Nga Gjekë Marinaj, PhD
Përktheu në shqip, Arben Çokaj
Sot, bota letrare vajton humbjen e një prej autorëve të saj më të shquar. Sot, Shqipëria vajton ndarjen nga jeta të shkrimtarit që e vendosi kaq dukshëm vendin tonë në skenën letrare globale. Në këtë ditë, unë personalisht qaj humbjen e një mentori, një mësuesi, një figure atërore dhe një prej autorëve më të dashur që kam lexuar ndonjëherë.
Gjatë gjithë jetës sime, jam përpjekur në mënyra të ndryshme ta nderoj atë, shpesh i pavetëdijshëm se duke bërë këtë, po nderoja edhe veten time thjesht duke lidhur emrin tim me të tijin. Ndikimi i tij në jetën time ka qenë i thellë, shpesh duke ofruar udhëzime pa e kuptuar vetë, duke ndriçuar udhëtimin tim letrar dhe akademik me praninë e tij të qëndrueshme.
Faleminderit, Ismail Kadare, që ke mishëruar vetveten në çdo mënyrë të mundshme. Në kujtim të tij, po ndaj një intervistë që kam zhvilluar me të gjatë kohës kur isha redaktor i ftuar i Translation Review.
Ismail Kadare (1936-2024) është një nga shkrimtarët më të mirë të kohës sonë. Ai është përkthyer në tridhjetë gjuhë (45 deri tani) dhe ka marrë çmimin prestigjioz Man Booker International Prize. Janë bërë mjaft përkthime të veprave të tij në anglisht nga vepra që më parë ishin përkthyer në frëngjisht. Gjatë mbi katër dekadave të regjimit totalitar në Shqipëri, kuptimi i thellë i situatës politike nga Kadare u bë një udhërrëfyes qetësues për lexuesit dhe shkrimtarët në Shqipëri. Shumë kritikë i japin Kadaresë meritën për shpëtimin e popullit shqiptar nga hyrja në një revolucion të vrullshëm politik.
Megjithatë, kur ishte koha e duhur, në vitin 1999, Kadare u largua nga vendi komunist për të kërkuar azil politik në Francë, gjë që u bë një sinjal për popullin shqiptar për të ecur drejt demokracisë. Në këtë kuptim, mund të thuhet se Kadareja ka pasur dy lloje lexuesish. Ka nga ata që e shikojnë atë si një udhërrëfyes politik dhe kulturor dhe nga ata që shohin tek ai krijimtarinë e një shkrimtari ndërkombëtar, që ka formësuar letërsinë botërore në shekullin e 20-të. Një listë e veprave të tij në përkthim në anglisht është paraqitur në fund të kësaj interviste.
Gjekë Marinaj: A do të jeni dakord me pretendimin se përkthyesit kanë luajtur një rol vendimtar në pasqyrimin e cilësive tuaja letrare për një audiencë ndërkombëtare? Deri në çfarë shkalle e ndani suksesin tuaj me ta?
Ismail Kadare: Përkthyesit pa dyshim luajnë një rol unik në karrierën e çdo shkrimtari që krijon një reputacion ndërkombëtar. Nuk ka asnjë mjet tjetër të njohur për të transmetuar vlera letrare nëpër gjuhë. Përkthyesit, si gjithë të tjerët në botë, mund të jenë të jashtëzakonshëm, të shkathët ose të papërshtatshëm.
Sipas një hierarkie të tillë, mund të përcaktohet edhe roli që ata luajnë në njohjen e një autori me lexuesit e huaj. Kur bëhet fjalë për përkthimin, me fjalë të tjera, çdo autor i dhënë i përkthyer mund të jetë fantastikisht me fat, pak a shumë me fat ose me të vërtetë i pafat. Në përgjithësi e kam konsideruar veten me fat.
GjM: Përgjigja juaj ngre një pyetje tjetër në lidhje me punën e përkthyesve: a besoni se përkthyesit duhet të marrin një pagesë një herë për punën e tyre, apo ndoshta meritojnë pagesa të honorarëve për aq kohë sa libri mbetet në shtyp?
