SHKUPI E MAQEDONIA DESTINACIONET TONA MË TË SHPESHTA

BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…

Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha & Prof. Dr. Tefik Basha

Sa e sa herë kemi udhëtuar drejt Shkupit, dhe çdo herë, mes shëtitjeve nëpër rrugët e tij, kemi bërë plane për vizitën e ardhshme. Ishte si një thirrje e pashpjegueshme që na tërhiqte gjithnjë e më shumë drejt këtij qyteti, një ndjenjë e brendshme që nuk shuhej asnjëherë.

Diçka e madhe, e thellë dhe e paprekshme, na ka lidhur me këtë vend. Ishin padrejtësitë historike që ngjanin si një hije e rëndë mbi të kaluarën, apo ndoshta ishte vetë lidhja e gjakut dhe e gjuhës – një urë e pathyeshme që bashkonte shqiptarët e Maqedonisë me trojet shqiptare, një bashkim që nuk mund ta ndanin as kufijtë, as koha.

Shkupi, me gjithë rrëfimet e tij të përziera mes dhimbjes dhe krenarisë, ishte më shumë se një qytet për ne. Ishte një kujtesë e gjallë e një historie që duhej të mbahej mend, një simbol i qëndresës dhe i përkatësisë. Dhe në çdo udhëtim, ndiheshim sikur po i përgjigjeshim një thirrjeje të lashtë, një ftese për të mos harruar se kush jemi dhe nga vijmë.

Çdo kthim në Shkup ishte një rikthim te rrënjët tona, një mundësi për të rikujtuar të kaluarën dhe për të ëndërruar për të ardhmen. Ishte një vend ku çdo gur, çdo fjalë dhe çdo fytyrë dukej si një pjesë e jona, një dëshmi e gjallë e një lidhjeje që as historia, as padrejtësitë nuk mund ta shuanin.

Përgjatë viteve, Shkupi dhe tokat shqiptare na kanë qenë gjithnjë pranë – jo thjesht si vende, por si ndjenja që mbushnin zemrat tona me afërsi dhe përkatësi. Lëvizjet tona drejt këtij qyteti ishin aq të shpeshta saqë rruga për në Shkup dukej si një shteg familjar, ku çdo hap ngjante me kthimin në shtëpi. Në Shkup, jetonin bashkëkombësit tanë, njerëz që ndanim me ta historinë, gjuhën dhe ëndrrat. Përmes lidhjeve familjare dhe miqësive të forta, qyteti merrte formën e një mozaiku kujtimesh që gërshetonin përditshmërinë me ndjesinë e përhershme të të qenit në vendin tënd.

Shkupi, qyteti që për shumëkënd simbolizonte dashuri dhe afërsi, kishte edhe një anë tjetër, të zymtë dhe të rënduar nga dhembja. Ishte qyteti i mallit të pashuar dhe i plagëve të hapura. Nga rrugët e tij të njohura, me qindra e mijëra shqiptarë u nisën në rrugë pa kthim, duke marrë me vete vetëm dhembjen dhe kujtimet e një toke që dikur ishte e tyre. Aty nisnin rrugët e ikjes, të largimit nga vendi i të parëve, nga toka që kishte rritur breza të tërë, por që tani dukej sikur i përzinte bijtë e saj.

Ky qytet ishte dëshmitar i heshtur i kësaj tragjedie kolektive, i karvanëve që mbartnin me vete barrën e një dhimbjeje të pamasë. Në secilën vezikë që lëvizte, fshihej një histori e thyer, një familje e ndarë, një ëndërr e copëtuar. Nga ky qytet, fillonin katrahurat e përndjekjes dhe braktisjes, ku shqiptarët ndiheshin të huaj në tokën e tyre, të shtypur dhe të persekutuar nga forcat që u mohonin ekzistencën.

Por Shkupi nuk ishte vetëm skenë e dhimbjes; ai ishte edhe kujtesë e asaj që humbi, e shpirtit të pathyeshëm që ende rezistonte. Në muret e tij të vjetra, në rrugët që dikur ishin të mbushura me jetë dhe gjallëri, mbetej një hije e përhershme malli. Ky mall nuk ishte vetëm për vendin që po linin pas, por për identitetin dhe të drejtën për të qenë vetvetja.

Për shumëkënd, Shkupi mbeti një plagë që kurrë nuk u mbyll, një kujtesë e kohëve të errëta kur njerëzit detyroheshin të largoheshin me dhimbje dhe pa shpresë. Por në të njëjtën kohë, ai mbeti një thirrje për të kujtuar dhe për të mos harruar kurrë se cilët jemi dhe çfarë kemi përjetuar. Në dhembjen e tij, Shkupi ruante shpresën e pashuar se një ditë, ata që u larguan, do të riktheheshin për ta kthyer këtë qytet në simbol të qëndresës dhe të dashurisë për vendin e të parëve.

Edhe sot, brenda mureve të shtëpive tona, si një jehonë e largët e të shkuarës, përmendet me dhembje shpërngulja e shqiptarëve drejt Turqisë. Është një histori që rri pezull, e rëndë si një gur mbi kujtesën tonë kolektive, e mbushur me psherëtima e lot të pashuar. Në çdo bisedë, në çdo kujtim, ajo ringjallet si një plagë që nuk shërohet, si një thirrje e heshtur për drejtësi që ende nuk është dëgjuar.

Aksioni famëkeq i mbledhjes së armëve, një skenë e hidhur e një strategjie që synonte më shumë se thjesht çarmatimin, ishte një goditje e qëllimshme ndaj krenarisë dhe identitetit tonë. Ishte një përpjekje për të shkatërruar çdo shenjë të fuqisë së brendshme, çdo mundësi të qëndresës. Masat represive që pasuan ishin si furtuna që vinin njëra pas tjetrës, duke rrënuar shtëpitë, duke copëtuar familjet, duke i detyruar njerëzit të linin gjithçka pas – tokën, gjuhën, kujtimet.

Në këtë skenar të zymtë, Shkupi, qyteti i shpirtit dhe historisë, mbante një peshë të veçantë. Në vend që të ishte një strehë për shqiptarët, ai shpesh u bë një nyjë që lidhte dhimbjen me largimin. Nga ky qytet, shumë rrugë nisën – rrugë që çonin larg atdheut, drejt një të panjohure që mbartte me vete ankthin dhe shpresën e zbehtë për një jetë më të mirë.

Por Shkupi, si një dëshmitar i heshtur, ruan në gurët e tij kujtimet e këtyre kohëve të vështira. Në çdo rrugë të tij, në çdo ndërtesë të vjetër, jeton një copëz historie që flet për vuajtjet e një populli që kurrë nuk hoqi dorë nga identiteti i tij. Edhe sot, kujtimi i këtyre ngjarjeve nuk është vetëm një dhembje e kaluar; është një thirrje për të mos harruar, për të mbajtur gjallë të vërtetën, dhe për të kërkuar që plagët e së shkuarës të mos përsëriten kurrë më.

Sabile Keçmezi-Basha & Tefik Basha, Mavrovë, 2021

Edhe sot, familja e Tefikut, bashkëshortit tim, e kujton me një hije të rëndë tmerri kohën e shpërnguljeve – një kohë kur frika dhe pasiguria ishin të vetmet shoqëruese të udhëtimit. Ajo kohë, kur dheu i të parëve dukej sikur i përzinte bijtë e vet, ishte një plagë që s’ka shëruar kurrë plotësisht. Në mesin e atij vargu të pafund njerëzish të dëshpëruar, edhe kjo familje, nga presioni për të dorëzuar një pushkë që nuk e kishin, u gjend e detyruar të mblidhte ç’të mundte – kujtime, sende të vogla dhe shpresën e zbehtë – për t’u larguar nga vendlindja, toka ku kishin lindur e rritur breza të tërë.

