpjegime dhe interpretime, por kemi krijuar një syth tërë, të veçantë dhe me interes për t’u studiuar, andaj po sjellim një listë, të rreshtuara sipas alfabetit, ku ka shprehje, nocione e mendime nga të shumta të cilët për ne kanë thënë shum:
Akademia e Pleqve,
Akti Tagjik,
Ama e Brinjës,
Ama e Dashurisë,
Ama e Zhvirgjërimit të Shenjtë,
Antistrofa e teatrit të vetmisë,
Atdhe i Ri,
Atdhe i Tjetërfarshëm,
Atdhe i Tjetërsojshëm,
Atdheut i sjellim dobi,
Àtmes e shpijet,
Banorë të Diellit,
Bariut të Mirë,
Barku i Frytit,
Barku i urrejtjes,
Besëlidhja e Moçme Ilirishte,
Besimi i Vërtetë,
Beslidhja e Vjetër,
Bota e Arbrit ruhet e pavdirë,
Bota e Bardhë e Parajsore,
Braktisja e Vetvetes,
Bregu i Ujit të Madh,
Brinja e Plagosshme e Dashurisë,
Briri i Kaut,
Buka e Përditshme, (Nënave të Mëshirshme/ I kanë dëbuar, O Zot, si ta dëbonin/ Shën Mërinë nga tempujt e nga grigja hyjnore,/ si u dëbua tempulli i Jezuit në Dardani e Arbëri),
Buzagim,
Buzëmuzg,
Buzmi Bujar,
Çelja e Syrit,
Dalje e hyrje,
Dashuria ndaj Librit që e bart Shpirtin Tonë (Ma i pari mëkat anshtë vetë të banem turk),
Dashuria në Derën e Hyrjes,
Dera e Hapur e Shtëpisë,
Dera e Hyjit,
Dera e Yjeve,
Dëshmitari i Historisë,
Diell i Ri,
Dielli i Zgjuar në Ag,
Dioqeza mesjetare e Arbanumi-t,
Disku Diellor,
Disku ilir i Diellit,
Dishepull hyjnor motesh,
Dita e Enjte,
Dita e Mesharit,
Dita e Njeriut,
Dita e Shpërbërë,
Dita e Tmerrit,
Dita e Vdekjes,
Dita e Zemërimit,
Dita e Zotit,
Djallit të mallëkuom,
Dodonë në Teatrin e Apolonisë,
Dodonë në Teatrin e Butrintit,
Dora e Historisë,
Dora e Hyjit,
Dora e Keqe në Shpi,
Dora e Kohës,
Dorëshkrimin Tonë të ruajtur në Arkë,
Drita e Hyjit,
Drita në Skenë,
Dy Gur,
Dy Koka Gjarpri,
Dyerve të Lashta,
Dyshimi Derën e Daljes,
Dyshues i Madh,
Dhembjet e Shtatit,
Dheu Dardan i Kosovës,
Dheu i Telasheve,
Dheu i Të Parëve,
Dheu Ilir,
Dhjetë Urdhërimet,
Enën e Pikave të Gjakut,
Enjti i Hyjnive Ilire,
Epifani për Shenjtorët Ilir,
Epifanitë e Dëshmitarit nëpër Histori,
Epikleza e Hyjnisë Apolon në Dodonë,
Epistolat e Bekimit,
Faltoret e Vajtimeve,
Familjes së Perëndisë,
Farën e Moçme,
Fati e Tejfati,
Fati i Keq,
Festë Bekimi,
Festën e Zotit,
Fëmijën e Paemër,
Figura e Gruas,
Fjala e Braktisur,
Fjala e Jetës,
Fjala e Pathënë,
Fjalë me Shêj,
Fjalës së Drejtësisë,
Fjalës së Pathënë,
Fjalës së Peshueme;
Fjalët e Hyjit,
Flaka e Fjalës,
Flakën e Gjergjit,
Fletën e Besën e Burrnisë,