IK: Unë do të mendoja se mënyra më logjike e shpërblimit të përkthyesve do të përfshinte dy aspekte: një pagesë fillestare të paracaktuar sipas kushteve të një kontrate, si dhe një përqindje të shitjeve, nëse libri bëhet një sukses tregtar. Pagesa e parë është e nevojshme sepse, ndryshe nga shkrimtarët, përkthyesit nuk mund të punojnë pa një garanci fillestare. Kompensimi i bazuar në shitjet e librave, nga ana tjetër, do të ishte një “shtesë e lumtur”, për aq sa konfirmon suksesin.
GjM: Asnjë shkrimtar tjetër shqiptar nuk është përkthyer aq gjerësisht sa ju. Por ju keni përkthyer edhe një numër të konsiderueshëm autorësh të huaj në shqip. Cilat janë disa nga sfidat e ngjashme të përfshira në përkthimin dhe shkrimin?
IK: Të shkruarit është përgjithësisht një sfidë shumëdimensionale. Një dimension i tillë përfshin gjuhën. Çdo shkrimtar e vendos veten në një marrëdhënie të ndërlikuar me gjuhën e tij. Them “e komplikuar” sepse një marrëdhënie e tillë ndonjëherë mund të jetë harmonike, por ndonjëherë jo. Dinamika midis shkrimtarit dhe gjuhës po evoluon vazhdimisht. Secili përpiqet të luftojë tjetrin. Shkrimtari dëshiron që gjuha t’i shërbejë atij në mënyrën më individuale (që do të thotë origjinale) e mundshme. Por gjuha ka rregullat e veta, të cilat i mbron me fanatizëm. Lufta mes tyre është rraskapitëse. Por, ndryshe nga përplasjet e tjera, kjo është unike në atë që i ngjan dashurisë po aq sa luftës. Prej këtu vjen letërsia.
GjM: Disa nga librat tuaj janë përkthyer nga shqip në frëngjisht dhe më pas nga frëngjisht në gjuhë të tjera. Si ndikon ky “përkthim i dyfishtë” në cilësinë e një vepre letrare?
IK: Përkthimet kryesore të veprave të mia, ato që mbeten më të mirat deri më sot, janë bërë drejtpërdrejt nga shqipja në gjermanisht, frëngjisht dhe spanjisht. Ndër ato të përkthyera në anglisht, disa janë përkthyer nga origjinalet shqip dhe disa nga frëngjishtja. Edhe në gjuhë të tjera, pak a shumë gjysma janë përkthime nga origjinalet dhe gjysma nga gjuhë të tjera, kryesisht frëngjisht.
GjM: Si i zgjidhni veprat për t’i përkthyer në shqip? Cilat janë kriteret që përdorni kur vendosni se cilat vepra ia vlejnë kohën dhe mundin tuaj?
IK: Pak që kam përkthyer e kam bërë për qejfin tim. Nuk më është dashur të përkthej kurrë një varg të vetëm poezie apo prozë për ndonjë arsye tjetër. Libri i fundit që botova, para se të largohesha nga Shqipëria komuniste në vitin 1990, Ftesë në studion e shkrimtarit, mbart ndjesinë e një lamtumire në të gjithë faqet, tonin e një testamenti. Edhe pse isha i bindur se lamtumira ishte vetëm e përkohshme, një largim është një vdekje e vogël (partir, c’est un peu mourir), edhe pse një humor i tillë ishte i pashmangshëm.
Ftesë në studion e shkrimtarit përmban tre pjesë. Pjesa e parë përfshin poezi të shkurtra dhe më të gjata, e dyta përfshin përkthime dhe e treta përbëhet nga shënime për tema të ndryshme. Pjesën e dytë e titullova “Të ftuar në studio“. Poetët, veprat e të cilëve i kam përkthyer, me fjalë të tjera, i kam konsideruar të ftuar në shtëpinë time, që është nderimi më i lartë që një shqiptar mund t’i bëjë dikujt. Dhe duke qenë se ata ishin të ftuar në studion time, ata ishin të ftuar edhe në gjuhën shqipe. Ashtu si një mikpritës përpiqet t’i bëjë të ftuarit e tij të rehatshëm në shtëpinë e tij, unë kam punuar shumë që kolegët e mi të ndihen rehat në gjuhën shqipe. Me pak fjalë, ndoshta u kam kushtuar më shumë vëmendje artistike se sa vetes.