Ata u nisën me shumë të tjerë nga fshatrat e Kamenicës, drejt të panjohurës, me hapat e rënduar nga dhimbja dhe zemrat që rrihnin me ritmin e ankthit. U vendosën në një fshat të Maqedonisë, në Likovë, një vend që për ta ishte thjesht një ndalesë e përkohshme, një strehë e zymtë ku mbijetesa ishte i vetmi qëllim. Aty, në një copë dheu të huaj, prisnin vizikat që do t’i çonin më tej, në një vend që për ta përfaqësonte një lloj prehjeje, një fillim të ri në mes të mjerimit.

E megjithatë, fjalët e vjehrrit të ndjerë – “atje ku han miza hekur” – përmbanin një ironi therëse, një të vërtetë të hidhur për fatin që i priste. Ai e dinte se nuk po shkonin drejt një parajse, por drejt një lloj mbijetese tjetër, ndoshta më pak mizore se ajo që kishin lënë pas, por jo më pak e dhimbshme.

Kujtimi i kësaj kohe është një kujtesë e përhershme e një epoke padrejtësish, kur familjet shqiptare u detyruan të braktisin gjithçka që i lidhte me historinë dhe identitetin e tyre. Por në të njëjtën kohë, është edhe një testament i qëndresës së tyre, një dëshmi e shpirtit të pathyeshëm që nuk e harroi kurrë vendlindjen, edhe në mes të dhembjes dhe largësisë. Të largohesh nga toka e të parëve është një plagë që s’kalon, por edhe një burim i pashtershëm i forcës për t’u kujtuar dhe për të mbrojtur atë që mbetet e shenjtë.

Vjehrri im, një atdhetar i palëkundur dhe njeri i devotshëm, shfaqej si figura e qëndresës dhe sakrificës në kohë të vështira. Me zemrën e mbushur me mall për atdheun dhe barrën e përgjegjësisë mbi supe, ai shiti ç’të mundte nga pasuria e tij, duke lënë pas jo vetëm sende materiale, por edhe një pjesë të shpirtit të tij. U hallashtis me të afërmit, duke i mbledhur ata rreth një ëndrre që ngjante si një dritë e largët në fund të një tuneli të pafund.

Në Maqedoni gjeti një strehë të përkohshme, një hapësirë ku shpresa dhe vuajtja luftonin për vendin e tyre. Me njëmijë e një peripeci, kaloi ditët duke pritur për një copë letër – vizikë – që për të ishte çelësi drejt një fillimi të ri, një shpëtim nga trishtimi i tokës së huaj. Por ajo letër, si një mirazh në shkretëtirë, mbeti e paarritshme. U dhanë para, shumë para, për të siguruar atë “dreq letre,” por shpresat veniteshin me çdo ditë që kalonte.

Një vit. Dy vite. Tre vite të zeza rrodhën, dhe letra nuk erdhi kurrë. Pastaj u zbulua mashtrimi i Jugosllavisë– një kurth i ngritur mbi dhembjen dhe dëshpërimin e shqiptarëve, një rrjet që i rrënoi ëndrrat e tyre për një jetë më të mirë. Rruga u mbyll, dhe me të, u shuan edhe ato pak grimca shprese që kishin mbetur.

Prof. dr. Memli Krasniqi & prof. dr. Tefik Basha & prof.dr.Sabile Keçmezi-Basha & prof. dr. Hysen Matoshi, Manastir, Shtëpia e Alfabetit, 2008

Familja Basha, bashkë me shumë të tjera, mbetën të rrënjosura në fshatrat e shpërndara të Maqedonisë, jo nga zgjedhja, por nga nevoja. Çdo familje mbante brenda saj historinë e një shpërnguljeje të pamëshirshme, një ëndrre të copëtuar dhe një identiteti që luftonte për t’i mbijetuar harresës. Në heshtjen e natës, dukej sikur dheu i huaj psherëtinte bashkë me ta, ndërsa dhimbja e largësisë nga vendi i të parëve nuk reshti kurrë së lënduari. Por edhe në ato fshatra të huaja, qëndresa e familjes dhe shpirti i pathyeshëm shqiptar mbetën si një pishtar i ndezur në errësirë.

Një ditë të bukur vere, kur dielli përkëdhelte tokën dhe era e lehtë sillte aromën e blerimit, pleqnarët e fshatit, ku kishte lindur dhe rritur rrënjët e tij Isuf Basha, u nisën drejt konakut të tij. Ishin burra të mençur, me fytyra të rrudhura nga koha, por me zemra të mbushura me përkushtim dhe një thirrje për të rikthyer një nga bijtë më të shquar në vendlindjen e tij. Me fjalë të buta e lutje të sinqerta, ata iu drejtuan Isufit, duke i kërkuar të kthehej në tokën e tij, aty ku çdo pemë, çdo gur dhe çdo frymë dukeshin si pjesë e qenies së tij.

Plaku ynë (vjehrriim), siç e kujtonte me krenari, thoshte se mezi priste të kthehej në vendin e tij. Zemra e tij, gjithmonë e lidhur me fshatin ku kishte kaluar ditët e para të jetës, kishte mbetur e ankoruar aty, si një anije që gjithmonë kërkon portin e saj. Pa hezituar, ai shiti edhe një herë ç’të mundte – pasurinë, kujtimet materiale – për të ndjekur ëndrrën e rikthimit në vendlindjen e tij të vogël, por të madh në shpirt.

Kthimi në fshat nuk ishte thjesht një udhëtim fizik; ishte një rikthim në rrënjë, në identitet, në vetveten. Ishte një akt dashurie për tokën që i kishte dhënë jetë dhe për njerëzit që e prisnin me krahë hapur. Në atë kthim të Isuf Bashës dhe familjes së tij përmblidhej një kapitull i tërë qëndrese dhe sakrifice, një përkushtim për të mos harruar kurrë vendin që i kishte formësuar.

Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, Kodra e Diellit, Maqedoni, 2010

Për këtë arsye, kujtimi i Maqedonisë dhe Shkupit të atyre viteve nuk është asnjëherë i thjeshtë. Ato vende bartin në vete një peshë të madhe: mallin për të shkuarën, dhembjen e shpërnguljes, dhe hijen e largësisë nga vendlindja. Por mbi të gjitha, ato mbeten dëshmi të shpirtit të pathyeshëm të shqiptarëve, të gatshëm për të sakrifikuar gjithçka për të ruajtur lidhjen me rrënjët e tyre dhe me tokën e të parëve. Në këtë përzierje emocionesh – të hidhura dhe të ëmbla – qëndron historia e tyre e ndërlikuar dhe plot dritëhije.

Me Shkupin u ballafaqova sërish shumë vite më vonë, si të ishte një kapitull i ri në një libër të njohur, por të mbushur me ndjesi të përziera. Në vitin 1974, Tefiku, ashtu si të gjithë të tjerët në atë kohë, u thirr për shërbimin ushtarak. Rastësia deshi që ky shërbim t’i caktohej pikërisht në Shkup, qyteti që kishte qenë dëshmitar i shumë historive dhe sfidave të popullit tonë. Për familjarët e tij, ky ishte një lajm i mirë – një vend i afërt, jo larg Kamenicës dhe Koretinit, që mund të arrihej lehtë me një udhëtim të shkurtër.

Por për mua, një studente në Beograd, Shkupi nuk ishte aspak i afërt. Rruga që më ndante nga ky qytet ishte e gjatë, dhe çdo vizitë për të parë Tefikun më shtrëngonte buxhetin tim modest studentor. Ishte një dilemë mes zemrës dhe logjikës, mes dëshirës për të qenë pranë tij dhe kufizimeve të jetës studentore. Çdo kilometër dukej si një sfidë, çdo biletë autobusi si një sakrificë. E megjithatë, dashuria dhe përkushtimi i kalonin këto pengesa, duke i dhënë çdo vizite një peshë të veçantë, një ndjesi triumfi mbi vështirësitë e përditshme.

