BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha & Prof. Dr. Tefik Basha
Në vitin 1975, pasi sigurova dokumentin e udhëtimit, para meje u hapën dyert e botës, dhe çdo vend që dëshiroja të vizitoja, u bë i arritshëm. Edhe pse ishim studentë dhe jetonim me burime të kufizuara, gjenim gjithmonë një mënyrë për të mbledhur të hollat e nevojshme për të shkuar në ndonjë vend të ri. Për ne, që kishim një dobësi të pangopur për udhëtimin, nuk kishte rëndësi nëse jetonim në luks apo jo; mjaftonte të ndiheshim rehat aty ku ishim, me atë që kishim veshur dhe të kënaqeshim me një drekë të thjeshtë në kuzhinat popullore, apo me një sandviçë të shijshëm në dorë. Nganjëherë, një darkë e thjeshtë me domate, salsiçe e bukë, dhe një natë e qetë në një vend të sigurt, ishte gjithçka që na duhej për të ndjerë lumturinë e lirisë.
Pas kthimit nga Rusia në fund të marsit, fryma e provimeve më kaploi, duke më kujtuar se koha për përgatitje ishte e afërt. Çdo provim ishte një sfidë, por brenda meje ngrihej një kusht i heshtur: nëse i kaloja të gjitha me sukses dhe hyja në vitin e katërt të studimeve, do t’i dhuroja vetes një shpërblim të veçantë—një udhëtim drejt një toke të pashkelur, një horizonti të ri që do të më pasuronte shpirtin. Dhe, fati më buzëqeshi; provimet i përfundova me një shpejtësi që vetëm dëshira e fortë për të zbuluar botën mund ta nxitë. Ndjeva se kisha fituar të drejtën për një aventurë të re. Në korrik, Tefiku kishte prerë biletat e trenit për në Greqi, dhe nga Shkupi udhëtuam për Selanik.
Ky udhëtim nuk ishte thjesht një largim nga përditshmëria, por një premtim i dhënë vetes, një ëndërr që po merrte formë. Ishte një takim i shumëpritur me një civilizim të lashtë, një thesar i botës së harruar. Greqia, një vend ku gurët e lashtë flasin me heshtjen e tyre të thellë, ku çdo hap që hidhja ndjehej si një udhëtim nëpër epoka, një përqafim i ngrohtë me të kaluarën që vazhdon të jetojë në çdo rrugë dhe rrënojë. Ishte një tokë e shenjtë, ku historia rrezaton nga çdo cep, një udhëtim që do të mbushte shpirtin tim me pasurinë e një kulture të pashlyeshme dhe një ndjenjë të thellë mirënjohjeje për të kaluarën e njerëzimit.
Udhëtonim me tren, duke kaluar fusha të pafundme dhe male që ngriteshin madhështorë në horizont, ndërsa shikimi ynë endej nga kupeja e trenit, duke regjistruar çdo pamje që na ofrohej. Ishte një kënaqësi e veçantë, një lloj meditimi në lëvizje, ku çdo peizazh që kalonte përpara nesh na dhuronte një copëz të botës së madhe.
Kur arritëm në Greqi, ndjemë menjëherë një lidhje të thellë me këtë tokë të lashtë. Që në hapin e parë, Greqia na bëri për vete me paqen e saj të qetë dhe me zhurmën e gjallë të Selanikut, një qytet që më mahniti me kaosin e tij të organizuar, një energji që nuk e kisha përjetuar më parë. Selaniku ishte si një simfoni e jetës së gjallë, një përplasje e fortë me realitetin tim të mëparshëm.
Pas një shëtitjeje të shkurtër, sikur të udhëhequr nga një dorë e padukshme, gjetëm një hotel të vogël, një strehëz intime në zemër të qytetit. Ishte një banesë private, e shndërruar me kujdes nga pronari në një hotel dhe në një hapësirë të ngrohtë për ata që kërkonin pushim. Kjo ndërtesë e thjeshtë, por plot hijeshi, na u bë shtëpi për disa ditë, duke na ofruar një kënaqësi të papërshkrueshme.
Nga dritarja e dhomës sonë, çdo mëngjes na përshëndeste një panoramë e mrekullueshme e detit – një horizont që për ne, që vinim nga kontinenti, ishte një dhuratë hyjnore. Valët, të mbështjella nga dielli i mëngjesit, na rrëfenin histori të pafundme, ndërsa ajri i kripur mbushte dhomën tonë me freski.
Banesa ishte në qendër të qytetit, një pikënisje e përsosur për të nisur çdo eksplorim dhe një prehje e lehtë pas kthimit. Ecim ku ecim, rrugët na çonin gjithmonë drejt saj, pa lodhje, sikur qyteti vetë të na drejtonte me përkëdhelje. Ajo banesë e vogël, me pamjen e saj të detit dhe vendndodhjen e saj të përsosur, u bë për ne një pikë e sigurt dhe e dashur në atë udhëtim të paharrueshëm.
Duk shfletuar Wikipedian gjeta këto të dhëna se Greqia, kjo perlë e Evropës juglindore, qëndronte krenare në jugun e Ballkanit, e mbështjellë nga historitë dhe legjendat që e bëjnë atë një tokë të bekuar. Në veriperëndim, kufizohet me Shqipërinë, një vend që ndan me të një trashëgimi të lashtë dhe një ndjenjë të thellë përkatësie. Në veri, ajo takon Maqedoninë e Veriut dhe Bullgarinë, ndërsa në verilindje, ndan kufirin tokësor me Turqinë, një vend me të cilin ka një histori të ndërlikuar, të mbushur me kohëra bashkëpunimi dhe konfliktesh.
Deti Egje shtrihet në lindje, një det që ngjyrosë vijën bregdetare të Greqisë me blunë e pafundme të ujërave të saj. Në perëndim, shtrihet Deti Jon, me ishujt e tij të bukur që i japin vendit një pamje të qetë dhe të pacenuar. Në jug, Deti i Kretës dhe Deti Mesdhe hapen si horizonte të pafundme, ku dielli shkëlqen mbi brigjet e arta dhe ujërat kristal të ishujve të panumërt që i japin Greqisë vijën bregdetare më të gjatë në gjithë pellgun e Mesdheut.