Çdo përkthim ka qenë natyrshëm për mua një akt miqësie. Procesi ka qenë pjesë e pandashme e sfidës së prodhimit artistik. Kam testuar veten, si dhe aftësinë e gjuhës shqipe për të “luajtur pritësin” me miqtë e huaj.
Gjuha shqipe është një mjet i mrekullueshëm shprehës. Ai qëndron përballë teksteve më të vështira dhe sfiduese. Ekspertët shqiptarë dhe të huaj konfirmojnë në mënyrë rutinore se përkthimet në shqip të Shekspirit dhe Dantes janë ndër më të mirat. Kryesisht kam zgjedhur tekste po aq të vështira. Kur isha student në Moskë, përktheva poezinë më bindëse, por edhe më të vështirë të Majakovskit, “Një re në pantallona“, duke respektuar me përpikëri teknikën gati demonike të poemës. Një tjetër përkthim, ose më mirë një ripërkthim, që shërbeu si një lloj sfide personale ishte Oresteia e Eskilit. Në atë rast, u përpoqa të sfidoja si veten, ashtu edhe gjuhën shqipe, nëse do të mund të ruaja në përkthim dy karakteristikat e tij përcaktuese. E para përbëhej nga një grup vargjesh imponuese të ndërtuara me kompozita po aq imponuese prej dy ose tre fjalësh, të cilat, siç argumentonin bashkëkohësit e Eskilit, ai i përdorte për të “frikësuar audiencën”.
Në shumë gjuhë, kjo sjellje krenare ose është zbehur ose është humbur krejtësisht, dhe për këtë nuk ka qenë gjithmonë faji i përkthyesve, por meqë shqipja, si greqishtja e vjetër ose gjermanishtja, përdor natyrshëm fjalë të përbëra, ishte e mundur të ruhej cilësia e tekstit origjinal. Sfida tjetër ishte ruajtja e ngopjes së mjegullt, pjesëve më të errëta të shumë vargjeve të Eskilit, që nuk janë të shpjegueshme në mënyrë racionale. Ndonjëherë duket sikur puna e përkthyesit është të “shpjegojë” veprën letrare. Por unë mendoj se përkthyesi duhet jo vetëm të ruajë qartësinë, por edhe të transmetojë me besnikëri paqartësitë dhe paqartësitë. Kjo “pasiguri” – mjegulla – e cila shpesh është enigmatike, është e zakonshme në letërsinë antike.
Nuk duhet të kemi frikë prej saj. Është pjesë e synimeve transcendentale, një nga më fisnikët e të gjithë artit.
Poezi të tjera, si “Baladën e të varurit” e Fransua Villon apo “Varka e dehur” e Artur Rembosë, i kam përkthyer me qëllimin për të përkthyer ambiguitetin. E njëjta gjë vlen edhe për veprat e tjera. Meqenëse kjo intervistë ka në fokus përkthimin, më lejoni të ofroj edhe një anekdotë personale. Siç e kam përshkruar në “Ftesë në studion e shkrimtarit“, përktheva me padurim “Varkën e dehur” të Rembosë, në një kohë kur frëngjishtja ime ende nuk ishte mjaft e mirë. Ndër gabimet e tjera, kam keqinterpretuar plotësisht dy rreshta në strofën e nëntë. Versioni francez thotë:
Pareils à des acteurs de drames très – antiques,
Les flots roulant au loin leurs frissons de volets.
Që mund të përkthehet si:
Ashtu si aktorët e tragjedive shumë të lashta.
Valët që rrotullohen në një dridhje grilash.
Unë i përktheva në shqip si:
Si shpërthime në fund të tragjedive të lashta
Me zhurmë të lartë dallgët u përplasën në direk.
Kur libri u botua në Francë, i sugjerova botuesit që ta hiqte fragmentin, por ai mendoi se ishte një kuriozitet interesant dhe e la ashtu siç ishte. Si pasojë, të dy rreshtat u përkthyen në frëngjisht!
