( Pjesa e shtatë )
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
SHTYPI I BASHKIMIT SOVJETIK PËR DEMONSTRATAT E VITIT 1981 NË KOSOVË
Shtypi sovjetik, në mënyrë karakteristike, ndoqi një linjë të matur dhe të kontrolluar në trajtimin e ngjarjeve që përfshinë Kosovën – një linjë e ngritur mbi informim të thatë, faktografik dhe të përmbajtur, si një pasqyrë që reflekton vetëm konturet, por jo thellësitë e së vërtetës. Në një kohë kur flaka e revoltës në Kosovë trondiste themelet e federatës jugosllave dhe zërat e një populli kërkonin të depërtonin përtej kufijve të dhunës e censurës, shtypi sovjetik zgjodhi të ruajë një distancë të kujdesshme – as pranë, as kundër, por diku në një hapësirë neutrale që shpesh fshihet pas numrave dhe gjuhës së ftohtë të lajmit.
Vetëm gjashtë informata për ngjarje të një rëndësie historike ishin të mjaftueshme për të ndërtuar qëndrimin publik të Bashkimit Sovjetik. Gjashtë pasazhe të shkurtuara, të riprodhuara me përpikëri në të gjitha gazetat qendrore të Rusisë – një zë që përsëritej me përmbajtje të njëjtë, si një refren i kalkuluar mirë, pa komente, pa reflektime, pa ndjeshmëri. Ishte një qasje që më shumë përpiqej të shmangte, sesa të ndriçonte, një realitet që mund të trazonte edhe vetë shtyllat e sistemit sovjetik.
Kjo heshtje e organizuar, kjo përmbajtje e qëllimshme, nuk buronte nga mungesa e interesit, por nga një ndjenjë e brendshme frike dhe pasigurie – se çdo fjalë e tepërt mund të jehonte si precedent, se çdo reflektim për padrejtësinë ndaj një populli tjetër mund të sillte një pyetje të rrezikshme: po me ne, çfarë ndodh?
Prandaj shtypi zgjodhi rrugën më të lehtë – të flasë me pak fjalë, me fjali të përpunuara, të pastrohet nga emocionet dhe të mbulojë çka duhej të zgjonte ndjeshmëri me heshtje të maskuar si neutralitet.
Në këtë qasje sovjetike, ashtu si në shumë heshtje të tjera të epokës, nuk ishte fjala ajo që mbante peshën më të madhe – por ajo që nuk u tha. Dhe ajo që nuk u tha për Kosovën, ishte pikërisht ajo që duhej të dëgjohej: se atje, mes rrugëve të përflakura, po kërkohej liri, jo vetëm për një popull, por për një ndërgjegje kolektive që, edhe pse e heshtur, kërkonte të zgjohej edhe përtej kufijve të Jugosllavisë.
Informacionet që qarkullonin për demonstratat në Kosovë, në hapësirën mediatike të kohës, ishin më shumë jehonë e fjalëve zyrtare sesa pasqyrë e realitetit që ziente në rrugët e qyteteve shqiptare. Fjalët buronin kryesisht nga deklaratat e udhëheqësve të lartë shtetërorë e partiakë jugosllavë, të cilët përpiqeshin ta mbajnë nën kontroll rrëfimin për një krizë që, në thelb, ishte shumë më e thellë se ç’e lejonin ta pranonin. Ndërkohë, gazetat jugosllave – Borba, Politika, Veçernje Novosti – shërbenin si instrumente që e ripërsëritnin këtë narrativë të dirigjuar, duke u bërë zëdhënës të një realiteti të filtruar e të redaktuar sipas nevojave politike.
Në këtë kor monoton të informacionit të kontrolluar, ndonjë zë polemizues ishte më shumë përjashtim sesa rregull. I vetmi ton kritik, disi i nuancuar dhe polemizues, u shfaq në rreshtat e gazetës sovjetike Pravda, e cila në mënyrë të tërthortë kritikoi një shkrim të botuar në gazetën Borba nga Tesliq. Në atë shkrim, dy blloqet ideologjike – Lindja dhe Perëndimi – barazoheshin në mënyrë të diskutueshme, dhe përmes një analogjie të nënkuptuar, ndërlidhej edhe çështja e demonstratave në Kosovë, duke e zhvendosur thelbin nga kërkesa për të drejta kombëtare te përplasjet globale mes sistemesh.