Ky vend i mrekullueshëm përbëhet nga nëntë rajone gjeografike tradicionale, secili me karakterin dhe bukurinë e vet unike, të mbushura me histori dhe kulturë. Me një popullsi prej rreth 10.5 milionë banorësh, Greqia është një mozaik i gjallë i kulturës dhe trashëgimisë së pasur. Athina, kryeqyteti i saj, është zemra e këtij vendi, një qytet që përkufizon historinë dhe që i ka dhënë botës dritën e qytetërimit perëndimor. Pas Athinës, qëndron Selaniku dhe Patra, qytete që ndjekin me krenari në madhështinë e tyre.
Ky shtet konsiderohet djepi i qytetërimit perëndimor, një tokë ku lindën dhe u rritën konceptet e mëdha të demokracisë, filozofisë perëndimore, letërsisë dhe historiografisë. Këtu, u hodhën themelet e shkencave politike dhe parimeve kryesore shkencore dhe matematikore. Teatri, me tragjeditë dhe komeditë e tij të lashta, ka zënë rrënjë të thella në këtë tokë, ndërsa Lojërat Olimpike lindën këtu, duke e bërë Greqinë një simbol të përjetshëm të madhështisë njerëzore dhe arritjeve kulturore.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Kulla e Bardhë, Selanik, 1976
Sapo zbritëm nga treni, sikur na përqafoi një botë e re, e mbushur me dritë dhe energji.
Selaniku, me madhështinë dhe bukurinë e tij, na rrëmbeu menjëherë zemrat. Rrugët e tij të gjera na ftonin të endeshim lirshëm, ndërsa ndërtesat e larta dhe plot shkëlqim na ngritnin sytë drejt qiellit, sikur të donin të na tregonin histori të fshehura në muret e tyre.
Nga stacioni i trenit drejt qendrës, udhëtuam si fëmijë në një festë të madhe, të mahnitur nga çdo detaj i qytetit. Ishte e diel, por Selaniku nuk flinte – dyqanet ishin të hapura, njerëzit lëviznin plot gjallëri, dhe çdo cep i rrugës gumëzhinte nga zërat dhe ritmet e jetës.
Çdo hap na çonte më afër qendrës, sikur qyteti vetë na drejtonte me dashamirësi.
Në atë kohë, nuk kishim telefona mobilë apo navigatorë për të na orientuar. Ishim të pajisur vetëm me një hartë të vjetër letre, një pasuri që na shoqëronte në çdo udhëtim. Ajo hartë, e përdorur deri në lodhje, kishte humbur qartësinë, me germat e saj të zbehta që mezi lexoheshin. Por, ashtu si fati që gjithmonë duket se ndihmon ata që udhëtojnë me shpirt të hapur, në kioskën e parë ku shiteshin gazeta, gjetëm një hartë të re. Pa hezitim e blemë, dhe ajo u bë një thesar për ne – një yll polar që na udhëhiqte në çdo aventurë.
Ecnim rrugëve të Selanikut, duke ndjerë frymën e qytetit të gjallë dhe të bukur, me zemrat e mbushura plot gëzim dhe kureshtje. Çdo hap ishte një zbulim, çdo kthesë një histori, dhe çdo moment një kujtim që do të mbetej përjetësisht në mendjet tona.
Shpejt arritëm në zemrën e Selanikut, një qendër që dukej sikur jetonte dhe merrte frymë me një ritëm të pandalshëm. Ajo ishte e formësuar nga tri arterie kryesore: Avenue Nikis, që përqafohej nga deti me një hijeshi të butë, dhe rrugët Tsimiski dhe Egnatia, që shtriheshin si shiritat e gjallë të një mozaiku urban.
Në çdo çast të ditës, këto rrugë gumëzhinin nga gjallëria, një koncert i papërsëritshëm zërash dhe hapash, dëshmi e një qyteti që kurrë nuk flinte. Zhurma dhe rrëmuja, në vend që të lodhnin, ishin një thirrje për të ndjerë pulsimin e jetës së Selanikut, një ritëm që na përfshiu dhe na bëri pjesë të tij.
Tsimiski dhe Egnatia, këto dy rrugë të hijshme dhe plot karakter, ishin më shumë se thjesht vende kalimi – ato ishin një përvojë në vetvete. Dyqane të panumërta, që nga butiqet e sofistikuara deri te tregtarët modestë, krijonin një parajsë për shikimin dhe shpirtin. Sytë tanë u mahnitën nga bollëku i ngjyrave, produkteve dhe pamjeve, duke na tërhequr në një vorbull tundimesh.
Lëvizjet tona, sikur të ishin orkestruar nga një magji e padukshme, na çonin gjithmonë brenda këtyre rrugëve. Ato ishin si damarët kryesorë të një organizmi të gjallë, ku çdo hap i yni ishte një përshëndetje ndaj jetës që gëlonte në to. Në këtë rrëmujë harmonike, gjetëm jo vetëm një parajsë blerjesh, por edhe një ndjesi të thellë të përkatësisë në zemrën e këtij qyteti të bujshëm dhe të paharrueshëm.
Duke lëvizur nëpër rrugët e gjalla të qytetit, zemra të thërret të ndalosh në Sheshin Aristotel, një oazë mes zhurmës dhe lëvizjes së Selanikut. Aty, në hijeshinë e këtij sheshi, fillon gjithçka. Këmbët gjejnë pushim, ndërsa aroma e kafesë dhe erërat dehëse të gatimeve të freskëta përhapen si një ftesë që nuk mund t’i rezistosh.
Që nga ajo kohë, Sheshi Aristotel është bërë stacioni i parë i çdo vizite që bëjmë ne edhe në vitet e mëvonshme. Jo vetëm për ne, por edhe për fëmijët tanë, tashmë me familjet e tyre, kjo hapësirë ka marrë formën e një tradite të gdhendur në kujtesën tonë. Çdo aventurë në Selanik fillon këtu, si një kapitull i ri që hapet në librin e kujtimeve.
I padiskutueshëm në bukurinë dhe gjallërinë e tij, Sheshi Aristotel është më shumë se një vend – është një ndjesi. Plot me kafene elegante dhe restorante të shumta, ai të ofron gjithçka që dëshiron zemra dhe shpirti. Të mendosh se ku të ndalesh për të ngrënë apo për të pushuar, përgjigja gjithmonë është e njëjtë: Sheshi Aristotel. Dhe nëse dëshiron të soditësh detin, kjo hapësirë magjike të ofron një skenë të papërsëritshme, ku dallgët përqafojnë horizontin dhe mendimet shtrihen lirshëm.
