Tre shekuj pas lindjes së tij në atë që sot është Kaliningradi rus, filozofi është sërish i diskutueshëm – dhe më shumë relevant se kurrë në argumentet e tij për një pacifizëm racional, me sy të qartë.
Nga Lea Ypi, Financial Times – Jeta & Artet
– Përktheu Arben Çokaj
Në një botë tjetër të mundshme, ndoshta më të parashikueshme se ajo në të cilën jetojmë, në vend që të nxitoja çdo mëngjes për të kontrolluar lajmet më të fundit mbi luftën e Rusisë në Ukrainë, unë do të monitoroja rregullisht parashikimin e motit. Do të prisja me padurim një udhëtim të planifikuar prej kohësh në Kaliningrad për të marrë pjesë në festën e ditëlindjes së filozofit tim të preferuar, dhe, me sa duket, edhe një prej atyre të Vladimir Putin: Immanuel Kant. Një fluturim për në Moskë dhe një transferim brenda vendit do të ishte rezervuar për fund të këtij muaji, dhe unë do ta bëja këtë në mënyrë romantike, jokritike, disi të papërshtatshme për një kantiane, duke ëndërruar me sy hapur për arritjen time.
A duhet të përpiqem të imitoj shëtitjen legjendare të pasdites së Kantit nëpër qytetin e atëhershëm prusian, duke e vendosur orën time që të përputhet me të, ashtu siç ishin përfolur banorët e Königsberg se e kishin bërë? A duhet të drejtoheni drejt qendrës së qytetit, duke u përpjekur të gjeni “shtatë urat e famshme të Konigsberg”, problemi matematikor i analizuar nga Leonhard Euler, që hodhi themelet e teorisë së grafikëve? A duhet të ndalem për një selfie në buzë të lumit Pregolya (dikur Pregel)? apo duhet të përpiqem të vizitoj katedralen gotike të shekullit të 14-të?
Ndoshta më vonë. Për sa më përket mua, vendi më i rëndësishëm i Kaliningradit është varri modest i Kantit.
“Immanuel Kant /1724-1804. Filozof prominent idealist borgjez. Lindi, jetoi pa u larguar dhe vdiq në Königsberg“, lexohej në një pllakë të epokës sovjetike, e vendosur aty pak pas vitit 1947, kur varri u shpëtua çuditërisht nga shembja. Në atë kohë, Kaliningradi, i cili ishte bombarduar gjatë luftës nga britanikët dhe sovjetikët, ishte në rindërtim të pasluftës, me plane për ta kthyer atë në një qytet pas sovjetik, i mbushur me statuja të Stalinit dhe blloqe lego të ndërtuara me qëllim.
Varri i Kantit u shpëtua nga ndërhyrja e mrekullueshme e një VV Lyubimov (me shumë mundësi një emër i rremë), i cili i shkroi lzvestia-s, gazetës zyrtare të qeverisë, për të paralajmëruar autoritetet për rrezikun e afërt për varrin e filozofit. Kanti, ai donte t’u kujtonte atyre, kishte marrë një përmendje të favorshme në Dialektikën e Natyrës nga Friedrich Engels, i cili lavdëroi “veprën epokale” të Kantit për thyerjen me pikëpamjen “e gurëzuar” teologjike të natyrës. Në një rast të rrallë, duke iu përgjigjur demokracisë nga poshtë, komiteti për vendet kulturore të Këshillit të Ministrave vendosi të mrojë varrin e Kantit dhe si pasojë katedralen që e përmban.
Që atëherë, mënyra se si autoritetet dhe publiku i gjerë angazhohen me Kantin dhe mendimin e tij, si ata negociojnë, e përvetësojnë – dhe në një farë mase e shtrembërojnë – trashëgiminë e tij, kanë ofruar një lente interesante përmes së cilës mund të eksplorohen disa nga tensionet më të gjera të marrëdhënieve me Rusinë. ndaj Evropës dhe raportit të Evropës me vetveten.
Në fillim të korrikut 2005, në prag të 750 vjetorit të Kaliningrad-Königsberg, universiteti lokal mori emrin e Immanuel Kant. Presidenti rus Vladimir Putin dhe më pas kancelari gjerman Gerhard Schroder ishin të dy të pranishëm. Pati fjalime entuziaste dhe shtrëngime të fuqishme duarsh. “Kaliningrad“, tha Schroder, “tani është qyteti më perëndimor i Federatës Ruse“, dhe megjithëse kjo është ende “e dhimbshme për disa, është histori“. Qyteti kishte “një shans të vërtetë për t’u bërë një metropol i vërtetë evropian, duke kapërcyer kufijtë që janë tërhequr“.