Ky reagim i Pravdës nuk ishte as mbrojtje e shqiptarëve të Kosovës, e as përpjekje për të ndriçuar të vërtetën. Ai ishte më tepër një reagim ideologjik, një mosdakordësi teorike që shpërfaqte tensionet e fshehura ndërmjet dy mënyrave të leximit të realitetit — atë të një Jugosllavie që përpiqej të luante rolin e “të tretit neutral” dhe atë të një Bashkimi Sovjetik që nuk duronte barazimin me kampin tjetër të Perëndimit.
Në fund të fundit, edhe kjo polemikë nuk kishte për qëllim Kosovën — ajo kishte për qëllim vetveten, luftën për dominim të diskursit ideologjik. Dhe ndërsa debatet zhvilloheshin në nivel teorik, në faqet e gazetave qëllimi mbetej i njëjtë: të mbulohej zëri i Kosovës, të fshihej klithma e saj pas lojërave të mëdha të politikës globale.
Kështu, në vend që demonstratat të lexoheshin si thirrje e një populli për dinjitet e drejtësi, ato u bënë fushë e interpretimeve ideologjike, ndërsa e vërteta e tyre u vendos në fund të fjalëve, aty ku propaganda mbaron, por dhimbja mbetet. Dhe aty ku bota fliste për ideologji, Kosova thërriste për liri — një thirrje që ende kërkonte veshë për ta dëgjuar.
Shtypi sovjetik, në vazhdën e gjuhës së vet të ngurtë dhe të filtruar ideologjikisht, vijonte të informonte opinionin publik rus me një narrativë të qëllimshme: se aktivitetet e karakterit kontrarevolucionar, si ato në Kosovë, nuk ishin tjetër veçse fryt i ndërhyrjeve të agjenturave të huaja — një skemë klasike propagandistike që përpiqej të zhvendoste fajësinë jashtë kufijve, duke mbuluar zërin e revoltës së brendshme me hijen e komplotit të jashtëm.
Në këtë rrjedhë të parashikueshme të fjalëve, interesant është fakti se, ndonëse insinuata për ndërhyrje të jashtme jehonte në çdo fjali, emri i Shqipërisë rrallë përmendej drejtpërdrejt. Ajo nuk apostrofohej si nxitëse e trazirave, as nuk etiketohej zyrtarisht si mbështetëse e lëvizjes në Kosovë. E vetmja referencë konkrete ishte një notë proteste që Jugosllavia i kishte dërguar Shqipërisë për shkak të incidentit në Ambasadën jugosllave në Tiranë — një ngjarje e veçuar, e shkëputur nga konteksti i revoltës popullore, dhe trajtuar më shumë si çështje diplomatike sesa si argument për ndërhyrje të organizuar.
Edhe më domethënës ishte një tjetër detaj, i kapshëm vetëm nga ata që dinë të lexojnë nën tekstin politik: Radio Moska, në transmetimet e saj në gjuhën shqipe, kishte publikuar një material ku theksohej se Shqipëria, në rrugën e saj drejt forcimit të pavarësisë kombëtare, kishte pasur ndihmën e Bashkimit Sovjetik. Ishte kjo një kujtesë e heshtur, një mesazh i koduar, një përpjekje e vogël për të ripërtërirë ndjenjën e afërsisë midis dy vendeve që prej kohësh kishin ndarë rrugët, por ende s’ishin ndarë krejt nga kujtesa politike e njëri-tjetrit.
Në këtë mënyrë, shtypi sovjetik luante një lojë të dyfishtë: ndërsa i paraqiste ngjarjet si rezultat i ndërhyrjeve të jashtme, kujdesej të mos dëmtonte tej mase imazhin e Shqipërisë — ndoshta për ndonjë llogari të brendshme, ndoshta për një strategji të matur për të lënë të hapur portën e një afërsie të mundshme në të ardhmen.