Sheshi Aristotel është i pazëvendësueshëm, një pikë ku e kaluara takohet me të tashmen, ku pushimi bëhet festë dhe ku çdo kthim e bën të ndihesh si në shtëpi. Një thesar i Selanikut, që me bukurinë e tij të përhershme, ruan magjinë e çdo vizite.
Duke shëtitur përgjatë bregut të detit, syri ynë u përplas me një objekt të bardhë që rrinte madhështor në largësi, si një lajmëtar i historisë dhe kulturës. Forma e tij e veçantë, e padëgjuar dhe e panjohur për ne që vinim nga Kosova e Jugosllavia, na tërhoqi menjëherë. Me hapa të sigurt dhe një kureshtje që rritej me çdo hap, nisëm rrugën drejt tij, ndërsa deti anash na këndonte melodi të vjetra.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, rruga ”Nikis”, pranë detit, Selanik, 1976
Kulla e Bardhë, si një mbretëreshë e heshtur, afrohej gjithnjë e më shumë, duke e mbushur horizontin tonë me praninë e saj monumentale. Që atëherë e deri më sot, e di me siguri: nëse shkon në Selanik dhe nuk viziton Kullën e Bardhë apo nuk bënë një foto para saj, atëherë, thënë pa mëdyshje, nuk ke njohur shpirtin e këtij qyteti.
Kjo kullë madhështore jo vetëm që mbizotëron bregdetin me krenarinë e saj, por bart brenda vetes një histori të ngarkuar me dhimbje dhe lavdi. Një dëshmitare e qetë e ngjarjeve që kanë formësuar Selanikun, ajo është një simbol i përjetshëm i kohëve të vështira dhe të lavdishme që kanë gdhendur qytetin.
Kur mbërritëm pranë saj, një kioskë e vogël aty pranë na ftoi me broshurat e saj të thjeshta, të mbushura me histori dhe rrëfime. Pa hezituar blemë një dhe, me nga një filxhan kafeje greke në dorë – që, në të vërtetë, ishte më shumë turke në aromë dhe traditë – u ulëm të lexonim për këtë kryevepër të së kaluarës. Kulla e Bardhë, një emblemë që ndërthur madhështinë arkitekturore me plagët e historisë, na tregoi jo vetëm për qytetin, por edhe për vetveten. Një udhëtim në kohë, që filloi buzë detit dhe përfundoi në thellësitë e kujtesës së Selanikut.
Kulla e Bardhë, kjo hijeshi e heshtur që ngrihet mbi bregun e Selanikut, mban mbi shpinë peshën e shekujve dhe të historisë. E ndërtuar në shekullin e 15-të, ajo erdhi në jetë pas pushtimit osman të qytetit më 1430, por themelet e saj lidhen me kohëra edhe më të hershme, duke qëndruar mbi gjurmët e një kulle bizantine, dikur pjesë e fortifikimeve që mbronin këtë port të lashtë.
Gjatë periudhës osmane, Kulla u bë një kameleon i historisë, duke marrë emra dhe role të ndryshme, që pasqyronin dramën e kohës dhe fatin e saj. Në fillimet e saj, njihej si Kulla e Luanëve, një emër që i jehonte forcës dhe madhështisë. Më vonë, u quajt Kulla e Kalamarisë, një emërtim që dukej sikur pasqyronte hijeshinë e saj pranë detit.
Por, gjatë shekullit XIX, ajo mori dy emra që flisnin për dy faqe të ndryshme të jetës së saj: Kulla e Jeniçerëve, kur shërbente si garnizon për ushtarët elitarë të Perandorisë, dhe Kulla e Gjakut, apo Kanle Kule, kur muret e saj dëshmuan një histori më të errët. Në atë kohë, Kulla u bë burg dhe vend i ekzekutimeve – një dëshmi e dhimbshme e drejtësisë së pamëshirshme të asaj kohe.
Kulla e Bardhë është më shumë se një ndërtesë – ajo është një kronikë e gjallë e Selanikut, që ruan në heshtje kujtime të lavdisë dhe tragjedisë. Çdo gur i saj mban të skalitur fragmente të një historie që na fton ta dëgjojmë, një histori që ende kumbon mbi dallgët e detit që e rrethojnë.
Në vitin 1880, historiani Mihail Hatzis, në faqet e librit të tij mbi monumentet e Selanikut, e kishte quajtur Kullën e Bardhë “Bastilla e Selanikut” – një emër që tingëllon si një jehonë tragjedish të kaluara. Në ato kohë të errëta, tarraca e saj shërbente si skenë e fundit për ata që ishin dënuar me vdekje, dhe gjaku i tyre, si një mallkim i pashlyeshëm, njolloste muret e saj të bardha me të kuqen e dhimbjes.
Nga pjesa perëndimore e qytetit, një krismë e vetme shpërthente në ajër, duke shënuar fillimin e një ekzekutimi – një tingull i akullt që përhapej mbi Selanikun si një lajmëtar i vdekjes. Ajo krismë, sikur të ishte një goditje zemre për një qytet të dëshpëruar, thurte rrëfimin e një kohe kur Kulla e Bardhë nuk ishte simbol i bukurisë, por dëshmitare e një dhimbjeje që fshihej pas hijes së saj monumentale.
Muret e saj, njëherë të bardha dhe krenare, u bënë korniza e tragjedive të një epoke, duke mbajtur brenda vetes një histori që akoma flet në heshtjen e saj. Kulla, në madhështinë dhe misterin e saj, ruan kujtimet e një kohe kur drejtësia dhe dhimbja përplaseshin në hijet e Selanikut, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në zemrën e këtij qyteti të lashtë.
Në vitin 1883, Kulla e Bardhë përjetoi një metamorfozë që preku jo vetëm pamjen e saj, por edhe shpirtin që mbante brenda mureve. Me urdhër të Sulltan Abdul Hamid II, ajo u zbardh, duke u larë nga e kaluara e saj e përgjakur dhe duke u shndërruar në një simbol të epokës së re. Ky transformim i jashtëm nuk ishte thjesht një akt estetik, por një deklaratë e fuqishme që përfaqësonte shpirtin e reformuar të Perandorisë Osmane – një përpjekje për të harruar hijet e së kaluarës dhe për të sjellë një frymë të re.