Shkupi, edhe në këtë kohë, mbante në vetvete një përzierje ndjenjash – një afërsi për familjen dhe një largësi të papërballueshme për mua. Ishte një qytet që më rikujtonte, herë me ëmbëlsi e herë me hidhësi, përmasat e sfidave që vijnë me dashurinë dhe përkushtimin. Në atë kohë, ai ishte një pikë ndërlidhëse mes jetës sime të re në Beograd dhe rrënjëve të mia, një urë që më sfidonte të ecja mbi të me durim dhe forcë.

Kujtimi i atyre udhëtimeve, i netëve të gjata të planifikimit dhe i mëngjeseve të ftohta në stacione autobusash, mbetet i gjallë edhe sot. Ishte një kohë kur Shkupi nuk ishte thjesht një vend, por një provë e dashurisë dhe sakrificës, një qytet që më mësoi se largësia dhe vështirësitë nuk mund të mposhtin shpirtin kur udhëhiqet nga zemra.

Muajt kalonin si fletë të një kalendari që zbrazet me shpejtësi, dhe unë e kisha kthyer në zakon – një rregull të pashkruar të zemrës – që çdo muaj të nisesha drejt Shkupit. Çdo udhëtim ishte një rit, një takim me një qytet që sa herë më priste, më zbulonte diçka të re, një detaj që më bënte të ndihesha më pranë tij dhe historisë së tij.

Në ato ditë qëndrimi, koha merrte një ritëm tjetër. Shkupi më fliste në gjuhën e përzier të të shkuarës dhe të tashmes, duke më ftuar të zbuloja anët e tij më të fshehura. Rrugicat e tij të ngushta më çonin drejt vendeve atraktive, ku çdo cep mbante në vete një copëz historie, një jehonë nga kohët e shkuara. Kalova orë të tëra duke shëtitur në sheshet e tij, duke soditur xhamitë dhe tregjet e gjalla, ku aromat dhe zërat krijonin një simfoni të veçantë.

Më kujtohen kodrat që rrethonin qytetin, nga ku mund të soditja Shkupin si një mozaik të madh, një qytet që dukej se pulsonte me një ritëm të vetin, të qetë dhe madhështor. Udhëtimet tona shpesh përfundonin në vendet më të njohura, ku historia dhe natyra dukeshin të lidhura ngushtë. Kishte diçka të veçantë te çdo cep i qytetit – një ndjesi përkatësie dhe një mall për ato që nuk mund të riktheheshin më.

Shkupi, në ato vizita, më dha më shumë sesa thjesht çaste pushimi. Ai më mësoi të shijoj thjeshtësinë e momenteve të përditshme, të vlerësoj pasurinë e trashëgimisë që mbartte në vete dhe të kuptoj se çdo vend ka një shpirt të vetin, që mund ta zbulojë vetëm ai që dëgjon me zemër. Në ato udhëtime të përmuajshme, Shkupi u kthye në një hapësirë reflektimi dhe përjetimi, një vend ku largësia dhe afërsia gërshetoheshin në mënyrë të veçantë, duke krijuar kujtime që mbeten të paharrueshme.

Është e pamundur të mos përmendet rrugëtimi biblik i shqiptarëve gjatë asaj kohe të errët të luftës në Kosovë, në vitin 1999. Një rrugëtim që ngjante me një eksod të dhimbshëm, ku qindra mijëra shpirtra të pafajshëm u larguan nga shtëpitë e tyre, duke bartur vetëm dhimbjen dhe shpresën. Ishte një kohë kur qielli i vendit tonë u mbush me errësirë dhe toka jonë dridhej nga barbaria e paimagjinueshme e forcave serbe.

Por në atë terr, një dritë njerëzore u ndez. Ishin vëllezërit tanë, shqiptarët përtej kufijve të ndarjes artificiale, ata që na dolën krah. Ishin ata që na hapën dyert e shtëpive të tyre, që ndanë me ne kafshatën e bukës, veshjet e trupit dhe mbi të gjitha sigurinë. Me një zemër të madhe dhe një shpirt të pakursyer, ata na përqafuan në kohën kur bota dukej sikur na kishte kthyer shpinën.

Ata ishin me ne jo vetëm gjatë luftës, kur e keqja ishte më e pamëshirshme, por edhe në paqen që pasoi, duke qëndruar pranë nesh si një shtyllë mbështetëse. Ishin vëllezër dhe motra në kuptimin më të pastër të fjalës, duke dëshmuar se lidhja jonë është më e fortë se çdo ndarje politike, më e thellë se çdo plagë e shkaktuar nga historia.

Falënderimi për ata njerëz të mirë, për ato familje që na pritën si të ishim të vetët, është i përjetshëm. Çdo akt bujarie i tyre ishte një akt heroik, një dëshmi e dashurisë dhe humanizmit që triumfon mbi urrejtjen dhe barbarinë.

Dashtë Zoti që kurrë më të mos përsëritet një tragjedi e tillë, as në tokat shqiptare dhe askund tjetër në botë. Qoftë kujtimi i asaj kohe një mësim dhe një kujtesë për brezat që vijnë, një thirrje për paqe, për bashkim dhe për mirësi ndaj njëri-tjetrit, në çdo rrethanë dhe kohë.

Sot, shumë nga familjet tona kanë ndërtuar ura miqësie dhe kanë forcuar lidhjet që dikur ishin thjesht fije të holla. Koha dhe vuajtjet na kanë bashkuar më shumë, duke na mësuar vlerën e solidaritetit dhe të përkatësisë. Tani shkojmë dhe vijmë si në shtëpitë tona, pa frikë dhe pa drojë, që as stuhitë më të ashpra nuk mundën të na ndanin.

Në çdo vizitë që bëjmë tani, ndjejmë jo vetëm mikpritjen, por edhe një ndjesi të thellë mirënjohjeje dhe përkatësie. Këto lidhje nuk janë më thjesht miqësi; janë rrënjë që na lidhin me njëri-tjetrin në mënyrë të pandashme, duke dëshmuar se edhe në mes të tragjedive, ne mund të gjejmë arsye për të qenë më afër dhe më të bashkuar. Bashkë, kemi ndërtuar një urë që sfidon kohën dhe distancën, duke treguar se fuqia e shpirtit njerëzor mund të triumfojë mbi çdo pengesë.

Pas përfundimit të luftës, rrugët që dikur i përshkonim me frikë dhe ankth, tani ishin kthyer në ftesa të hapura për të zbuluar botën përreth. Shpesh, thjesht për kënaqësi dhe pa ndonjë arsye të veçantë, merrnim rrugën për në Shkup. Ishte një udhëtim që nuk kërkonte shumë planifikim, por premtonte gjithmonë një ditë të qetë dhe plot freski. Një vendtakim i afërt, por i mjaftueshëm për t’u larguar nga përditshmëria dhe për të rigjetur një grimë paqeje pranë brigjeve të Vardarit të kaltër.

Ky qytet, me bukuritë e tij të fshehura dhe historinë që flet në çdo cep, ishte një vend që gjithnjë kishte diçka të re për të ofruar. Kalaja që qëndronte si rojtar i përjetshëm mbi qytet, çarshia e vjetër që gumëzhinte nga zërat e tregtarëve dhe aromat e kafesë tradicionale, dhe sheshet që përzienin të kaluarën me të tashmen, krijonin një peizazh të pasur që ngopte shpirtin me ndjesi të ndryshme. Ishte një qytet që të ftonte të eksploroje jo vetëm arkitekturën dhe rrugët e tij, por edhe historitë që qëndronin pas tyre.

Në ato ditë të relaksuara, pranë lumit që rridhte me një qetësi gati medituese, ndjeja sikur koha ndalonte për një moment. Vardari i kaltër ishte si një kornizë e gjallë që e bënte çdo çast më të bukur dhe çdo mendim më të lehtë. Freskia e ujit dhe gjelbërimi përgjatë brigjeve të tij na kujtonin se pas stuhisë, gjithmonë vjen qetësia, dhe pas dhimbjes, mund të gjendet një grimë gëzimi.