Në nënshtrimin e të kaluarës tragjike në një të ardhme më shpresëdhënëse, mund të dëgjohen jehonat e tezës së vjetër të tregtisë “doux“: tregtia si parakusht për paqen e qëndrueshme. Në Kaliningrad/Königsberg, gjenialiteti dhe shpirti i Kantit u thirrën për të vulosur atë bashkim të veçantë të arsyes gjermane dhe pasionit rus, që më vonë u bë i njohur si Nord Stream 1 dhe 2.
Kohët e fundit, një dekret presidencial i nënshkruar nga Putin urdhëroi përgatitjet për Kantin. 300 vjetori. Një uebfaqe e dedikuar ruse vazhdon të lexojë: “Akademikë të nderuar do të mblidhen në qytetin ku profesori Kant u ngrit, jetoi, punoi dhe tani prehet, për të diskutuar mbi trashëgiminë e filozofit, ndikimin e ideve të tij në përparimin e shkencës dhe shoqërisë moderne“.
Unë jam një nga këta akademikë. Ose më saktë, isha, në shkurt 2022, Rusia pushtoi Ukrainën dhe konferenca ndërkombëtare ku do të merrja pjesë, mbledhja më e madhe e studiuesve të Kantit në botë, u zhvendos në Gjermani. Faqja e internetit e ngjarjes (tani e përditësuar) dënon luftën e agresionit të Rusisë, duke shpjeguar se vendimi për të mos udhëtuar më në Kaliningrad u ndryshua në “supozimin e justifikuar” se kongresi “po vepronte në interes të anëtarëve të tij dhe qëllimit të shoqatës”.
Kohët e fundit e kam gjetur veten të angazhuar në një tjetër eksperiment mendimi. A do ta anulonte Kanti kongresin e tij në Kaliningrad? Duke gjykuar nga reagimi i tij ndaj luftës së agresionit të Rusisë kundër vendit të tij në fund të Luftës shtatëvjeçare, duket shumë e pamundur. Edhe pse Kanti ishte i pari që doli me një përkufizim të iluminizmit të kapur nën moton “Sapere audel” (“Lavdëroj guximin e bindjeve tuaja”), filozofi i shquar i shekullit të 18-të dhe autor i Kritikës së Arsyes së pastër nuk njihej për aktet e tij të guximit personal. Në 1757, Königsberg ishte nën pushtimin rus dhe Kant i shkroi perandoreshës Elizabeth, duke i premtuar asaj besnikërinë e tij. Në rastin e tradhtisë, tha ai, do të “informoj menjëherë autoritetet, por edhe do të përpiqem ta pengoj veprën“. Kohët e fundit një karrige në logjikë dhe metafizikë ishte bërë vakante dhe Kanti kishte nevojë për mbështetjen e autoriteteve (ai dështoi).
Dashuria për kombin nuk duhet të sakrifikohet kurrë për një karrige të zakonshme akademike, mund të thonë disa. Megjithatë, frika mund të mos jetë shpjegimi i vetëm për mospërputhjen midis përmbajtjes radikale të shkrimit të Kantit dhe sjelljes së tij personale më të moderuar. Një arsye më e thellë qëndron në kërkesat politike të teorisë së tij të lirisë.
Të jesh i lirë, në kuptimin kantian, do të thotë të jesh në gjendje të marrësh një distancë kritike nga pasionet dhe prirjet e tua dhe të pyesësh veten, nëse ato kontribuojnë në të menduarit “iluminues”: duke menduar daljen, siç thotë Kanti, nga “papjekuria e vetë shkaktuar e njerëzimit”. Procesi i iluminizmit mbështetet në tre maksima: të mendosh për veten, të mendosh duke e vënë veten në vendin e të gjithë të tjerëve dhe të mendosh gjithmonë vazhdimisht. Maksima të tilla, besonte ai, mund të avancoheshin përmes “përdorimit publik të arsyes“, një modus operandi1) që është thelbësisht i ndryshëm nga përdorimi “privat” që njerëzit bëjnë për shkak të një angazhimi politik.
Ilustrim nga Bill Butcher
Më poshtë: Presidenti rus Vladimir Putin dhe kancelari i atëhershëm gjerman Gerhard Schroder qëndrojnë në varrin e Immanuel Kant në 750 vjetorin e themelimit të Kaliningradit, dikur Königsberg, korrik 2005.