Emri i saj i tmerrshëm, “Kulla e Gjakut,” u zhduk, duke lënë vend për një emër më të butë dhe më të pastër: “Kulla e Bardhë.” Por, kjo bardhësi mbante ende brenda vetes kujtime të një kohe të ashpër, të fshehura nën shtresat e bojës që mbulonin plagët e saj.
Një legjendë interesante shoqëron këtë akt transformimi. Thuhet se një i burgosur me emrin Nathan Guiledi mori përsipër këtë detyrë – të zbardhte Kullën – në këmbim të lirisë së tij. Me çdo brushë, ai fshinte shenjat e errëta të së kaluarës, duke lënë pas një sipërfaqe të ndritshme, por një histori të rënduar që as koha nuk mund ta shlyente.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, sheshi “Aristotel”, Selanik
Kulla e Bardhë, e rikrijuar dhe e rilindur, mbeti një dëshmi e kohëve të kaluara, duke qëndruar mes detit dhe qytetit si një kujtim i heshtur i transformimeve historike dhe plagëve të fshehura nën hijen e saj monumentale.
Sot, Kulla e Bardhë ngrihet krenare si një dëshmi e rezistencës dhe mbijetesës, një simbol i palëkundur i historisë së pasur dhe shpirtit të Selanikut. Që nga fundi i shekullit të 19-të, ajo është bërë një pjesë e pandashme e bregdetit, duke zënë vendin e saj në zemrën e qytetit, veçanërisht pas shembjes së mureve detare që dikur e rrethonin dhe mbronin.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, hapësirat e saj të errëta dhe të heshtura u mbushën me objekte arkeologjike, duke u kthyer në një depo të historisë së lashtë. Më pas, kulla mbajti një rol ushtarak, duke u bërë shtëpi për strategji dhe mbrojtje. Por në kohët moderne, ajo ka rilindur si një ikonë kulturore, duke u shndërruar në një muze që rrëfen histori të epokave të ndryshme.
Kur ndalemi para saj, ende edhe sot, sytë tanë e sodisin me kërshëri, sikur të kërkojmë të zbulojmë diçka të re në muret e saj që mbartin shekuj historie. Katet e saj, si faqet e një libri të lashtë, rrëfejnë historinë e Selanikut, që nga themelimi i tij në vitin 316 para erës sonë, duke kaluar nëpër epokën bizantine dhe sundimin osman, e deri në ditët moderne. Çdo hap në kullë është një udhëtim përmes kohëve, një përqafim i kujtesës së qytetit.
Ekspozitat brenda saj i japin jetë kësaj historie të gjatë dhe të pandërprerë, duke ofruar një pasqyrë të shkurtër, por të pasur, të jetës dhe kulturës që ka lulëzuar këtu për shekuj me radhë. Por ndoshta, asgjë nuk e plotëson më mirë këtë përvojë sesa pamja nga maja e Kullës së Bardhë – një horizont spektakolar, ku qyteti dhe deti bashkohen, duke krijuar një peizazh që të mbush shpirtin me admirim dhe qetësi.
Kulla e Bardhë nuk është thjesht një monument; është zemra e Selanikut, që rreh me historinë dhe kujtesën e tij, duke mirëpritur çdo vizitor me hijeshinë dhe misterin e saj të përjetshëm.
Gjatë atyre pak ditëve që qëndruam në këtë qytet magjepsës, dëshira jonë për të eksploruar çdo cep të tij ishte e pashtershme. Sikur kureshtja të na udhëhiqte, pyesnim njerëzit e rastit: “Çfarë duhet të shohim këtu, çfarë ka që i jep shpirt këtij qyteti?”
Përgjigjet e tyre, gjithnjë të shoqëruara me buzëqeshje dhe entuziazëm, na çonin drejt një emri që përsëritej si një melodi: Ano Poli – qyteti i vjetër i Selanikut. Ishte sikur ato fjalë bartnin një mister, një premtim për një udhëtim në kohë, drejt rrugicave që kishin parë breza të tërë të ecin mbi kalldrëmin e tyre. “Vizitoni Ano Poli,” na thanë grekët, duke folur për këtë lagje të lashtë me një respekt të thellë, sikur ajo të ishte zemra e fshehtë e Selanikut.
Imazhi i Ana Polisë na zuri mendjen – një mozaik i së kaluarës që qëndronte i heshtur mbi kodrat, duke sfiduar kohën dhe duke ruajtur historinë me kujdes. Dhe kështu, me një kureshtje që na vlonte në shpirt, vendosëm të ndjekim këtë thirrje, duke u përgatitur të humbshim mes rrugëve të saja antike, ku çdo hap premtonte një rrëfim të ri.
Ano Poli, qyteti i Vjetër, qëndron si një kurorë mbi Selanikun, e ngulitur në pjesën e sipërme të qytetit, ku historia dhe hijeshia ndërthuren në çdo gur dhe rrugicë. Nga Sheshi Aristoteli, kur ngre sytë drejt kodrave, ajo shfaqet si një peizazh që të fton në një udhëtim në kohë, drejt një bote ku e kaluara jeton ende.
E mbijetuar nga flakët shkatërruese të shekullit të 17-të, që përpinë pjesën tjetër të Selanikut, Ano Poli është një kujtesë e dy epokave madhështore – osmane dhe bizantine. Çdo rrugicë dhe çdo gur i saj bart gjurmët e këtyre kohëve, që u ndërthurën për të formuar shpirtin dhe pamjen e qytetit siç e njohim sot.
Shtëpitë prej guri, të mbuluara me ngjyra që pasqyrojnë dritën e diellit mesdhetar, dhe kalldrëmet e saj të thepisura flasin me një gjuhë të lashtë, duke rrëfyer për kohëra romantike dhe magjepsëse. Shëtitja nëpër rrugët e këtij qyteti duket si një udhëtim në një përrallë mesjetare, ku çdo kthesë zbulon një sekret të ri.
Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, në qendër të Selanikut, 1976
Ndërsa ecnim pranë rrënojave të kështjellës së vjetër, fryma na ndalej nga hijeshia e së kaluarës që përzihej me pamjen magjike që shtrihej para syve tanë. Kur arritëm te Kulla Trigonio, pamja u bë epike – qyteti shtrihej si një qilim i pafund ngjyrash dhe formash, ndërsa Gjiri i Selanikut shkëlqente si një pasqyrë e qetë që shtrihej deri në horizont. Dhe, si një kurorë hyjnore mbi këtë skenë, majat e Olimpit qëndronin të largëta dhe madhështore, sikur të ruanin qytetin dhe historinë e tij të pasur.
Duke u endur nëpër rrugët e Selanikut, koha rrëshqiste si rëra mes gishtërinjve, aq shpejt sa mu duk se dikush ma vidhte çdo çast të saj. Vetëm kur u ulëm për të shijuar një drekë të ngrohtë, ndjemë peshën e lodhjes që na kishte mbuluar pa kuptuar. Por, çuditërisht, në asnjë moment nuk ishim ndjerë më të lumtur dhe më të argëtuar sesa në këtë qytet të gjallë e plot jetë.
Pas drekës, udhëtimi ynë për të zbuluar bukuritë e fshehura të Selanikut vazhdoi si një aventurë e mrekullueshme. Kurioziteti ynë ishte një yll polar që na udhëhiqte përmes rrugicave dhe historive të këtij qyteti helenistik. Çdo moment ishte një zbulim – nga mënyra se si jetonin vendasit deri te prapaskenat e kuzhinës greke, që na tërhoqën si një poezi e shijes dhe traditës.
Në ecje e sipër, mësuam për lloj-llojshmërinë e ushqimeve, për historinë dhe rrënjët e tyre, për traditat që mbajnë ende gjallë frymën e lashtë të këtij vendi. Rrugët e Selanikut na zbuluan vendet më të mira për të shijuar kuzhinën greke, një trashëgimi e pasur që përthithte aromat e Lindjes dhe finesën e Perëndimit. Në çdo pjatë, ndjenim shekujt e historisë që bashkoheshin në një harmoni të përsosur.
Ne nuk shijuam vetëm ushqimin, por edhe rrëfimin që ai mbartte – një kujtesë e qetë e një kulture të lashtë, e cila ende sot frymon përmes gatimeve të saj. Kuzhina greke, me aromën e saj të ngrohtë dhe shijen e saj të thellë, na dëshmoi pse konsiderohet një nga më të shijshmet në botë. Dhe, ndërsa dita largohej dhe qyteti shtrihej para nesh si një përrallë, ne e dinim se Selaniku, me historinë, traditën dhe shijet e tij, do të mbetej gjithmonë në zemrat tona.
Selaniku, një qytet ku koha duket se rrjedh ndryshe, mbart një trashëgimi kulturore që shkëlqen si një mozaik i ndritshëm epokash dhe historish. Në këtë qytet, ku kulturat kanë bashkëjetuar dhe perandoritë kanë lënë gjurmët e tyre, çdo gur dhe çdo rrugë thur një rrëfim të lashtë. Nga thellësitë e kohës greke e deri te hijeshia bizantine, nga madhështia romake e deri te ndikimi osman, identiteti i këtij qyteti është formuar si një poezi e ndërthurur epokash.
Nuk ishte çudi që prania e kaq shumë muzeve dukej kaq e natyrshme në një vend ku historia është një frymëmarrje e përhershme. Muzeumet e Selanikut qëndronin si arka të çmuara të kujtesës, ku ekspozitat dhe trashëgimia nxirrnin në dritë fytyrat e shumta të qytetit.
Muzeu i Kulturës Bizantine, një thesar i artit dhe historisë, na ftonte të zhyteshim në botën e ndritshme të ikonave dhe mozaikëve që rrëfenin për një epokë të artë. Muzeu Arkeologjik na kthente pas në kohë, duke na treguar për qytetërimet që dikur lulëzuan mbi këtë tokë, ndërsa Muzeu i Artit Bashkëkohor sillte të sotmen përballë së kaluarës, një dialog mes kohëve që shfaqej me guxim dhe kreativitet.
Selaniku nuk ishte thjesht një vend, por një kronikë e gjallë, ku çdo muze, çdo rrëfim dhe çdo eksponat ishte një ftesë për të zbuluar shpirtin e tij. Dhe në atë përplasje epokash dhe kulturash, ndjenim se po preknim jo vetëm historinë e Selanikut, por edhe një pjesë të përjetësisë.
Një hap i vetëm mjaftonte të çonte nga një atraksion në tjetrin, sikur vetë qyteti të kishte shtruar një qilim të padukshëm për këmbët e udhëtarëve të etur për zbulime. Në kërkim të një mbrëmjeje që të gjallonte shpirtin dhe të ngrohte zemrën, hapat na drejtuan në lagjen Ladadika – një thesar bohemësh të Selanikut, ku aroma e së shkuarës përzihej me gjallërinë e së tashmes.
Në këtë qoshe të vjetër, çdo taverne kishte një histori për të rrëfyer. Ambienti i qytetit të lashtë shfaqej me një ngrohtësi të rrallë, sikur gurët e kalldrëmit të mbanin kujtimet e karvanëve që sillnin mallra nga skajet e Mesdheut. Kuzhina greke, në gjithë shkëlqimin e saj, ofronte pjata që jo vetëm ngopnin urinë, por ushqenin edhe shpirtin – një simfoni shijesh të krijuara me përkushtim dhe pasion.
Emri Ladadika, që vjen nga fjala greke “λάδι” – vaj, lidhej ngushtë me identitetin tregtar të kësaj lagjeje. Në shekujt 18 dhe 19, këtu gumëzhinte zemra e tregtisë së Selanikut. Dyqanet ofronin vaj ulliri të artë, erëza të çmuara, pëlhura të rafinuara dhe verë të ëmbël, ndërsa rrugët mbusheshin me aromat dehëse të kanellës, karafilit, shafranit dhe piperit të zi. Secila aromë sillte një copëz të largët të Lindjes së Mesme, Afrikës së Veriut dhe Indisë, duke kthyer Ladadikën në një kaleidoskop të shijeve dhe kulturave.