Shkupi nuk ishte thjesht një vend për të vizituar, por një hapësirë për të ndjerë, për të rigjetur veten në një ritëm më të ngadaltë dhe për të krijuar kujtime që mbeteshin të gdhendura në mendje. Ishte një kujtesë e asaj se sa e çmuar është paqja dhe liria për të lëvizur lirshëm, për të marrë një udhëtim të thjeshtë dhe për të shijuar bukuritë që dikur dukeshin aq larg. Në çdo kthim nga Shkupi, ndihesha sikur kisha gjetur jo vetëm një qytet të ri për të eksploruar, por edhe një pjesë të vetes që kishte qenë në kërkim të qetësisë dhe kënaqësisë.

Sa e sa herë, bashkë me Tefikun, e më vonë edhe me fëmijët tanë, kemi shkuar për të eksploruar Kalanë e Shkupit. Çdo vizitë ishte një udhëtim në kohë, një rikthim në histori dhe një çast i ndjerë qetësie. Brenda mureve të saja të lashta, ndërsa ecnim nëpër shtigjet që ngjanin si damarë të kohës, ndiheshim sikur preknim një pjesë të përjetësisë. Ishte një ndjesi rehatie, sikur vetë gurët e kalasë na përqafonin me historitë që mbanin në vete.

Kalaja e Shkupit, ky monument madhështor i vendosur në zemër të qytetit, ishte më shumë sesa një strukturë prej guri. Ishte një dëshmitar i heshtur i shekujve që kishin kaluar, një kujdestar i historisë dhe kulturës së këtij vendi. Çdo gur i saj dukej sikur rrëfente për kohëra lufte dhe paqeje, për mbretër dhe ushtarë, për popuj që kaluan dhe lanë gjurmët e tyre.

Për fëmijët tanë, Kalaja ishte një vend për aventura dhe imagjinatë, një hapësirë ku mitet dhe realitetet bashkoheshin. Për ne, ishte një vend reflektimi dhe meditimi, një pikë ku e kaluara dhe e tashmja takoheshin. Pamjet spektakulare që ofronin – qyteti që shtrihej poshtë saj, me rrugët e gjalla dhe monumentet e tjera historike – na kujtonin përkohësinë tonë dhe përjetësinë e historisë.

Arkitektura e saj, e ndërtuar me përkujdesje dhe mjeshtëri, na bënte të ndalonim shpesh për të soditur detajet, për të përfytyruar duart që kishin ndërtuar një madhështi të tillë. Ajo ishte një simbol i qëndrueshmërisë, një kujtesë e rrënjëve dhe trashëgimisë që lidhte breza të tërë.

Vizitat tona në Kalanë e Shkupit ishin më shumë se vizita; ato ishin përvoja shpirtërore, çaste që na lidhnin me historinë dhe njëri-tjetrin. Ishte një vend ku e kaluara na fliste në heshtje, duke na kujtuar se gjithçka që jemi dhe gjithçka që do të bëhemi është e ndërthurur me atë që kemi qenë. Dhe për këtë arsye, Kalaja mbetet gjithmonë në zemrat tona, një dëshmi e gjallë e madhështisë së shpirtit njerëzor dhe e kalimit të kohës.

Fillimet e saj zënë vend në kohët e lashta, kur themelet e saj u ngritën si një shenjë mbrojtjeje dhe fuqie. Në shekuj, ajo mbarti vulën e qytetërimeve që kaluan, duke u pasuruar me ndikime nga periudha bizantine dhe ajo osmane. Arkitektura e saj, një përzierje e sofistikuar e këtyre dy epokave, qëndron si një testament i aftësisë së njerëzimit për të krijuar madhështi, edhe në kohë të trazuara.

Kalaja e Shkupit nuk është thjesht një monument, por një vend ku ndalesh për të reflektuar, për të ndjerë ritmin e kohës që ka kaluar dhe për të soditur bukurinë e një qyteti që ndërthur traditën dhe modernitetin. Ajo është një kujtesë e fuqishme se historia nuk qëndron vetëm në librat e pluhurosur, por jeton në hapësira si këto, duke frymëzuar ata që e vizitojnë. Një thesar i vërtetë i Shkupit, që vazhdon të tërheqë zemrat e atyre që kërkojnë të përjetojnë shpirtin e tij të lashtë dhe të gjallë njëkohësisht.

Nuk kishte vizitë në Shkup që nuk kalonim mbi Urën e Gurit e cila ngrihet mbi lumin Vardar si një dëshmi e fuqishme e kohëve të shkuara, duke mbajtur mbi shpinë barrën e historisë dhe simbolikën e qytetit të Shkupit. Ky monument madhështor, i vendosur në zemrën e kryeqytetit të Maqedonisë së Veriut, është më shumë sesa një urë; është një lidhje mes epokave, një urë e ndërtuar jo vetëm për të kaluar lumin, por edhe për të bashkuar kulturat, tregtinë dhe historitë e njerëzve.

Origjina e saj është e mbuluar me hije legjendash dhe histori të ndryshme. Një teori e lidh ndërtimin e saj me mbretërimin e perandorit serb Dushan. Por ka edhe një tjetër teori, që e lidh këtë urë me periudhën e sundimit të Sulltan Mehmetit II Pushtuesit në shekullin e 15-të. Në këtë version, Ura e Gurit përfaqëson një pjesë të pandashme të Via Egnatia, rrugës së lashtë që lidhte Maqedoninë me Kostandinopojën, dhe më tej, gjithë Perandorinë Romake. E ndërtuar me gurë dhe me një gjatësi prej rreth 214 metrash, ajo qëndron si një testament i mjeshtërisë arkitektonike dhe funksionalitetit strategjik të asaj kohe.

Sot, Ura e Gurit nuk është thjesht një pjesë e qytetit, por një metaforë e tij. Ajo përfaqëson lidhjen mes të kaluarës dhe të tashmes, mes lindjes dhe perëndimit, duke ruajtur në vetvete historinë e shekujve dhe duke vazhduar të frymëzojë vizitorët me madhështinë e saj të thjeshtë. Çdo gur i saj flet me heshtje për kalimin e kohës, për këmbët e panumërta që kanë kaluar mbi të, për tregtarët, udhëtarët dhe qytetarët që kanë përshkuar këtë rrugë të lashtë.

Pamja e saj mbi lumin Vardar, e thjeshtë dhe e fuqishme, mbetet një simbol i përhershëm i qëndresës dhe lidhjes, duke e bërë atë një nga ikonat më të dashura dhe të njohura të Shkupit. Në këtë urë, historia nuk është thjesht një e kaluar e largët, por një prani e gjallë që vazhdon të ndërtojë identitetin e qytetit.

E megjithatë, koha dhe fatkeqësitë nuk e kursyen këtë simbol të qëndrueshmërisë. Luftërat që përshkruan Ballkanin dhe forcat e natyrës lanë gjurmë në gurët e saj të lashtë, duke dëmtuar pjesë të saj dhe duke rrezikuar që ajo të zhdukej. Por si vetë qyteti i Shkupit, ura gjeti forcën për t’u ringritur dhe për t’u rikthyer në shkëlqimin e saj.

Sot, pas restaurimeve të kujdesshme, Ura e Gurit nuk është thjesht një kalim mbi lumë, por një atraksion që tërheq vizitorë nga e gjithë bota. Arkitektura e saj mbresëlënëse – harqet e larta, shtyllat elegante dhe detajet që flasin për epokat e kaluara – ofrojnë një pamje që ngjall respekt dhe admirimin e kujtdo që e viziton. Prej saj, lumi Vardar shpalos bukurinë e tij, ndërsa qyteti përreth zbulon fytyrën e tij të gjallë dhe dinamike.

Të shkosh në Shkup dhe të mos e vizitosh Çarshinë e Vjetër, është njësoj si mos ta kishe vizitua fare Shkupin. Çarshia e Vjetër e vendosur në zemër të kryeqytetit të Maqedonisë së Veriut, ajo ruan një atmosferë autentike, ku çdo hap duket sikur të çon më pranë së shkuarës, duke të përfshirë në një udhëtim mes kohës dhe kulturës.