Fletën e Vatrës,
Fletën e Zhgënjimit,
Fletëshpatoren: Idealin,
Fletët e Jetës,
Floku i Argjendtë,
Formula e Fjalës,
Fryma e Brendshme,
Fryma e Idhnisë,
Fundi i Historisë,
Fundi i Njeriut,
Fuqitë e Errësirës,
Germa e Shejtë,
Germën Tënde Ilirike,
Grigjën e Të Pafajshmëve,
Gruaja e Murosur në Mermer,
Grueja me u futë në gjak,
Gurët e Dëshmisë,
Gurët e Shenjtë,
Guri i Bardhë,
Guri i Huaj,
Guri i Rrëmbyer,
Guri i Rrënojës,
Guri i Rrokullisjes,
Guri Im,
Guri Krijues,
Guri mbivarror ilir,
Guri me Pamjen e një Qyteti,
Guri Që Del Jashtë Rendit,
Guri Që Humb,
Gjëma e Motit,
Gjëmtëtar, (kësheta, vajtore),
Gjyqin e Kallmetit,
Heshtja e Gjatë,
Heshtja e Ndëgjimin,
Hiri i Dashurisë,
Humbjen e Madhe,
Hyji i kalorësve,
Hyjninë e Kujtesës,
Hyrjet e Mëdha,
I dënuari i Perëndisë,
Kalorësit Dardan,
Kanka e Simonit profet,
Kanka e Zonjës – Antifona e Botës së Arbrit,
Kanka e Zonjës Shën Mëri,
Kanun Kundër Shnjerëzimit,
Kanun Tjetër,
Kanuni i Faljes dhe i Lirimit nga të gjitha detyrimet,
Kanuni i Jetës,
Kanunin Konstandinit – qysh me u ringjallë prej së dékuni me Besë,
Kanunin me Detyrimet e Lirisë,
Kasnecëve të Qiellit,
Katazisi i Zbutjes së Shtazëve të Egra,
Kavijen e Jetës e të Mendjes,
Kënga e Lashtë,
Kënga e Moçme,
Këshilli i Të Drejtëve,
Këshilli i të Urtëve,
Kështjellën e Jetës,
Koha e Errët,
Koha e Grindjeve të Mëdha,
Koha e Ligësisë,
Koha e Prishur,
Koha e Sprovës,
Koka e Albanopolit,
Koka e Mbretëreshës,
Kombet e Sëmuara,
Komunikimi Shpirtëror,
Konstantini i Madh ilir,
Kopshti i Dashurisë,
Kori i Engjëjve,
Kremtet e Luleve,
Krenët e Kanunit,
Krishtlindjet e vitit 1622,
Kronika e Gjakut,
Kronika e Lindjes,
Kronika e Martesave,
Kronika e Vdekjes,
Kryqëzimi për këtë Dhé,
Kryqi Antik,
Kryqi i Bartur,
Kryqi i Përmbysur,
Kryqi I Shenjëdëshpërimit,
Kujtesa e Re,
Kujtim të Historisë pa skllavëri,
Kulmi i Shpisë,
Kurora e Dasmës së Nuses,
Kurora e Jetës,
Kuvende Kombesh,
Kuvendi i Madh i Dukagjinit,
Kuvendi i Pleqve,
Kuvêndi i Të Drejtëve,
Kuvendi i Zadrimes,
Kuvêndi Madhështor,
Kuvêndin Tand të Bekuem,
Lajmëtarët e Sakrificës,
Lamën e Diellit Krishtlindjeve,
Laudato për Shenjtorët Ilirë,
Lavdia e Hyjit,
Legjenda e Besës,
Legjenda e Tokës së Premtueme,
Legjioni i Dymbëdhjetë me emrin Rrufeja,
Legjioni i Dyzet Shenjtorëve,
Legjioni i Shenjtorëve,
Letër më 15 shtator 1621,
Libri i Botës Sanë të Dashtun, (Njeri i Bukës, Kripës dhe Zemrës),