Anijet nga portet e largëta si Venecia, Konstandinopoja dhe Aleksandria sillnin jo vetëm mallra, por edhe përralla të botëve të tjera. Diversiteti i tregtarëve dhe i mallrave krijonte një mozaik unik gjuhësh dhe zakonesh, një bashkim të kulturave që përqafoheshin në hijen e Selanikut. Sot, Ladadika ruan këtë trashëgimi të pasur, duke ftuar çdo vizitor të përjetojë një copëz të së shkuarës mes ngjyrave dhe zhurmave të së tashmes.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, në sheshin “Aristotel”, Selanik, 1976
Ladadika, dikur një qendër e gjallë e tregtisë dhe jetës së Selanikut, mbante vulën e veçantë të komunitetit hebre që e kishte bërë atë një strehë të kulturës dhe shkëmbimeve. Në çdo rrugë dhe gur të kalldrëmit, dëgjohej jehona e tregtarëve hebrenj, zërat e tyre përzier me aromat e erëzave dhe me historitë që vinin nga skajet e Mesdheut. Për dekada, ky komunitet ishte fryma e gjallë e Ladadikës, duke e kthyer atë në një mozaik traditash dhe bashkëjetese.
Por në vitin tragjik të 1917-s, një zjarr i madh e mbuloi këtë lagje të lashtë me flakë, duke shuar historinë e saj të pasur dhe duke e shndërruar në gërmadha. Tregtarët humbën gjithçka: pasuritë, ëndrrat dhe lidhjen me një të shkuar që dukej e përjetshme. Ladadika, që më parë gumëzhinte nga jeta, u zhyt në heshtje. Për dekada të tëra, ajo vegjetonte, duke u kthyer në një hije të asaj që kishte qenë dikur, ndërtesat e saj duke u rrënuar nga koha dhe harresa.
E megjithatë, Ladadika nuk u dorëzua. Në vitet 1980, zemra e saj filloi të rrahë sërish. Kjo lagje e harruar u ringjall si një zonë kulturore dhe historike, duke sjellë me vete kujtesën e një kohe të artë dhe një frymë të re. Sot, Ladadika qëndron si një simbol i mbijetesës dhe ripërtëritjes, një dëshmi e fuqisë së shpirtit njerëzor për të ruajtur dhe ringjallur atë që koha tenton të zhdukë. Në muret e saj, në tavernat dhe rrugët e kalldrëmta, dëgjohet përsëri kënga e jetës – një homazh për ata që ndërtuan dhe për ata që nuk u dorëzuan.
Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Selanik, 1976
Në vitet që pasuan, Ladadika rilindi, duke mbajtur plagët e së shkuarës si gurë themeli për një histori të re. Ndërtesat e saj, dikur të rrënuara, morën jetë të re, dhe rrugët e kalldrëmta u kthyen në arteriet ku kalonte gjallëria e një qyteti të etur për të jetuar. Kur nata binte mbi Selanik, Ladadika ngrihej si një skenë e përndritur, ku çdo cep shndriste nga tingujt e muzikës, nga aromat joshëse të pjatave tradicionale dhe nga buzëqeshjet e njerëzve që vinin për të gjetur çlodhje dhe gëzim.
Ajo na tërhoqi me ngrohtësinë e saj, si një mikpritës i vjetër që hap krahët për të gjithë – banorët e qytetit, udhëtarët e largët, turistët që vinin të njohin këtë copëz të veçantë të Selanikut. Ishte vendi ku gjuha e shijes dhe e muzikës bashkonte njerëz nga të katër anët e botës, ku miqësitë e reja lulëzonin dhe kujtimet krijoheshin për të qëndruar përgjithmonë.
Si Kuarti Latin i Parisit, ku arti dhe pasioni ndërthuren në çdo kafene, apo si rruga La Rambla në Barcelonë, ku gjallëria nuk pushon kurrë, Ladadika qëndronte si një simbol i përbashkët – një vend për të shijuar ushqim të mirë, për të ndjerë tingujt e muzikës së jetës dhe për të ndarë një gotë me miq të rinj. Në mbrëmje, atmosfera e saj ishte magji e pastër, një pikturë e gjallë ku ngjyrat e ndriçimit, tingujt dhe aromat përqafoheshin për të krijuar një përvojë të paharrueshme. Ladadika ishte më shumë se një lagje – ishte një ndjenjë, një moment i ndriçuar që qëndronte pezull në kujtesë.
Në zemrën e Ladadikës, tavernat shërbenin si tempull i shpirtit krijues, një vend ku artistët dhe filozofët bashkoheshin për të ndarë mendime, ëndrra dhe këngë. Midis tyre, shkëlqente “Ouzeri Aristotelis,” një tavernë që rrezatonte një atmosferë unike boheme. Aty, nën tingujt e muzikës rebele – bluzit grek që rrënjët i kishte në melankolinë dhe pasionin e jetës – fjalët dhe notat krijonin një simfoni që përqafohej nga nata.
Ishte një strehë për ata që kërkonin kuptimin e fshehur të jetës, një hapësirë ku muzika e rebele fliste për dhimbjen, gëzimin dhe misterin e përditshmërisë. Tavernat si kjo ishin fryma e gjallë e Ladadikës, ku zërat dhe meloditë ngjiteshin si avujt e ouzos mbi qytetin e natës.
Por vitet kishin sjellë ndryshime dhe Ladadika e dikurshme pësoi transformime të mëdha. Megjithatë, ajo ruan thelbin e saj, një shpirt që ka ditur të ripërtërihet dhe të mbetet mikpritës. Sot, kur e vizitojmë familjarisht, ndjejmë një kënaqësi të re – një përzierje të së kaluarës boheme dhe të së tashmes së freskët. Në tavernat e saj, gjejmë jo vetëm hijeshinë e një kohe të artë, por edhe pjatat më të shijshme dhe aromat më të freskëta që qyteti mund të ofrojë.
Ladadika është bërë më shumë se një vend – është një përvojë, një ndjenjë ngrohtësie dhe bashkimi, ku çdo vizitë është një kujtim i ri që ndërthuret me hijeshinë e së shkuarës. Një mbrëmje aty, mes dritave të zbehta dhe tingujve të harmonisë, është një ftesë për të përjetuar magjinë e thjeshtë të jetës.
Ladadika, një lagje e vogël në zemrën e Selanikut, mbart peshën e historisë si një mantel të ndritshëm. Gjatë errësirës së Luftës së Dytë Botërore, ajo u shndërrua në një strehë të guximtarëve – luftëtarët e rezistencës që ëndërronin lirinë dhe i jepnin shpirt luftës për një të nesërme më të mirë. Në çdo qoshe të saj, dritat e shpresës përthyheshin në hijet e natës, duke ruajtur me stoicizëm sekretet e atyre që rezistonin.