Nuk ka vizitë që bëjmë në këtë qytet pa e vizituar Çarshinë e vjetër të tij. Me rrugët e saj të ngushta e të shtruara me kalldrëm, Çarshia na kujton thjeshtësinë dhe hijeshinë e jetës së dikurshme. Këtu, zanatet e vjetra vazhdojnë të mbijetojnë, duke u bërë ura që lidhin të kaluarën me të tashmen. Punishtet e artizanëve, ku duart e mjeshtërve krijojnë mrekulli nga argjendi, bakri dhe leshi, flasin për traditën e palëkundur të kësaj hapësire. Çdo zhurmë çekani apo tingull veglash është një melodi që përçon shpirtin e punës dhe këmbënguljes.

Në Çarshi, koha duket sikur ndalet. Atmosfera e saj, e mbushur me aromat e erëzave të Lindjes dhe të ëmbëlsirave tradicionale, krijon një përvojë të paharrueshme për vizitorët. Dyqanet e vogla me rafte të mbushura me mallra, kafenetë e qeta ku koha rrjedh ngadalë dhe xhamitë e vjetra që qëndrojnë si dëshmitare të historisë, krijojnë një mozaik që gërsheton kulturat dhe epokat.

Por Çarshia e Vjetër nuk është thjesht një treg, ajo është një shpirt që rreh fuqishëm në zemrën e Shkupit. Ajo është një kujtesë e së shkuarës që na lidh me rrënjët tona, një hapësirë ku historia dhe tradita nuk janë thjesht të kaluar, por një prani e gjallë që frymëzon të tashmen. Për këdo që e viziton, Çarshia nuk është vetëm një vend për të parë, por një përvojë për të ndjerë – një përshëndetje nga historia dhe një ftesë për të reflektuar mbi trashëgiminë tonë të përbashkët.

Me kalimin e shekujve, Çarshia ka përjetuar shumë ndryshime, duke iu përshtatur kohëve dhe sfidave të reja. Por, përkundër ndryshimeve, ajo ka ruajtur një pjesë të shpirtit të saj të pandryshuar, një hijeshi që të fton të ndalesh dhe të reflektosh mbi kohën. Gurët e kalldrëmit të saj mbartin gjurmët e miliona hapave, ndërsa muret e dyqaneve të saj tregojnë histori për tradita dhe mjeshtëri që kalohen brez pas brezi.

Çarshia është më shumë sesa një pazar; është një thesar i ruajtur me kujdes, një mozaik i autenticitetit dhe nostalgjisë që qëndron e gjallë në mes të ndryshimit të qytetit. Ajo përfaqëson një lidhje të fortë me të kaluarën dhe një burim frymëzimi për të tashmen. Për këdo që kalon pragun e saj, Çarshia bëhet një përvojë unike – një udhëtim mes epokave dhe një përshëndetje nga një botë që, edhe pse e largët, mbetet e gjallë dhe frymëzuese.

Një shëtitje nëpër Bit Pazarin apo Pazarin e Vjetër të Shkupit është më shumë sesa një kalim i zakonshëm nëpër rrugicat e tij; është një udhëtim në thellësitë e shpirtit kulturor të qytetit, një përvojë që të lidh me të kaluarën dhe traditat e saj të pasura. Atmosfera që mbretëron aty, mes tingujve të veglave të zejtarëve dhe aromave të mallrave të ofruara, të fton të ndalesh, të sodisësh dhe të përfshihesh nga një botë që ruan në vete kujtimet e një epoke të largët.

Mes dyqaneve dhe tregtarëve të zhurmshëm, Pazari i Vjetër të ofron një tjetër përvojë të veçantë: shijen dhe aromën e kuzhinës tradicionale shqiptare. Restorantet e vogla, kafetë me atmosferë të ngrohtë dhe pastiçeritë që të mirëpresin me aroma të ëmbla, janë një pjesë e pazëvendësueshme e këtij udhëtimi. Këtu, çdo pjatë është një tregim, çdo shije është një përjetim që pasuron jo vetëm shijen, por edhe shpirtin.

Specialitetet tradicionale, të përgatitura me përkushtim dhe dashuri, të ofrojnë një lidhje të gjallë me kulturën dhe trashëgiminë e qytetit. Aty mund të ndjesh aromën e byrekut të sapopjekur, të shijosh ëmbëlsirat e trashëguara nga shekujt dhe të përjetosh ngrohtësinë e mikpritjes shqiptare që të bënë të ndihesh si në shtëpi.

Zakonisht në Sheshin Maqedonia, bashkë me Tefikun e më vonë edhe me fëmijët, ndaleshim dhe shijonim hapësirën që pulson me jetën dhe historinë, është zemra e gjallë e Shkupit, një vend ku moderniteti dhe tradita ndërthuren me harmoni të veçantë. Ky shesh madhështor, i shtrirë në qendër të qytetit, tërheq vëmendjen me arkitekturën e tij elegante dhe atmosferën dinamike që përshkon çdo cep të tij. Ai është jo vetëm një pikë qendrore e Shkupit, por edhe një skenë ku historia dhe kultura marrin jetë nëpërmjet ngjarjeve, tubimeve dhe festimeve që mbushin ditët dhe netët e qytetit.

Të kalosh në këtë shesh dhe të mos e soditësh monumentin e Aleksandrit të Madh, (tek shqiptaret njihet si Leka i Madh), një vepër monumentale është e pamundur. Monumenti lartësohet mbi qytetin si një simbol i fuqisë dhe trashëgimisë historike të rajonit. Me përmasat e tij mbresëlënëse dhe detajet e punimit të imët, ky monument kap jo vetëm madhështinë e një udhëheqësi të famshëm, por edhe krenarinë e një populli për historinë e tij të pasur. Ai nuk është thjesht një statujë, por një përfaqësim artistik i një epoke të artë, një lidhje mes të shkuarës dhe të tashmes. Në mbrëmje, dritat e sheshit krijojnë një atmosferë magjike, duke bërë që çdo kënd të duket si një skenë nga një histori epike. Monumenti i Aleksandrit, i ndriçuar fuqishëm, bëhet një pikë referimi që nuk mund të mos të tërheqë, duke ftuar çdo vizitor të ndalet dhe të admirojë madhështinë e tij.

Një vizitë në këtë shesh nuk është vetëm një përjetim vizual; është një mundësi për të ndjerë shpirtin e Shkupit dhe për të kuptuar lidhjen e thellë që qyteti ka me historinë, artin dhe kulturën e tij. Sheshi Maqedonia, një hapësirë që mban në vetvete peshën e historisë, është dëshmitar i shumë ngjarjeve dhe ndryshimeve që kanë shënuar shekujt. Ky shesh, qendra e gjallë e Shkupit, ruan në çdo cep të tij një copëz nga e kaluara, një jehonë të ngjarjeve që formësuan fatin e qytetit dhe të banorëve të tij.

Duhet përmendur patjetër Hamamin e Daut Pashës, i njohur gjithashtu si Çifte Hamami, qëndron si një dëshmi e lashtë e kulturës osmane në Shkup, një monument që i ka mbijetuar kohës dhe ka ruajtur madhështinë e tij arkitekturore. I ndërtuar në vitin 1484 gjatë sundimit të Sulltan Bajazitit II, ky hamam reflekton bukurinë dhe elegancën e artit osman, duke përfaqësuar më së miri traditën e banjave publike të asaj periudhe.

Arkitektura e tij, një përzierje e sofistikuar e funksionalitetit dhe estetikës, të magjeps me kolonat e mermerit që ngrihen me hijeshi, kupolat që i japin një ndjesi madhështie dhe mozaikët dekorativë që ruajnë shkëlqimin e një kohe të largët. Çdo element i tij flet për përkushtimin ndaj artit dhe rëndësinë e higjienës dhe bashkëjetesës sociale në kulturën osmane.