/ Tobias Schwarz, Reuters
Më 12 shkurt 2024, pothuajse dy vjet pasi Rusia pushtoi Ukrainën, guvernatori i Kaliningradit Anton Alikhanov deklaroi në një konferencë, se përgjegjësia për luftën e fundit nuk ishte e askujt tjetër përveç e filozofit iluminist. Kanti, theksoi Alikhanov, kishte një “marrëdhënie të drejtpërdrejtë me kaosin global, riorganizimin global me të cilin po përballemi tani“; veprat e tij kontribuan në një “situatë sociale dhe kulturore“, në të cilën “perëndimi ka shkelur të gjitha marrëveshjet që ishin arritur“.
Nuk ishte hera e parë që Kanti tërhoqi zemërimin e nacionalistëve rusë. Tashmë në dhjetor 2018, kur qeveria kreu një sondazh në internet për të riemërtuar aeroportin e Kaliningradit, Kanti ishte i preferuari derisa një fushatë shpifjeje, që e akuzonte atë si “rusofob“, çoi në vandalizimin e statujës së tij, bojë e hedhur mbi varrin e tij, si dhe shkatërrimin e një pllake që shënon vendin ku ai kishte jetuar.
Megjithatë, këtë herë kishte një ironi tragjike në fjalët e Alikhanovit se Kanti kishte një “lidhje të drejtpërdrejtë me konfliktin ushtarak në Ukrainë“. Kanti, në fund të fundit, njihet më shumë si autori i një prej eseve më të famshme kundër luftës të shkruara në historinë e filozofisë: “Drejt Paqes së Përhershme“, botuar në vitin 1795. Ndërsa konfliktet shkatërruese kërcënojnë të zgjerojnë shtrirjen e tyre, nga Rusia/Ukraina në Evropë dhe nga Izraeli/Palestina në pjesën tjetër të Lindjes së Mesme, rileximi i Kantit rezulton thellësisht shqetësues, por ndoshta edhe udhëzues.
Vetë titulli i esesë është frymëzuar nga gdhendja satirike në tabelën e një hanxhiu holandez ku “paqja e përhershme” i referohet qetësisë së “oborrit të varrezave“. Ai kurrë nuk dinte, natyrisht, për kërcënimet bërthamore. Megjithatë, paralajmërimi i tij se “një luftë shfarosjeje në të cilën asgjësimi i njëkohshëm i të dyja palëve … do të lejonte që paqja e përhershme të vinte vetëm në varrezat e mëdha të racës njerëzore” ka një unazë të frikshme.
Vetë eseja merr formën e një traktati ideal paqeje që përmban një sërë artikujsh për të arritur jo vetëm në një ndërprerje të përkohshme të armiqësive, por në fund të luftës njëherë e përgjithmonë. Kanti kritikon lehtësinë, me të cilën shtetet kontraktojnë borxhin me qëllim financimin e luftës. Borxhi, sugjeron ai, është legjitim për projekte paqësore, por kur bëhet fjalë për konfliktet ndërkombëtare, paraja ka një “fuqi të rrezikshme” sepse, “e kombinuar me prirjen e politikanëve për të luftuar“, ajo “shton lehtësinë për ta bërë këtë“.
Paragrafët më të njohur të esesë së Kantit mbi paqen e përhershme janë ato që sugjerojnë se si të drejtat e kombeve duhet të bazohen në një “federalizëm midis shteteve të lira“. Propozimi i Kantit synonte të trajtonte një sfidë që mundonte Evropën, pasi dekreti i “paqes së përjetshme” i miratuar në ‘Dietën e krimbave‘ të vitit 1495, kishte çuar në ndalimin e grindjeve private të zakonshme në Mesjetë. Cili ishte qëllimi i përdorimit të fuqisë shtrënguese të shtetit për të garantuar paqen e brendshme, nëse siguria e qytetarëve kërcënohej vazhdimisht nga lufta ndërkombëtare? Si duhet të trajtohet lufta midis njësive më të mëdha, që tani kishin monopolin mbi përdorimin e forcës?
I frymëzuar nga përpjekjet e paraardhësve të tij, duke përfshirë propozimin e Abbe de Saint Pierre për një federatë të shteteve evropiane që përfshin Rusinë, projekti i Kantit ishte ndoshta më ambicioz. Filozofi prusian këmbënguli se kategoritë standarde të shekullit të 18-të të së drejtës private, publike dhe ndërkombëtare duhet të plotësohen me një të re, të cilën ai e quajti “e drejta kozmopolite“.