Kështu, në vend që të përballej me të vërtetën e dhimbshme që po shkruhej në rrugët e Kosovës, propaganda sovjetike zgjodhi rrugën e mjegullës politike — duke fshehur arsyet reale pas hijes së agjenturave të huaja dhe duke kujtuar miqësitë e dikurshme si përpjekje për të ruajtur ndonjë ekuilibër ideologjik në peizazhin gjithnjë e më të paqëndrueshëm të kohës. Por e vërteta e Kosovës mbetej e qartë: ajo nuk ishte as komplot, as manovër — ishte zë i një populli që kërkonte të jetonte me dinjitet, ndërsa bota përreth mundohej ta shihte përmes filtrave të interesit dhe diplomacisë së përmbajtur.
Është tejet domethënëse dhe karakteristike mënyra se si Bashkimi Sovjetik zgjodhi të qëndrojë në sfondin e heshtur të narrativës politike rreth ngjarjeve në Kosovë. Në asnjë moment, fjalët e saja nuk morën formën e akuzës ndaj Perëndimit; as nuk u përmend ndonjë ndërhyrje e supozuar nga jashtë, as ndonjë tolerancë e qëllimshme e vendeve perëndimore ndaj demonstratave që përfshinë tokën e Kosovës. Në vend të një reagimi të ashpër në drejtim të Perëndimit – siç ndoshta do të pritej në frymën klasike të përplasjes ideologjike – Bashkimi Sovjetik zgjodhi një qasje të përmbajtur, një heshtje të llogaritur që më shumë përkonte me një pajtueshmëri të heshtur sesa me qëndrim konfrontues.
Ky pozicion nuk ishte thjesht mungesë retorike, por pjesë e një mozaiku më të gjerë propagandistik – një linjë e matur, e menduar deri në detaj, që synonte jo ta përplasë vëmendjen ndaj Perëndimit, por ta ruajë ekuilibrin e brishtë të narrativës së vet. Në këtë qasje, në vend të gjuhës së ashpër të akuzës, Sovjetikët përqafuan një strategji tjetër: ta mbajnë Kosovën nën hijen e një diskursi të kontrolluar, pa shkaktuar jehonë të panevojshme ndërkombëtare dhe pa ndërtuar armiq të panevojshëm.
Kjo heshtje ndaj Perëndimit, ky mosartikulim i një kundërshtimi të drejtpërdrejtë, fliste më shumë sesa vetë fjalët. Ajo shfaqte një përputhje të qetë me drejtimin e propagandës që vinte nga vetë Moska — një propagandë që kishte vendosur të interpretonte ngjarjet si çështje të brendshme të Jugosllavisë, të ndara nga përplasjet klasike të blloqeve dhe të orientuara më shumë drejt kontrollit të brendshëm sesa polemikave ndërkombëtare.
Në këtë heshtje që mbështillte çdo fjali, që mungonte aty ku pritej të shpërthente një narrativë ideologjike e njohur, fshihej një pajtueshmëri strategjike — një pranueshmëri e heshtur që ndoshta sinjalizonte se edhe Bashkimi Sovjetik, në thelb, e kishte të qartë që zjarri i ndezur në Kosovë nuk ishte ndezur nga jashtë, por nga brenda: nga padrejtësitë e akumuluara, nga heshtjet që kishin zgjatur shumë, nga një popull që nuk pranonte më të jetonte në hije.
Dhe kështu, ndërsa propaganda sovjetike rridhte e matur, e ftohtë, e përmbajtur – në thelb ajo nuk fshehte më shumë se një pajtim të heshtur me rrjedhën e ngjarjeve. Sepse edhe në botën e fjalëve të pakta, qëndrimi kuptohet — jo vetëm nga ajo që thuhet, por edhe nga ajo që nuk guxohet të thuhet.