Pas përfundimit të luftës, Ladadika nuk heshti, por mori një frymë të re – një rebelim kulturor që thërriste artistët, poetët dhe bohemët e kohës. Ishte një vend ku fjalët e Nikos Kavvadias dhe zërat e tjerë krijues rezononin në muret e tavernave dhe jehonin përtej kohës. Këtu, arti dhe poezia përqafoheshin me historinë, duke krijuar një melodi të re të qytetit që refuzonte të harrohej.
Në këtë lagje, lindi një nga traditat më të dashura të Selanikut – ouzeritë, taverna ku uzoja shoqërohej me meze të shijshme dhe ku aroma e gatimeve të lashta mbushte ajrin. Nga këtu, ky ritual i hareshëm u përhap në çdo cep të qytetit, duke e bërë uzo-n dhe mezenë pjesë të pandashme të kulturës së Selanikut.
Sot, Ladadika qëndron si një dëshmi e fuqisë së saj për të mbijetuar dhe për të rilindur. Në rrugët e saj, ku historia përzihet me të tashmen, çdo hap është një rikthim në kujtime dhe një ftesë për të përjetuar një copëz të shpirtit të pavdekshëm të Selanikut.
Shtëpia e Atdhetarit Hasan Prishtina, Selanik
Gjatë qëndrimit tonë në Selanik, një hapësirë e cila bart histori në çdo gur, nuk mundëm të mos vizitonim zemrën e saj monumentale – Rotundën. Ky vend magjepsës, pjesë e listës së trashëgimisë kulturore të UNESCO-s, shfaqte një pasuri arkitektonike dhe artistike që fliste me zë të qartë për shekujt që kishin kaluar mbi të.
Rotunda, një kryevepër e arkitekturës romake dhe artit të hershëm të krishterë, ngrihej madhështore në qendër të qytetit, si një thesar që sfidon kohën. Në brendësi të saj, afresket e shekullit të IV zbuluan një botë të fshehur të besimit dhe artit, të pikturuara me duar që kërkonin hyjnoren dhe të pavdekshmen. Fillimisht një tempull i madh romak, ky monument u shndërrua në një kishë të krishterë, duke reflektuar ndryshimet e thella shpirtërore dhe politike që përshkonin qytetin.
Por koha nuk qëndroi e pandryshueshme. Në vitin 1430, Selaniku ra nën rrethimin osman, duke shënuar fundin e epokës bizantine dhe fillimin e një sundimi që do të zgjaste më shumë se katër shekuj. Në vitin 1590, nën urdhrin e Sulltan Muratit III, Rotunda u shndërrua në një xhami. Dervishi Hortatzis Suleiman udhëhoqi transformimin e saj, duke i shtuar asaj një minare që ngrihej si një shenjë e re identiteti dhe besimi.
Sot, minarja e asaj epoke mbetet e vetme, si një dëshmitare e heshtur e historisë së trazuar të Selanikut. Në Rotundë, e shkuara ngrihet e gjallë përpara nesh – një tempull romak, një kishë e krishterë dhe një xhami osmane, të gjitha bashkë në një strukturë që mbart frymën e epokave që e kanë prekur. Ky monument, me gjithë madhështinë dhe misterin e tij, mbetet një dialog i gjallë midis kohërave dhe besimeve, një portë për të kuptuar shpirtin e Selanikut.
Greqia, vendi ku deti puth diellin dhe krijon një simfoni të përjetshme dritash dhe hijesh, ofron një klimë të artë që i dhuron jetës ullinjtë e saj të lëngshëm dhe rrushin që bëhet verë e hyjnueshme. Në drekën tonë të parë në Selanik, ndjemë shijen e këtyre dhuratave – ullinjtë që shpërthenin freski, vaji i ullirit që mbante në çdo pikë aromën e diellit, dhe vera greke që rrëshqiste si një poezi në gotë. Sot, sa herë e përdor vajin e ullirit, aroma e tij më kthen në Selanik, si një kujtim i gjallë që ndriçon mendjen.
Asnjë mbrëmje nuk kalonte pa shëtitjen tonë në Nea Paralia – shëtitoren magjike të Selanikut, një nga më të bukurat në gjithë Evropën. Me çdo hap, duke ndjekur konturet e detit të pafund, ndienim një lidhje të veçantë me natyrën dhe qytetin. Ju garantoj, sapo ta shihni, do të dashuroheni me të.
Por, kënaqësia më e madhe vinte nga momentet e thjeshta – të merrje një gjevrek të freskët, një kafe të ngrohtë dhe të uleshe në vendin më të bukur të shëtitores. Aty, nën qiellin e hapur dhe me sytë që sodisnin detin e qetë, koha ndalej dhe zemra mbushej me një paqe të thellë. Kishte diçka magjike në atë çast, si të dëgjoje frymëmarrjen e detit që fliste për historinë e qytetit dhe për një përjetësi që të përqafonte me ngrohtësi. Selaniku nuk ishte vetëm një qytet; ishte një ndjenjë që jeton brenda nesh.
Kjo pjesë magjike e Selanikut ka pësuar një metamorfozë të hijshme, duke shtuar një tjetër shtresë bukurie në historinë e saj. Në atë vend të dashur të shëtitores, ku deti përqafohet me qytetin, janë vendosur ombrellat – një vepër madhështore e artistit bashkëkohor Zongolopoulos, që qëndron si një poezi vizuale e krijuar më 1997.
Një pamje e Xhamisë “Sulltan Hortaç”, në Selanik
Këto çadra, të ngritura si petale të kristalta që sfidojnë erërat e detit, nuk janë thjesht një instilacion, por një simbol i elegancës dhe harmonisë që lidhet me shpirtin e qytetit. Të vendosura pranë bregut, ato pasqyrojnë dritën e diellit dhe shkëlqimin e yjeve, duke krijuar një spektakël të përjetshëm për sytë dhe zemrat e atyre që shëtisin aty pranë.
Sot, krahas Kullës së Bardhë, këto ombrella janë një pikë referimi për turistët që kërkojnë të kapin thelbin e Selanikut. Ato qëndrojnë si një dëshmi e gjallë e artit dhe kulturës moderne që përqafohet me historinë antike, duke bërë që ky qytet të shkëlqejë si një mozaik i përjetshëm i kohëve. Ombrellat nuk janë thjesht një vepër arti, por një thirrje për të soditur bukurinë dhe për të ndjerë frymëmarrjen e qytetit që jeton mes valëve të së shkuarës dhe të së tashmes.