Libri i Kalendarit,
Libri i Papërfunduem,
Likini Imperator,
Lindi edhe E keqja,
Lindkrijuesi i Diellit,
Lisi i Shenjtë,
Loja e Madhe e Teatrit të Intrigës,
Lotët e Princit,
Loti i Mortit,
Loti Kozmik,
Lotore ilire,
Lotore lotët e vajzës,
Luftëtar i nekropoleve,
Lutjet e Mortjes,
Maestro i Kallnorit,
Maja e Malit,
Maje të Malit të Vetmisë,
Mali i Shenjtë,
Malin e Shpellën,
Malit nd’Arbënë,
Maska e Lavia-s
Mbledhja ma të Shenjtë,
Mbretëri i gënjeshtrës,
Mbretërinë e Hyjit,
Mbreti i Syrit të Hyjit,
Mbrojtja e Shpirtit,
Me e lirue Të Vërtetën e Mbyllun at,
Mësimi i Braktisjes së Robit,
Mësimi i Kushtueshëm,
Mësimi i Madh i Fatit,
Mësimi i Madh i Gëzimit,
Mësimi i Madh i Zhdukjes,
Mësimi i Zhdukjes,
Mësimi për Jetën,
Mësimi për Lutjen,
Misteri i Kuq,
Mjeshtri i Kohës,
Mjeshtri i Madh Ilir,
Mjeshtri Ilir,
Mos me i bâ lak Fjalës e Të Vërtetës,
Motra e Kalorësit,
Mozaiku i Madh Hyjnor,
Mozaiku i Madh i Shpirtit të Qenies,
Mrekullibërësi i Francës,
Muaji i Zjarrit,
Muzën e Kujtesës,
Nd’Arbënë të pagëzuem,
Nekropolet e Moçme,
Ngrehinat e Shenjta,
Nuses së Diellit,
Nuset e Dheut,
Njeriu i Brendshëm,
Njeriu i Shenjtë,
Njeriu i Shpirtnuem,
Njeriu Kryengritës,
Njeriu në Jetë,
Njeriu në Lëvizje,
Njeriu Qenie,
Njohjen e Kohës,
Odeonin e Apolonisë,
Ora e Dijes,
Ora e Engjëllit,
Ora E Fundit,
Ora e Ilirisë,
Ora e Kurdisur,
Ora e Madhe e Shpresës së Plagosur,
Ora e Madhe,
Ora e Maleve,
Ora e Mirë e Jetës së Vrerosur,
Ora e Mirë,
Ora e Muzave të Jetës,
Ora e Muzave të Kohës,
Ora e Pajtimit,
Ora e Paqes,
Ora e Shortit,
Ora e Shpisë,
Ora e Urtisë,
Oratio-t e thiorrmave ilirike të Dardania sacra-s,
Orëbardhë,
Orëmira e Arbënisë,
Orëmirë e Zanafillës së Shikmit,
Para Të Keqes Gjunjëzohen turmat pa Perëndi e pa kombësi,
Paria e vendit,
Parzma e Artë,
Pasardhësi cinik i arbanëve,
Pema Magjike,
Perëndeshës së Bukurisë,
Pergamenat Ilire,
Pergamenë e Gjallë,
Personazhet e Intrigës,
Pesë udhëtarë që të rrethojnë në barkë,
Për Atme e për Punë,
Përtejkohë,
Pikat e Prerjes së Dritës me Terrin,
Plaku i Fisit,
Plaku i Katundit,
Plaku i Pengut,
Plaku i Urtë Ilir,
Plaku Ilir,
Plaku Mjekerrbardhë,
Plaku,
Pleqnari i Lekës,
Pleqnari Ilir,
Pleqtë e Flamurit,
Pleqtë e Kanusë,
Princi i Ri i Kështjellës,
Qengji i Flijimit,
Qenia e Tejdukshme,
Qyteti i Albanëve Gjyteti i Parë i Yni,
Qyteti i Shpirtit të Albanit të Moçëm,
Republika e Ulpianës,
Republika Ulpianorum,
Rikthimi te ti Zotynë!