Comme les finales grondants des tragédies antike,
Les vagues bruyamment venaient battre la coque.
Mund ta imagjinoj vetëm sa të tmerruar duhet të kenë qenë admiruesit e shumtë të Rembosë!
GjM: A mendoni se veprat në përkthim duhet të përfshijnë një shënim hyrës të shkruar nga përkthyesi, duke përshkruar sfidat e ndryshme, me të cilat ai/ajo është përballur gjatë përkthimit, si dhe duke shpjeguar zgjedhjet që ai/ajo ka bërë?
1K: Varet nga puna. Natyrisht, varet edhe nga përkthyesi. Mendoj se çdo përpjekje që synon përmirësimin e interpretimit të një vepre është e vlefshme.
GjM: Një numër i romaneve tuaja janë përkthyer nga shqiptarë që jetojnë jashtë, por kohët e fundit të huajt si David Bellos kanë shfaqur një interes të shtuar për përkthimin e veprave tuaja. A mendoni se përkthyesit më të mirë të veprave tuaja janë ata që e njohin më mirë gjuhën shqipe, apo ata që e dini më mirë gjuhën në të cilën përkthehet?
IK: Përkthyesit duhet t’i dinë mirë të dyja gjuhët. Por, përderisa ata duhet ta dinë jashtëzakonisht mirë gjuhën origjinale të veprës, pa qenë domosdoshmërisht në gjendje të shkruajnë në të, padyshim që duhet të jenë në gjendje të kuptojnë dhe të shkruajnë në mënyrë të përsosur në gjuhën e përkthimit. Gjuha në të cilën është përkthyer libri, me fjalë të tjera, luan rolin vendimtar në këtë aventurë.
GjM: Një pyetje më shumë për marrëdhënien tuaj me përkthyesit: A punoni ngushtë me ta gjatë gjithë procesit të përkthimit, apo u jepni hapësirë për të luajtur me tekstin, duke pranuar fatin e përkthimit cilido qoftë ai?
IK: Besoj se konsultimet e ngushta me përkthyesit janë të nevojshme. Por, padyshim, as ato nuk duhen ekzagjeruar.
GjM: Teksa shkruanit nën mbikëqyrjen e rreptë të regjimit komunist, që ndonjëherë ju shkaktonte telashe, shpesh i drejtoheshit një lloj alegorie që është bërë menjëherë e dallueshme nga lexuesit shqiptarë. Si mund të përkthehet “Dimri i madh” (“Dimri i madh”), jo aspekti leksikor i veprës, por përdorimi indirekt i gjuhës alegorike që përmban?
IK: Kjo temë është shumë e pasur për t’u përfshirë në një intervistë të vetme. “Dimri i vetmisë së madhe” u përkthye dhe u botua jashtë vendit qysh në vitin 1978, kur egërsia e diktaturës shqiptare ishte në kulm. Lexuesit në botën e lirë e kuptuan kuptimin e veprës, edhe pse ajo ishte shkruar në një vend që ishte shumë larg të qenit i lirë. Besoj se ata lexues e kuptuan thelbin e veprës: tablonë e përgjithshme të botës komuniste. Ndërsa letërsia realiste socialiste e bllokut lindor e përshkruan këtë botë me ngjyra të gjalla plot optimizëm, ky roman pikturoi pikërisht foton e kundërt: të errët, të dëshpëruar, të tmerrshme. Merrni, për shembull, skenën e pritjes zyrtare të regjimit komunist shqiptar, ku bredh përreth fantazma e kryeministrit të vdekur, plagë nga një armë zjarri e dukshme në trup, si në një nga dramat e Shekspirit. Ju e dini shumë mirë se çfarë ishte letërsia socialiste realiste, ndaj e kuptoni që një skenë e tillë ishte e pakonceptueshme në atë kohë.
GjM: Kohët e fundit është bërë mjaft e zakonshme botimi i përkthimeve origjinale të poezisë krahas poezive origjinale. A e shihni të dobishme një praktikë të tillë? A vendos shumë fokus në përkthimin e fjalëve individuale në krahasim me thelbin e përgjithshëm të pjesës?