I tërë qëndrimi ynë në Selanik, me gjithë hijeshinë dhe magjinë e tij, mbeti i paplotë, sikur një melodi e ndalur në mes të këngës. Një peng i madh mbuloi entuziazmin tonë, teksa kërkonim me përkushtim shtëpinë e patriotit të madh, Hasan Prishtina. Ajo shtëpi, që duhej të ishte një strehë kujtimesh dhe krenarie kombëtare, mbeti një enigmë që nuk arritëm ta zgjidhnim.
Rrugë më rrugë, nën diellin e Selanikut, pyetem kalimtarë dhe banorë, duke u përpjekur të gjejmë një gjurmë, një shenjë, një fjalë që mund të na drejtonte. Por secili prej tyre ngrinte krahët me hutim dhe thoshte se nuk kishin dëgjuar kurrë për këtë emër. Çdo përgjigje e tillë, si një gur në shpirtin tonë, thellonte ndjenjën e humbjes dhe mungesës.
E kërkuam, kërkuam, por shtëpia e tij mbeti e pakapshme, një ëndërr që avullonte në horizont. Me zemrat e dëshpëruara, u larguam nga ky kërkim, duke ndier peshën e një misioni të papërmbushur. Selaniku na dha shumë, por heshtja e tij për Prishtinën na e mori një pjesë të madhe të gëzimit. Dhe kështu, ai vend mbetet jo vetëm një kujtim i bukur, por edhe një premtim i heshtur për t’u rikthyer e për të vazhduar kërkimin.
Kjo vizitë nuk ishte një pikë përmbylljeje, por një hap i parë në një udhëtim që do të na kthente përsëri në Selanik dhe në Greqinë magjepsëse. Ishte vetëm fillimi i një lidhjeje që na ftonte të riktheheshim për të kërkuar atë që mbeti i paplotë – të gjenim shtëpinë e Hasan Prishtinës, një strehë të heshtur që mbartte peshën e historisë sonë.
Disa vite më vonë, në vitin 1985, udhëtuam sërish drejt Selanikut, por këtë herë me një
drejtim të sigurt dhe një vendosmëri të re. E dinim se shtëpia ndodhej në rrugën “Leoforos Vasilissis Olgas,” një adresë që tani kishte marrë kuptim dhe rëndësi për ne. Por edhe pse e dinim vendndodhjen, zemrat tona ndienin një brengë të re – nga reportazhet kishim mësuar se kjo shtëpi nuk mbante asnjë shenjë që do të tregonte lidhjen e saj me Hasan Prishtinën.
Kjo mungesë e një shenje, e një pllake përkujtimore, ishte si një heshtje e rëndë mbi një histori që meritonte të fliste me krenari. Dhe sërish, udhëtimi ynë u bë jo vetëm një kërkim fizik, por një reflektim mbi detyrën për të ruajtur kujtesën dhe për të nderuar ata që na dhanë dritën e lirisë. Në këtë kthim, Selaniku ishte më shumë se një qytet – ishte një mozaik emocionesh, një përzierje gëzimi për rikthimin dhe trishtimi për heshtjen që ende rrethonte një nga figurat tona më të mëdha.
Kur shkuam për herë të dytë në Selanik, koha për shqiptarët e Kosovës ishte mbuluar nga një re e zymtë, një errësirë që shtrihej mbi çdo hap dhe frymëmarrje. Ishte një periudhë kur gjithçka përcillej dhe regjistrohej, kur vetë kujtimet mbartnin peshën e fshehtësisë. Në atë sfond të rënduar, gjetëm shtëpinë e Hasan Prishtinës, atë strehë që ruante misteret e një figure kaq të madhe.
Me shumë dashuri dhe emocion, bëmë fotografi përpara saj, duke shpresuar të kapnim një fragment të asaj historie të fshehur. Por, si një ironi e fatit, aparati ynë i vjetër i hëngri këto kujtime të çmuara, duke na lënë vetëm me imazhin e saj të gravuar në zemër. Dhe shtëpia, edhe atëherë, qëndronte krenare, sikur ruante në heshtje një sekret të thellë, një histori që askush nuk mund ta lexonte në pamjen e saj.
Edhe pse e shihnim me sytë tanë, zemrat tona ngurronin të besonin se kjo ishte vërtet shtëpia e Hasan Prishtinës – njeriut të famshëm, intelektualit të madh, dhe patriotit të pashoq. Asnjë shenjë, asnjë pllakë përkujtimore, asnjë gjurmë nuk e lidhte atë ndërtesë me një nga figurat më të ndritura të kombit shqiptar. Ishte si një heshtje therëse, një harresë që dhembte në shpirt.
Nuk dija atëherë se kush ishin banorët e saj, por tani lexoj se kjo shtëpi është kthyer në Shkollën e të Verbërve në Selanik – një transformim që shton një tjetër shtresë simbolike në historinë e saj të ndërlikuar.
U larguam nga ai vend, me një dhembje të thellë në zemër, duke menduar për fundin tragjik të Hasan Prishtinës, të vrarë nga një bashkëkombës i tij. Ishte një reflektim i hidhur mbi fatin e patriotëve, mbi gjurmët që mbeten të fshehura, dhe mbi plagët që ende vazhdojnë të dhembin në kujtesën tonë kolektive. Shtëpia e tij mbeti një kujtesë e heshtur, e përzier me krenarinë dhe trishtimin, një vend ku historia dhe harresa përplasen në mënyrë të dhimbshme.
Por koha jonë në Greqi ishte e shkurtër, ndoshta edhe për shkak të kufizimeve financiare që nuk na lejonin të qëndronim më gjatë. Treni ishte mjeti ynë kryesor i udhëtimit dhe, në mbrëmje, u nisëm për në Shkup, pastaj një udhëtim i shkurtër për Prishtinë, por me kujtime që do të mbeteshin të gjalla për një kohë të gjatë. Greqia, Selaniku, dhe sheshi Aristotel—të gjitha këto do të jetonin në mendjen time si një pasqyrë e bukurisë dhe emocionit që vetëm udhëtimi mund të ofrojë.