Komentimi i demonstratave në Kosovë nga shtypi hungarez
Ngjarjet që trazuan Kosovën, që përvëluan rrugët e saj me thirrje për dinjitet e barazi, gjetën një pasqyrim të gjerë në mjetet e informimit në Hungari — një jehonë që, sipas vlerësimeve nga Beogradi, ishte më e fuqishmja në të gjithë kampin e Lindjes. Në faqet e gazetave hungareze, lajmet për Kosovën nuk qëndronin më në margjina, por dilnin në ballë, duke thyer heshtjen që zakonisht shoqëronte këso ngjarjesh në rajon. Fjalët rridhnin në mënyrë që në shikim të parë ngjasonin me objektivitetin — një raportim i matur, që dukej i zhveshur nga paragjykimi, i bazuar në fakte dhe pa tone të ashpra politike.
Por, nën këtë sipërfaqe të qetë e të përmbajtur, dokumentet zyrtare vërenin një tjetër prirje — një nëntekst të hollë e të qëllimshëm, një frymë të tendencës që fshihej mes rreshtave. Edhe kur fjalët nuk ishin të drejtpërdrejta, zgjedhja e tyre, mënyra e strukturimit të informacionit, theksimi i ngjarjeve dhe detajeve, gjithçka dukej si pjesë e një rrëfimi që përçonte më shumë sesa informim të thjeshtë. Ishte një përshkrim që në pamje të parë fliste për realitetin, por në thelb nënvizonte tensionin, ekspozonte dobësitë e sistemit jugosllav, dhe e vendoste Kosovën jo si një krizë të izoluar, por si pasqyrë të thellë e të dhimbshme të një federate në çarje.
Kjo qasje – elegante në dukje, por e ngarkuar në përmbajtje – ishte, në të vërtetë, një formë e sofistikuar e qëndrimit kritik, një mënyrë për të thënë më shumë se sa dukej, për të artikuluar brenda vijës së “objektivitetit” një ndjeshmëri të heshtur politike. Për Beogradin, kjo nuk kalonte pa u vënë re – ai e shihte këtë si një lloj diskursi të maskuar, një tendencë që sfidonte narrativën zyrtare dhe që hapte dritare të reja mbi një realitet që përpiqej të fshihej.
Në këtë mënyrë, shtypi hungarez bëhej një arenë ku, ndërsa flitej për ngjarjet në Kosovë, në të vërtetë shtrohej pyetja e madhe mbi vetë stabilitetin e një rendi të vjetër. Dhe ndoshta pikërisht kjo ishte ajo që e bënte këtë pasqyrim të duket si më i guximshmi në gjithë kampin lindor — sepse kishte guximin të fshihte të vërtetën brenda gjuhës së kujdesshme, dhe të përçonte shqetësimin brenda qetësisë së fjalës së shkruar.
Në fund, e vërteta që përpiqej të heshtej në shumë anë, në shtypin hungarez gjente një jehonë tjetër — ndoshta të mjegullt në formë, por të qartë në thelb: se Kosova nuk ishte thjesht një faqe e trazuar e një federate, por ndoshta paralajmërimi i parë i një epoke që po afrohej me hapa të padukshëm, por të pandalshëm.
Në mënyrën se si pasqyroheshin ngjarjet në Kosovë nga disa media, krijohej një pamje e shtrembëruar, një pasqyrë që, në vend se të ndriçonte realitetin, e përçonte atë në trajta të zbehta, të cunguara dhe të pjesshme. Nëpër faqet e shtypit, mbizotëronin citate të gjata të politikanëve jugosllavë – deklarata të strukturuara me kujdes, të mbushura me frazeologji ideologjike, që dukeshin më shumë si fjalime të kontrollit politik sesa dëshmi të një realiteti të gjallë.
Ndërkohë, të dhënat më të ndjeshme e më domethënëse që vinin nga vetë burimi zyrtar – agjencia Tanjug – shpeshherë harroheshin ose anashkaloheshin me qëllim. Ato pjesë që do të mund të tregonin dimensionin e vërtetë të krizës, që do të zbulonin plagët që mbuloheshin me fjalë të buta, nuk gjenin rrugë drejt lexuesit. Dhe kështu, në vend të një pasqyre të plotë të sfidave që përjetonte Jugosllavia, krijohej një fotografi e paqartë, një tablo e deformuar, ku thellësia e vështirësive humbiste pas dritës së zbehur të gjuhës politike.