Rituali i Turturave,
Role të vetvetes,
Rrethi i Diellit,
Rrobat e Së Mirës,
Rruga e Bardhë e ekzodit,
Rruga e Drejtë,
Sirena e Dyrrahut,
Skenë e Proskenë,
Skenës së Botës,
Syri i Bukurisë,
Syri i Epshit,
Syri i Ëmbëlsisë,
Syri i Keq,
Syri i Lig,
Sytë e Albanopolit,
Shêjat e Vetvetes,
Shekulli i Zi,
Shembëlla e Përshpirtshme,
Shembja e Arenës,
Shenja e Meduzës,
Shenja të Moçme të Besimit,
Shenjtëria dhe Liria,
Shenjtorët Ilirë,
Shenjtori dhe Luftëtari – Bariu dhe Ëndërrimtari,
Shenjtori i Ulpianës,
Shenjtori Ilir,
Sheshi i Nderit,
Shkëlqimi Ilirik,
Shkrimet e Moçme,
Shkrimi është Andrrim,
Shkulmet e Lumturisë,
Shpata e Thyer,
Shpëtimi i Shpirtit,
Shpirti i Kohës,
Shpirti Luftarak,
Shqetësimeve të Mëdha,
Shqiptari i Qëndrueshëm,
Shtatë Paradigma të Flisë së Pëjetshme,
Shtetin nuk e dëmtojmë,
Shtëpi tjetër të Shpirtit,
Shtiu pleqtë nd’Arbënë,
T’parit t’Vendit,
Ta zhdukësh librin – domethënë ta zhdukësh Atdheun, (Djegë biblioteka, libra, arkat e dorëshkrimeve, dëshmive, tapive),
Takonin të vërtetën,
Teatri i Madh,
Teatri madhështor i absurdit,
Teatri me Korin e Orëmirave,
Tehu i Thikës,
Tejlibër i Shêjtë, (Tejetshêjtë),
Tempulli i Jezuit në Dardani e Arbëri,
Teologët që e braktisën Jezusin,
Të Padukshmen në Kohë,
Të Parit (Ecën Gjurmëve të Të Parit, Majën e Të Parit, Burimi i Të Parit, Urata e Të parit, Urimit të Të Parit/ Në emën të Atit e të Birit/ e Të Shpirtit Shenjt),
Të Vërtetën Tande,
Tokën e Shenjtë të Ilionit nga Dardania,
Tokën Ilire në Tokë të Shenjtë,
Tragjedia e Re,
Thirrja e Jetës,
Thirrja e Përcjellja e Shpirtit Hyjnor,
Thirrjen e presin tridhjetëmijë luftëtarë,
Ujë arbëror të Drinit,
Ujët e Madh,
Uji dhe Gjaku i sakramenteve,
Ulpia Ratiaria,
Ulpia Serdica,
Ungjijtë për Secilën Kohë e Përtejkohë,
Universin tënd të Durimit,
Universin tënd të Qëndresës,
Uratës së Flijimit,
Urtak i Kanunit të Lekës,
Vajtimi i Germave,
Valltaret Ilire,
Varret e Të Parëve,
Varri i Luftëtarit,
Vatra e Zjarrit,
Vdekjen e Perëndisë,
Vendi i Shënjuar,
Vepra e Njeriut mbi Dhé,
Vepra e Përsosur e Ndërtimit,
Vepra e Sakramenteve,
Veprën Teme Së Shkruomit Shenjtë,
Veshi i Të Madhit,
Vetmia e Madhe,
Vetveten e Vërtetë,
Vijën e Armikut,
Vijën e Kërcënimit,
Vrapuese e Pri-Therandës; Prizerandës, Prizrenit,
Vrasja e priftërinjve në Malin e Shenjtë,
Ylli i Mbrëmjes,
Ylli i Mëngjesit,
Ylli në Horizont,
Ylli Rrëzëllitës,
Zani i Urtë,
Zemrën e Pastër,
Zonja e Ëndrrës,
Zonja e Shtëpisë,
Zoti i Ushtrive,
Zoti i Vendit,
Zoti i Zjarrit dhe i Luftërave.
II. APOSTUJT / DISHEPUJ DHE ORAKUJ MITOLOGJIK:
Poeti Prend Buzhala, në librin “Ani i Ilirishteve”, ka radhitur një farg figurash mitologjike të kohës ilire- Ka përmendur apostuj, dishepuj dhe orakuj të shumtë. Ky mozaik e figurave nga mitologjia shqiptare e ka zbukuruar mozaikun e veprës poetiek. Edhe në këtë rast po i radhisim disa nga këto figura mitologjike, emrat e të të cilave i gjem në librin “AINI I ILIRISHTEVE”.
588 të Martirizuarit e Dardanisë dhe të Ilirisë,
Abeli,
Adea – vajzë,
Agatoni, (me motrat Agape, Irenë e Hjone,
Agenor (i pari emër ilir),
Agenori e Adea qenë vendosur në Shtëpinë e re të Galaktikës,
Agrikola Ndjekësi i Madh,
Aikiditi nip i Pirrit,
Amorfa e Artë,
Antigonea (Krah Shqiponje),
Bato,
Besimin në Jezusin e Kryqëzuar,
Dardi,
Dellit këtij Mbreti të Syrit të hyjit.