Me kalimin e kohës, ndërsa ritmet e jetës ndryshuan, qëllimi fillestar i hamamit u venit. Shumë hamame, përfshirë këtë, u lanë pas dore ose u shndërruan për përdorime të tjera, duke humbur shkëlqimin e dikurshëm. Por, pavarësisht këtyre ndryshimeve, Hamami i Daut Pashës mbetet një simbol i historisë dhe trashëgimisë kulturore të qytetit, një kujtesë e qetë e një epoke kur estetika dhe funksioni bashkëjetonin në harmoni.

Sot, kjo ndërtesë e lashtë qëndron si një urë mes së shkuarës dhe të tashmes, një hapësirë që flet për kulturën dhe mënyrën e jetesës së një kohe të largët, duke i ftuar vizitorët të ndalen dhe të reflektojnë mbi historinë e përjetuar brenda mureve të saj të lashta.

Hamami i Daut Pashës, pas një transformimi të thellë dhe restaurimi të kujdesshëm, ka rigjetur frymën e tij të lavdishme, duke u shndërruar në një qendër dhe galeri arti bashkëkohor. Ky restaurim, i përfunduar në vitin 2012, nuk ishte thjesht një rikthim i mureve dhe kupolave, por një rilindje që solli në jetë një monument të së kaluarës, duke e përshtatur atë me nevojat dhe ritmin e kulturës moderne.

Tani, brenda mureve që dikur përshkoheshin nga avulli i banjës, përhapet një tjetër lloj energjie – ajo e artit dhe krijimtarisë. Arkitektura e tij historike, me kolonat dhe kupolat që i japin madhështi dhe hijeshi, përbën një sfond të përkryer për ekspozitat bashkëkohore. Ky kontrast i ndërsjellë, mes së kaluarës dhe së tashmes, krijon një atmosferë të veçantë që fton vizitorët të përjetojnë një ndërthurje unike të historisë dhe artit.

Galeria organizon rregullisht ekspozita që bashkojnë artistë vendas dhe ndërkombëtarë, duke e bërë hamamin një platformë të gjallë për shprehjen artistike dhe promovimin e kulturës. Në këto hapësira, të mbushura me dritë dhe jetë, artet vizuale gjejnë një shtëpi ku bashkëjetojnë me jehonën e kohëve të shkuara.

Nën kubet e Hamamit të Daut Pashës, historia dhe arti bashkëjetojnë në një harmoni të rrallë, duke krijuar një destinacion unik kulturor, ku vizitorët nuk ndihen thjesht spektatorë, por pjesë e një përvoje që përshkon kohën dhe shpirtin njerëzor. Kjo hapësirë nuk është vetëm një galeri, por një vend që frymëzon dhe përcjell bukurinë universale të artit në zemrën e një historie të lashtë.

Nënë Teresa

Është shumë e mirë që të vizitohet Shtëpia Përkujtimore e Nënë Terezës në Shkup e cila qëndron si një fener drite, mirësie dhe dashurie pa kushte, një vend ku thjeshtësia përqafohet me madhështinë e shpirtit njerëzor. E fshehur në zemrën e qytetit, kjo hapësirë modeste por prekëse, është një oazë frymëzimi që të fton të ndalesh dhe të reflektosh mbi jetën dhe misionin e një prej figurave më të mëdha humanitare të shekullit të 20-të.

Nënë Tereza, e lindur si Anjezë Gonxhe Bojaxhiu më 26 gusht 1910 në Shkup, në një kohë kur qyteti ishte pjesë e Perandorisë Osmane, u ngrit nga rrënjët e thjeshta për t’u bërë një simbol botëror i dhembshurisë dhe shërbimit. Përkushtimi i saj ndaj më të varfërve dhe të pambrojturve ishte i pakrahasueshëm, një dëshmi e fuqisë së dashurisë së pastër për të ndryshuar jetët dhe për të shëruar plagët e botës.

Me themelimin e urdhrit misionar “Misionarët e Dashurisë”, Nënë Tereza kaloi më shumë se gjysmë shekulli në shërbim të të tjerëve, duke u kujdesur për fëmijët e sëmurë, të varfër dhe të braktisur. Përkushtimi i saj, i zhveshur nga çdo vetëmburrje, ishte një akt i vazhdueshëm i sakrificës dhe dashurisë që frymëzoi miliona njerëz në mbarë botën.

Shtëpia Përkujtimore, e ndërtuar në vendin ku ajo kaloi vitet e fëmijërisë, është më shumë sesa një muze. Ajo është një vend përkujtimi dhe reflektimi, një hapësirë ku vizitorët mund të ndjejnë frymën e misionit të saj dhe të mësojnë për jetën e jashtëzakonshme që ajo drejtoi. Restaurimi i kujdesshëm dhe shndërrimi i kësaj shtëpie në një kompleks muzeor ka ruajtur esencën e thjeshtësisë që përfaqësonte Nënë Tereza, duke krijuar një hapësirë ku historia dhe humanizmi ndërthuren në mënyrë të përkryer.

Kjo shtëpi është një vend ku zemra dhe mendja ndihen të prekur. Në çdo cep të saj, në çdo relikt dhe kujtim, ndjen prezencën e një shpirti që përqafoi botën me dashuri. Përmes kësaj hapësire të shenjtë, kujtimi i Nënë Terezës vazhdon të rrezatojë, duke frymëzuar breza të rinj për të ndjekur rrugën e shërbimit dhe mirësisë që ajo la pas.

Të shkosh me nipërit në Shkup dhe të mos vizitosh kopshtin zoologjik, është e pamundur. Kopshti Zoologjik i Shkupit, i fshehur mes bukurive natyrore të rrethinave të qytetit, është një oazë ku natyra dhe kurioziteti njerëzor bashkohen në harmoni. Ky vend magjepsës të fton të ndërmarrësh një udhëtim mes botës së egër, duke të ofruar mundësinë për të parë nga afër krijesa që, ndryshe, do të mbeteshin vetëm pjesë e librave apo ëndrrave tona.

Tefik Basha & Sabile Keçmezi-Basha, Kanioni i Matkës, 2023

I themeluar në vitin 1926, Kopshti Zoologjik i Shkupit mbart mbi supet e tij historinë e gjatë të një prej kopshteve zoologjike më të vjetra në Ballkan. Me kalimin e dekadave, ai është transformuar dhe pasuruar, duke ofruar një habitat të sigurt dhe të rehatshëm për

banorët e tij të veçantë dhe një përvojë të paharrueshme për vizitorët. Shëtitja në këtë kopsht është një takim i gjallë me botën e kafshëve – një mundësi për të parë luanët që mbajnë dinjitetin e savanave, tigrat që tërheqin me hijeshinë e tyre të egër, arinjtë që shfaqin fuqinë e tyre të heshtur dhe elefantët që sjellin madhështinë e stepave.

Por Kopshti Zoologjik i Shkupit nuk është thjesht një galeri e botës së egër; është një udhërrëfyes drejt mirëkuptimit dhe edukimit. Me programe të ndryshme dhe aktivitete edukative, ai fton vizitorët e të gjitha moshave të mësojnë për biologjinë dhe ekologjinë, duke i bërë të ndërgjegjshëm për rëndësinë e ruajtjes së biodiversitetit. Ngjarjet si “Shtëpia e Hapur” dhe “Nata në kopshtin zoologjik” krijojnë momente unike, ku vizitorët përjetojnë magjinë e kafshëve në mënyra të reja dhe emocionuese. Në çdo cep të këtij kopshti, ndihen përpjekjet për të krijuar një hapësirë ku natyra jo vetëm të admirohet, por edhe të kuptohet dhe të respektohet.