IK: Besoj se botimet në dy gjuhë, siç i përshkruani ju, janë të dobishme.
GjM: A mund të jetë një përkthim më i mirë se origjinali? Nëse po, a do të thoshit se përkthyesi ka faj, që i mashtron lexuesin qoftë edhe pak?
IK: Mund të ndodhë, sidomos në poezi, por rrallë. Më duket e pamundur që kjo të ndodhë me prozën. Me poezinë, nëse përkthyesi është veçanërisht i talentuar, situata paradoksale që përshkruani mund të lindë në rrethana të caktuara.
GjM: Jam i sigurt që e keni lexuar Iliadën në më shumë se një gjuhë. Çfarë mendimi keni për përkthimin e rreshtit të parë të asaj vepre?
IK: Pyetja juaj ndoshta buron nga diçka, për të cilën unë mund të kem shkruar ose folur në një konferencë – nuk mund ta kujtoj fare se ku ka të bëjë me rreshtin e parë të asaj vepre, që është praktikisht rreshti i parë në trashëgiminë më të madhe poetike në botë. Ky vëzhgim nuk është fillimisht i imi, por unë jam zgjeruar në mendimet e autorit të madh shqiptar Faik Konica, se Iliada është përkthyer në mënyrë të pasaktë për mbi dy mijë vjet. Konica ishte një autor mjaft i çuditshëm, që kënaqej me lojërat e fjalëve, por në këtë vëzhgim ai ishte plotësisht i saktë. Ai ishte shumë i njohur me gjuhët kryesore evropiane, duke përfshirë latinishten dhe greqishten e vjetër. Për ta mbështetur pretendimin e tij, ai vuri në dukje një version francez të linjës së Homerit, i cili në anglisht duket diçka si kjo:
Këndo, O perëndeshë, zemërimin e Akilit, biri i Peleut
Konica shkruan se fjala “Akil” është e vetmja fjalë e përkthyer saktë në atë rresht. “Këndo”, sipas tij, në origjinal është në të vërtetë “na trego”, një shprehje më e theksuar dhe e zakonshme. Fjala “perëndeshë” në origjinal është në të vërtetë “grua e re”, duke iu referuar vajzave të reja që do të këndonin profeci ose poezi, diçka si rapsodët ose muzat dhe zanat, por gabimi më i madh, sipas Konicës, është fjala. “zemërim”. Në greqishten e vjetër, rreshti fillon me “menin”, kallëzuesi i “menis”, i cili përshkruan një mëri, një pakënaqësi të zgjatur dhe të thellë, e kundërta e një sulmi jetëshkurtër zemërimi. Inati i Akilit zgjat me javë të tëra. Konica mendoi se ishte një depresion i thellë. (Sipas tij, gjithashtu, “menis” kaloi përmes latinishtes në “mania” dhe prej andej në gjuhë të tjera, ku i referohej një lloj obsesioni apo preokupimi të sëmurë.)
Konica i pakursyer, siç ishte, vazhdoi të tregojë se edhe “biri i Peleut” nuk ishte një përkthim i saktë, sepse fjalët origjinale ishin “Akili i Peleusëve”, që do të thotë Akili i atij fisi, dhe për banorët e lashtë të Ballkanit, fisi i dikujt ishte një identifikim më i rëndësishëm se babai…
GjM: Cilin nga përkthimet e veprave tuaja i konsideroni më të arriturat dhe pse?
IK: Tre nga përkthyesit e mi janë vlerësuar me çmime të ndryshme: Joachim Rohm, i cili përkthen në gjermanisht; Ramon Sanchez, në spanjisht; dhe David Bellos, në anglisht. Për gjermanishten dhe spanjishten, ata i kanë fituar çmimet e dhëna për përkthimet më të mira në çdo vit të caktuar, ndërsa Çmimi Man Booker ishte për përkthimin në gjuhën angleze.
GjM: Çfarë keni bërë ju si shkrimtar me famë botërore për të promovuar shkrimtarë të tjerë shqiptarë?