Deum laudamus,
Dhimitër Fari,
Epidamn,
Epiklezë për mbretëreshën Teutë,
Faltore e Asklepit,
Faltore të Minerves,
Filipin Severin e Hermetin,
Fiset enkeleje,
Fjalët e Besojmës,
Fuqia e Zemrës,
Hapësirat e Isterit,
Heshtja e Shenjtë,
Hieronymit,
Hyji i emrit të lashtë të D(r)itës,
Hyji i Venës e të Pijës,
Hyji Medaur,
Hyjnesha Dardane,
Hyjnesha e Mbretit të Qiellit,
Hyri Hyjnor,
Iliri i Lashtë,
Ilirit të parë,
Imzot Pjetri,
Ipeshkvi Kuirinin që u martirizua në Panoni,
Ipeshkvin Venance të Salonës së Dalmacisë,
Irineun e Sirmit,
Isterit – Yllit, dëshmitar i djegies së qyteteve ilire,
Kalorësit Dardan,
Kalorësit e Kaltër,
Kalorësit e Labeatëve,
Kalorësit e Taulantëve,
Kanistra e Flijimeve,
Kori i Apostujve,
Krushkapari,
Kryeorakulli i Dardanisë,
Lazri,
Ligjërimi ilirik,
Likinos, dyzet ushtarë i mbyti në ujërat e Liqenit, ata u bënë dyzet shenjtorë të Sebastisë,
Likofronit,
Lisi i Shenjtë,
Longari,
Magu i Moçëm Ilir,
Maksimin,
Mana e Sa,
Maria e Shenjtë,
Martesa e Shenjtë,
Mbretëresha e Bletëve miti i flijimit,
Mbretëresha e Deteve,
Mbretëresha e Luleve,
Mbretëresha Teutë,
Mbreti Agron,
Mbreti David,
Mbreti Gent,
Meneptolemin,
Mikpritje të Hyjit,
Mjalti i Priftëreshës Sate të Madhe,
Mjeshtre Qiellore,
Mjeshtri Ilir i Instumenteve,
Monuni,
Motrat Agape, Irenë e Hjone tri gra të krishtera,
Muzikantët e partinëve,
Nikollë Leka, Famullitar,
Orakulli i Dodonës,
Orakulli i Zotit,
Orë e Rrëfimeve Diellore të Dashurisë,
Pali i Dukagjinëve,
Pali i Nolës,
Pemën e Jetës e të zanafillës sonë,
Perandori Antonin,
Polemi i Dheut Tim,
Portat me Kulla,
Preimion-in,
Priftëresha e Madhe,
Princat e Japodëve,
Prokulin,
Rojat e fjalës,
Skamandri,
Skerdilaidi,
Shenjtë,
Shën Anthin,
Shën Asti nga Durrësi,
Shën Donati i Butrintit,
Shën Eleiterin papë,
Shën Flori,
Shën Gërguri,
Shën Gjera,
Shën Gjergjit,
Shën Gjëri,
Shën Jeronimin e Emërshenjtin e Ilirisë,
Shën Lauri,
Shën Luli, princeps officci, veteran i ushtrisë iliro-romake,
Shën Martini,
Shën Mateu,
Shën Mërisë së Matit,
Shën Pali,
Shën Pjetri,
Shën Terinin,
Shën Vlashin ipeshkëv i Sebastes,
Shtatë të përndjekurit e Romës,
Tempujt e Ilit,
Tempujt e Rrënuar të Polemit,
Teuta te Polemi,
Teuta te Teutana,
Teuta, Diteuta, Triteuta,
Tri Virgjëresha të Ringjalljes,
Thesprotisë epirote,
Uilli i Detit,
Urtaku Ilir,
Ushtar ilir, Doctor maximus që i dha Evropës Fjalën e Librit të Shenjt,
Valltaret e autariatëve,
Zonja e Fjalës Madhërishme.
Zonja e Madhe,
Zonja e Shtëpisë së Jetës,
St. Gallen, Dhjetor 2021 – Janar 2022.
Shefqet Dibrani