Ky destinacion i veçantë është më shumë sesa një vend për të parë kafshët. Ai është një dritare drejt botës së egër, një përkujtesë për të mbrojtur atë që kemi dhe një ftesë për të përjetuar bukurinë e natyrës në mënyrë të thellë dhe të ndërgjegjshme. Në këtë kopsht, vizitorët nuk ndihen vetëm si spektatorë, por si pjesë e një rrëfimi të përhershëm të harmonisë midis njeriut dhe krijesave të tokës.

Kanioni i Matkës e vizituam vonë ndoshta para dy apo tri viteve. Por duhet thënë se ky kanjon ishte një poezi e gdhendur nga natyra, një perlë e Maqedonisë që të magjeps me bukurinë e saj të papërshkrueshme. Vetëm pak kilometra larg Shkupit, ky vend i mrekullueshëm ngjan si një strehë e krijuar posaçërisht për ata që kërkojnë të prekin madhështinë e natyrës. Për alpinistët, aventurierët dhe adhuruesit e paqes natyrore, Matka është një thesar që pret të zbulohet.

Shtrirë përgjatë lumit Treska, kanioni mbulon rreth 5000 hektarë peizazh të mahnitshëm. Shkëmbinjtë e lartë që ngrihen krenarë drejt qiellit, pyjet e dendura që përqafojnë faqet e tyre dhe ujërat bruz të lumit që rrjedhin qetësisht përmes kësaj oaze krijojnë një simfoni natyrore që të lë pa frymë. Çdo hap i hedhur këtu është një përqafim i natyrës, një moment për t’u ndjerë pjesë e harmonisë së saj të përjetshme.

Kanioni i Matkës nuk është vetëm një spektakël natyror, por edhe një shtëpi për një shumëllojshmëri flore dhe faune. Në pyjet e tij të gjalla jetojnë zogj të shumtë, insekte të rralla dhe gjitarë që gjejnë strehë në këtë parajsë të paprekur. Për vëzhguesit e zogjve, Matka është një skenë ku çdo shpend tregon historinë e tij përmes fluturimeve elegante dhe cicërimave melodioze.

Por Matka nuk është vetëm natyrë; është gjithashtu një faqe historie. Shpellat e saj të fshehta dhe mbetjet e urave e ndërtesave të lashta tregojnë rrëfime të epokave të kaluara, nga Perandoria Osmane deri te civilizimet më të hershme që lanë gjurmët e tyre në këtë tokë. Çdo gur dhe shpellë bart një kujtim, një sekret që pret të zbulohet nga ata që janë të gatshëm të dëgjojnë zërin e historisë.

Kanioni i Matkës dhe muzeu janë si dy faqe të së njëjtës libër – njëra që tregon për fuqinë dhe bukurinë e natyrës, tjetra që ndriçon mendjen me mësimet e së kaluarës. Vizita në këto vende është një përvojë që jo vetëm të ngop shpirtin me madhështinë e së tashmes, por edhe të lidh me thellësinë e historisë dhe përjetësinë e natyrës.

Me Tefikun e nipat e kemi vizitua edhe Muzeun Arkeologjik të Shkupit i cili përfaqëson një tjetër xhevahir të trashëgimisë së Maqedonisë. Si një portë për të kaluarën, ai na ofroi mundësinë për të eksploruar civilizimet që kanë formësuar këtë rajon gjatë shekujve. Çdo artefakt është një dëshmi e jetës së dikurshme, një pasqyrë në kulturën dhe historinë e pasur të këtij vendi.

Muzeu Arkeologjik i Shkupit, i themeluar në vitin 1924, qëndron si një portë përmes së cilës vizitorët mund të hyjnë në botën e lashtësisë dhe të udhëtojnë nëpër shekuj të pasur me histori dhe kulturë. Si një nga muzetë më të vjetër në Maqedoni, ai ruan në vetvete kujtesën e një rajoni të formësuar nga civilizime të ndryshme, duke u bërë një thesar i përhershëm i trashëgimisë kulturore.

Muzeu është më shumë se një hapësirë ku ruhen objekte; ai është një rrëfimtar që na tregon historitë e njerëzve dhe kulturave që kanë banuar Maqedoninë. Çdo artefakt, çdo ekspozitë, është një ftesë për të eksploruar dhe për të kuptuar më mirë rrugëtimin e një rajoni që ka qenë një pikë takimi për kulturat dhe qytetërimet.

Në Malin Vodno, kishim shkua disa herë me Tefikun. Ky mal ishte një kurorë e gjelbër e vargmalit të Sharrit, ngrihet krenar me lartësinë e tij prej 1066 metrash, duke ofruar një strehë natyrore pranë qytetit të Shkupit. Me pyjet e tij të dendur, përrenjtë kristalorë dhe peizazhet që të lënë pa frymë, Vodno është një thesar i vërtetë i natyrës maqedonase, një oazë qetësie dhe bukurie që ngjall një ndjenjë përjetësie.

Shtigjet e shumta ecjeje të çojnë përmes shtresave të gjelbra dhe qetësisë së natyrës drejt majës së malit. Por Vodno nuk është vetëm për këmbësorët. Për adhuruesit e çiklizmit malor, mali ofron shtigje të mrekullueshme që gjarpërojnë mes pemëve dhe terrenit të thyer. Këto rrugë pyjore janë një ftesë për eksplorim dhe aventurë, një përvojë ku adrenalina dhe natyra bashkohen në harmoni të përsosur.

Pamjet panoramike që të shfaqen nga maja janë një përzierje e madhështisë natyrore dhe gjurmëve urbane të Shkupit, një peizazh që gërsheton të shkuarën dhe të tashmen. Ky mal është një përjetim – një mundësi për të ndier ritmin e natyrës, për të sfiduar vetveten dhe për t’u rikthyer me shpirt të freskuar nga bukuria dhe madhështia e këtij vendi unik.

Në vitet e mëvonshme, horizontet e udhëtimeve tona u zgjeruan, dhe vizitat tona u bënë më të shpeshta, jo vetëm në Shkup. Një faqe e re e jetës sonë u hap, kur Tefiku mori mbi supe një mision të ri – të angazhohej në Universitetin e Tetovës, ku do të jepte mësim. Ky angazhim jo vetëm që pasuroi përvojën e tij akademike, por edhe na ofroi një mundësi unike për të eksploruar Maqedoninë shqiptare në të gjithë bukurinë dhe larminë e saj.

Çdo qytet kishte një melodi të vetën, një ritëm që na bënte të ndiheshim të lidhur me të, sikur secili prej tyre ishte një stacion në një rrugëtim shpirtëror, ku dashuria për kulturën dhe historinë tonë pasurohej gjithnjë e më shumë. Udhëtimet tona nuk ishin thjesht lëvizje fizike, por një eksplorim i rrënjëve tona, një përqafim i një pjese të qenies sonë që ndoshta deri atëherë nuk e kishim njohur plotësisht.

Në këto udhëtime, Maqedonia shqiptare u shfaq si një thesar i fshehur, një hapësirë ku historia, natyra dhe kultura ishin gërshetuar në mënyrë të përkryer. Dhe në këtë mozaik qytetesh dhe përvojash, ndjemë fuqinë dhe përjetësinë e shpirtit shqiptar, që mbetet i gjallë pavarësisht kufijve dhe kohës.

Tetova, Kumanova, Ohri, Prespa, Kërçova, Dibra dhe shumë qytete të tjera shqiptare u kthyen në pika të përhershme të itinerarit tonë, si margaritarë të shpërndarë në një tokë që fliste me zërin e historisë dhe traditës. Ato nuk ishin thjesht destinacione; ishin stacione të shpirtit, vende ku përjetonim bukurinë e natyrës dhe kulturës, duke e ndjerë thellë frymën e tyre unike.

Kalonim ditë të tëra duke shëtitur rrugicat e qyteteve, duke parë dhe shijuar peizazhet që dukeshin sikur rridhnin nga një kartolinë e gjallë. Në Tetovë, gjallëria e jetës urbane ndërthurej me madhështinë e Malit Sharr, ndërsa në Ohër dhe Prespë, ujërat kristalorë na ftonin të humbnim në paqen që rridhte nga thellësitë e tyre të qeta. Kumanova dhe Kërçova na prisnin me historinë e tyre të lashtë, ndërsa Dibra na shpaloste traditat e ruajtura me kujdes.