IK: Besoj se kam bërë përpjekje për të promovuar kolegët e mi shqiptarë. Rreth dhjetë libra të shkruar nga autorë shqiptarë dhe kosovarë janë përkthyer në frëngjisht me përfshirjen time. Shumica e tyre përfshijnë hyrjet që kam shkruar. Një nga këto vëllime është një antologji masive prej rreth gjashtëqind faqesh, që përmban njëzet e gjashtë autorë shqiptarë, të vjetër dhe të rinj. Është botuar në vitin 1978 nga Fayard.
Për ta bërë më të njohur letërsinë shqipe jashtë vendit, dola vullnetar që të drejtoja edhe revistën Les lettres albanaises, e cila botohej në frëngjisht në Tiranë. Mijëra faqe u përkthyen dhe u botuan në atë revistë, por shumë pak u morën nga botuesit perëndimorë për t’u ribotuar jashtë vendit. Mund të imagjinohet vetëm arsyeja pse ishte kështu.
GjM: Ju jeni ndoshta më pak i njohur në Shtetet e Bashkuara. Recensione të favorshme në botime me reputacion të lartë, si artikulli me titull “Ismail Kadare: Homeri modern apo disident shqiptar?” botuar në revistën World Literature Today, duket se nuk ka ndihmuar. Ndoshta kjo lidhet me cilësinë e dobët të përkthimeve në anglisht, apo ka ndonjë arsye tjetër?
IK: Deri tani kam botuar pesëmbëdhjetë libra në Shtetet e Bashkuara. Unë jam botuar atje që nga viti 1971, gjë që ishte shumë befasuese për një shkrimtar që vinte nga një vend i izoluar stalinist. Të ndërtosh një reputacion në botën anglo-saksone, natyrisht, është shumë më e vështirë se në Evropë, por megjithatë jam mjaft i kënaqur. Do të jap dy shembuj për të ilustruar pse nuk besoj se jam më pak i njohur në Shtetet e Bashkuara. Shumë vite më parë, kur libri im Kronikë në gur u botua në Nju Jork, autori i shquar John Updike shkroi një përmbledhje shumë të favorshme dhe të ngrohtë në The New Yorker. Jam prekur shumë nga qëndrimi fisnik i atij artikulli. Unë përdor fjalën “fisnik” sepse John Updike ishte dukshëm më i mirë se unë. Gjithmonë e kam çmuar bujarinë e shkrimtarëve amerikanë ndaj kolegëve të tyre.
Shembuj të tjerë që pasqyrojnë angazhimin e botës anglishtfolëse përfshijnë ftesat e ndryshme, që kam marrë nga Kolegjet Columbia, Princeton dhe Bard, si dhe çmimin Man Booker në 2005. ❖
Kjo intervistë është përkthyer nga Elidor Mëhilli.
Veprat e mëposhtme të Ismail Kadaresë janë botuar në përkthim në anglisht.
Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur. Përk. Derek Coltman, nga versioni francez i Jusuf Vrionit. Kuoleen armeijan kenraali (suom. Seppo Tuokko, 1972).
Dasma. Përk. Ali Cungo, nga versioni francez i J. Vronit, 1968.
Kështjella. Përk. P. Quesku, nga versioni francez i Jusuf Vrionit, 1974. /
Rrethimi. Përk. David Bellos, nga versioni francez i Jusuf Vrionit, 2008.
Kronikë në gur. Përk. nga shqipja nga Arshi Pipa, 1987.
Ura me tre harqe. Përk. John Hodgson.
Doruntina. Përk. Jon Rothschild.
Pallati i Ëndrrave. Përk. Barbara Bray, nga versioni francez i Jusuf Vrionit, 1993.
Koncerti. Perk. B. Bray, nga versioni francez i Jusuf Vrionit, 1994.
Dosja H. Përk. David Bellos, nga versioni francez i Jusuf Vrionit, 1998.
Pranvera shqiptare. Përk. Emile Capouya.
Elegji për Kosovën. Përk. Peter Constantine.
Lulet e Pranverës, Bryma e Pranverës. Përk. David Bellos, nga versioni francez i Jusuf Vrionit, 2002.
Vajza e Agamemnonit: një novelë dhe tregime. Përk. David Bellos, 2003.
Pasardhësi, roman. Përk. David Bellos, nga versioni francez i Tedi Papavramit, 2005.