Një mënyrë e tillë e informimit, që zhvendoste vëmendjen nga e vërteta drejt narrativës së kontrolluar, në vetvete përbënte vazhdimin e asaj që në dokumente të brendshme cilësohej si pjesë e një “serie të zezë” – një linjë shkrimesh që ndaleshin në dukuritë problematike të zhvillimit të vendit, por që në vend se t’i ndriçonin me ndershmëri, i paraqisnin me tone të njëanshme, duke i shërbyer më shumë efektit kritik sesa të kuptuarit të thellë të gjendjes.
Kështu, fjala që duhej të ishte dritë, u bë mjegull. Dhe në këtë mjegull, krizat e Kosovës nuk shiheshin më si klithma e një populli për liri, por si pjesë e një rrëfimi të ndërtuar për të forcuar një imazh të përkeqësuar të Jugosllavisë në sytë e brendshëm e të jashtëm. Një rrëfim që në pamje të parë pretendonte objektivitet, por që në thelb i përngjante një pikture të lyer me tone të errëta, ku mungonte drita më thelbësore: e vërteta e thellë dhe njerëzore e asaj që po ndodhte.
Karakteristikë e dukshme në diskursin mediatik hungarez ishte mënyra se si përpiqej të zbërthente shkaqet dhe organizimin e pakënaqësisë së shpërthyer në Kosovë. Në faqet e shtypit, nuk thellohej analiza sociale, as thellësia historike e kërkesave të shqiptarëve — përkundrazi, vëmendja fokusohej në identifikimin e një “fajtori ideologjik”. Me ton të vendosur dhe nën petkun e një raportimi “analitik”, shënjestër kryesore bëhej “Organizata Komuniste Marksiste-Leniniste e Shqiptarëve në Jugosllavi”, e cila paraqitej si nxitësja dhe rrënja e gjithë trazirave. Ky etiketim shërbente më shumë për të ndërtuar një narrativë të jashtme dhe të kontrolluar mbi revoltën, duke shmangur vështrimin e vërtetë drejt plagëve të thella sociale e kombëtare që e ushqenin zemërimin e popullit shqiptar në Kosovë.
Përveç kësaj, në shumë prej artikujve të publikuar, shtypi hungarez e vendoste edhe Republikën e Shqipërisë në një rol të drejtpërdrejtë lidhjeje me zhvillimet në Krahinë, duke krijuar imazhin e një ndërhyrjeje të jashtme dhe të dirigjuar, e cila sipas këtij rrëfimi, ushqente flakën e revoltës në brendësinë e federatës jugosllave. Kjo narrativë përforcohej nga raportimet që sillnin lajme për demonstrata antijugosllave të zhvilluara në Zvicër dhe Suedi, ku theksohej pjesëmarrja e emigracionit shqiptar dhe përshkruheshin veprimet e punëtorëve jugosllavë, të cilët, sipas artikujve, përpiqeshin të pengonin “armikun” në provokimet e tij.
Megjithatë, siç evidentohet edhe në dokumentin e brendshëm, (të shënuar nga Sabile K. Basha), këto shkrime, pavarësisht përpjekjes për të krijuar një paraqitje të qëllimshme, ishin të ngarkuara me devijime të qëllimshme nga e vërteta. Ato nuk pasqyronin realisht as natyrën e protestës, as përmasat e saj sociale dhe kombëtare, por krijonin një peizazh të deformuar, ku gjithçka rrotullohej rreth “elementëve armiqësorë”, organizatave të jashtme dhe ndikimeve ideologjike, duke errësuar qëllimisht zërin autentik të popullit që kërkonte lirinë e vet.
Në këtë mënyrë, informimi hungarez, ndonëse mbante sipërfaqen e një pasqyrimi të balancuar, në thelb mbetej i ngarkuar me qëllime të përcaktuara politikisht — një mënyrë për ta zhvendosur fokusin nga vetë substanca e padrejtësisë që i shtynte njerëzit drejt rrugëve, drejt kërkesave për barazi, dinjitet dhe identitet të lirë. Dhe në këtë zhvendosje të qëllimshme, fjalët shërbenin jo për të ndriçuar të vërtetën, por për ta fshehur atë pas një perdeje propagandistike të hollë, por të qëndrueshme.
(vijon)