Në çdo qytet, mikpritja shqiptare ishte si një oxhak i ngrohtë në një dimër të ftohtë – e përzemërt, e pastër, e paqëllimtë. Ishte një ndjesi që nuk të linte kurrë të ndiheshe i huaj, një përqafim i heshtur që shoqërohej me buzëqeshje dhe fjalë të ëmbla. Por nuk ishte vetëm mikpritja që na bënte të riktheheshim. Çdo vend ofronte një pasuri të pashtershme për të vizituar, për të parë e për të mësuar. Çdo monument, çdo kështjellë, çdo rrugë kishte një histori për të treguar, një sekret që priste të zbulohej.

Në këto udhëtime, qytetet shqiptare të Maqedonisë nuk ishin thjesht hapësira gjeografike; ato u bënë pjesë e kujtesës sonë, një mozaik i gjallë përvojash që pasuruan shpirtin tonë dhe na rikujtuan bukurinë e trashëgimisë sonë të përbashkët. Ishin vende ku kalonim jo vetëm kohën, por edhe përjetimet, duke u kthyer gjithnjë me zemrat plot dhe mendjet të mbushura me imazhe që do të na shoqëronin përgjithmonë.

Megjithëse e vizitojmë shpesh dhe shpesh mendojmë se kemi njohur çdo detaj të këtij vendi, gjithmonë mbetet diçka e re për të zbuluar, një e dhënë që i shton kuptim njohurisë sonë. Një ditë, në përpjekje për të thelluar kuptimin tim, hyra në faqet e enciklopedisë së lirë, Wikipedia, për të hulumtuar dhe për të verifikuar disa të dhëna. Në këtë arkiv virtual, gjeta një përshkrim të saktë dhe të thukët të vendndodhjes dhe përmasave të Maqedonisë së Veriut.

Aty lexova: “Republika e Maqedonisë së Veriut është një shtet i vendosur në Evropën Juglindore. Kufizohet në lindje me Bullgarinë, me një vijë kufitare prej 148 km; në jug me Greqinë, me një vijë kufitare prej 246 km; në perëndim me Shqipërinë, me një vijë kufitare prej 151 km; dhe në veri me Kosovën dhe Serbinë. Sipërfaqja totale e Maqedonisë së Veriut është 25,333 km², e cila përfshin 24,856 km² tokë dhe 477 km² ujë.”

Këto të dhëna, të ftohta dhe precize, i dhanë një tjetër dimension perceptimit tim për këtë vend. Si një copëz e gjeografisë së Evropës Juglindore, Maqedonia e Veriut shfaqet jo vetëm si një hapësirë e kufizuar nga numra dhe kufij, por si një thesar i pasur me kulturë, histori dhe bukuri natyrore që na fton gjithmonë për ta zbuluar më thellë.

Më shumë sesa një përshkrim gjeografik, këto fakte i ngjajnë një harte që të orienton drejt një kuptimi më të plotë të vendit, duke nxitur dëshirën për të kërkuar përtej asaj që duket e njohur. Sepse, pavarësisht sa shpesh shkelim në të njëjtat vende, gjithmonë ka një shtresë të padukshme, një histori të pathënë, një panoramë që pret të zbulohet nga ata që janë të gatshëm të shohin me sy të rinj. Maqedonia e Veriut, me gjithë shtrirjen dhe ndërlidhjet e saj, vazhdon të na ftojë për të mësuar më shumë, për të kuptuar më thellë dhe për të admiruar më me shpirt.

Maqedonia e Veriut, një copëz tokë që shtrihet me krenari në zemër të Ballkanit, përshkohet nga një vijë kufitare prej 25,333 kilometrash, një hapësirë që përmbledh një botë të tërë pa pasur asnjë dalje në det. Klima e saj, e ndikuar nga Mesdheu, krijon një ritëm natyror që luhatet mes verave të nxehta dhe të thata dhe dimrave të ftohtë, të cilët shpesh mbulojnë vendin me mantelin e bardhë të dëborës.

Relievi i Maqedonisë së Veriut është një mozaik i natyrës, ku malet e egra dhe të pasura dominojnë horizontin. Vetëm luginat pjellore të Vardarit dhe brigjet e liqeneve të mëdha ofrojnë një prehje të butë nga ashpërsia e terrenit malor. Nga pikëpamja më e ulët e saj, buzë lumit Vardar në vetëm 50 metra mbi nivelin e detit, deri në majën madhështore të Korabit, që ngrihet në një lartësi prej 2,764 metrash, Maqedonia e Veriut përmbledh një kontrast të fuqishëm mes tokës dhe qiellit.

Popullsia e vendit, sipas regjistrimit të vitit 2021, është një reflektim i diversitetit kulturor dhe historik të rajonit. Në këtë mozaik etnik, Maqedonët përbëjnë shumicën me 58.4%, ndërsa Shqiptarët, me 24.3%, janë një shtyllë e fuqishme që lidh këtë vend me rrënjët e përbashkëta ballkanike. Turqit, Romët, Serbët, Boshnjakët dhe Arumunët kontribuojnë gjithashtu në këtë simfoni të kulturave, duke i dhënë Maqedonisë së Veriut një identitet unik dhe të shumëngjyrshëm.

Kryeqyteti, Shkupi, qëndron si zemra e këtij vendi, një qytet që rreh me ritmin e historisë dhe modernitetit. Ky mozaik i pasur natyror dhe kulturor e bën Maqedoninë e Veriut një vend që flet me zë të qetë, por të fuqishëm, duke na kujtuar se bukuria dhe diversiteti janë thesare që duhet të ruhen dhe të vlerësohen. Në këtë hapësirë të papërshkrueshme, toka dhe njerëzit bashkohen për të krijuar një histori që sfidon kufijtë dhe kohën.

Megjithëse udhëtojmë shpesh dhe nuk kam arritur të veçoj një moment të vetëm apo një vend që më ka lënë mbresa më të thella, kthimi për në Kosovë gjithmonë më mbush me një lumturi të pashpjegueshme. Çdo herë, kur kalojmë kufirin – kufi i thënçin – dhe marrim rrugën e urave që lidhin Kosovën me Maqedoninë, një ndjenjë e papërshkrueshme gëzimi më pushton shpirtin. Është sikur çdo hap i afruar më pranë shtëpisë, vendit ku zemra gjen prehjen e saj të vërtetë.

Është një ndjenjë e çuditshme dhe e bukur, që vetëm atdheu mund ta dhurojë. Çfarë është ajo magji që shtëpia dhe vendi yt e mbartin me vete? Një fije e padukshme që lidh shpirtin me tokën, me ajrin dhe me gjithçka që të duket si pjesë e jotja. Ndjenja e përkatësisë dhe e rrënjëve që nuk shkulen kurrë, pavarësisht se ku mund të të çojnë hapat e jetës.

Udhëtimi për në Kosovë është një kthim jo vetëm fizik, por edhe shpirtëror, një rikthim në rrënjët e vetvetes, në kujtimet, aromat dhe tingujt që të bëjnë të ndihesh i plotë. Dhe kur kaloj ato ura të famshme, lidhëset mes dy vendeve, është sikur çdo gur dhe çdo hapësirë më pëshpërit: “Je në shtëpi.”

Kjo është fuqia e atdheut, e tokës ku ke mbjellë kujtimet dhe fëmijërinë tënde. Është vendi që të bën të ndihesh i plotë, i lirë dhe i mbushur me një gëzim që nuk kërkon arsye. Një gëzim i thjeshtë, por i madh, që të bën të fluturosh nga lumturia. Sepse, në fund, shtëpia nuk është thjesht një vend, por është vetë zemra që rreh më fort kur e prek atë.