Duke u bazuar në zotërimin origjinal të përbashkët të qenieve njerëzore të Tokës, kozmopolitanizmi i Kantit përfshin njohjen e një “të drejte” për të vizituar kudo pa u trajtuar me armiqësi. Ai gjithashtu specifikon se meqenëse ndërveprimi global tani ka shkuar aq larg sa “një shkelje e të drejtës në një vend të Tokës ndihet në të gjitha“, koncepti i kozmopolitanizmit nuk është çështje etike, por politike. Duke qenë se e drejta private, publike, ndërkombëtare dhe kozmopolite janë të ndërvarura, kur njëra prej tyre vihet në dyshim, edhe pjesa tjetër shembet.
Kanti ishte pacifist, por nuk ishte naiv. Në një ese të mirënjohur të shkruar në vitin 1943 të quajtur “E ardhmja e Pacifizmit“,
si për Kantin ashtu edhe për Russell-in, pacifizmi nuk ka të bëjë thjesht me pozicionin e ‘kthimit të faqes tjetër‘,
filozofi britanik Bertrand Russell dalloi midis absolute dhe relatives, versionet e pozicionit. I pari, sugjeroi Russell, është argumenti se “në të gjitha rrethanat, është e gabuar të marrësh jetën njerëzore“. Kjo e fundit, nga ana tjetër, konsiston në qëndrimin se “të këqijat e luftës janë pothuajse gjithmonë më të mëdha se sa u duken popullsive të ngacmuara në momentin kur shpërthen lufta“; dhe se ndërsa disa luftëra ia vlenin të bëheshin, në raste të tilla si Lufta e Parë Botërore, “të këqijat që rezultuan” ishin më të mëdha se të këqijat e bërjes së lëshimeve të nevojshme për të shmangur luftën.
Sistemi i Kantit u reziston llogaritjeve të këtij lloji: pacifizmi i tij ka të bëjë më shumë me parimet sesa me pasojat. Megjithatë, si për Kantin ashtu edhe për Russell-in, pacifizmi nuk përbën pozicionin e “kthimit të faqes tjetër” të mbajtur nga etërit e hershëm të Kishës dhe si përgjigje ndaj të cilit u zhvillua tradita e Luftës së Drejtë. Për avokatët e Just War (thjeshtë luftë), kthimi i faqes tjetër kishte kuptim vetëm në rastin e dhunës ndaj individëve, jo një sulm në përgjigje të një grupi të tërë njerëzish të pafajshëm. Siç shprehej Agustini, një kampion i hershëm i Luftës së Drejtë, “është padrejtësia e palës kundërshtare që i ngarkon njeriut të mençur detyrën për të bërë luftë të drejtë“.
Pozicioni ishte po aq i spikatur midis juristëve të shekullit të 18-të sa duket të jetë midis politikanëve liberalë të shekullit të 21-të. Në përgjigje të tij, lloji i pacifizmit që Kant propozoi (dhe që frymëzoi Russell) ishte pjesë e një argumenti politik. Pacifistët janë plotësisht të vetëdijshëm për rreziqet e zbutjes dhe për argumentin se një qëndrim pacifist rrezikon të inkurajojë agresione të mëtejshme. Ajo që ata përpiqen të nxjerrin në pah është rreziku i përshkallëzimit dhe rrallësia historike e luftërave që përfundojnë me fitoren totale të vetëm njërës palë.
Eseja e Kantit mbi paqen e përhershme përmendet shpesh si një frymëzim për Bashkimin Evropian: një projekt i lindur nga hiri i Luftës së Dytë Botërore, që pa ish-armiqtë vdekshëm të bashkoheshin në një angazhim të përbashkët ndaj institucioneve paqësore. Me gjithë kufizimet e tij, ka qenë thelbësore jo vetëm që politika e Evropës Perëndimore të largohet nga nacionalizmi vëllavrasës, por edhe për shtetet e zhgënjyera, që luftojnë të pajtohen me të kaluarën e tyre komuniste.
Evropa kohët e fundit është bërë një vend ku përplasja midis së mirës dhe së keqes thirret në mënyrë rutinore për të justifikuar aktet e brutalitetit të papërgjegjshëm dhe ku daullet e luftës dëgjohen gjithnjë e më fort. Ndërsa qeveritë anembanë botës e gjejnë veten përsëri në një garë armatimi, aksionet e tregut në industrinë ushtarake rriten në qiell.
Metaforat luftarake janë kudo: disa gjejnë armiq brenda kufijve të Evropës, duke nxitur spektrin e një kërcënimi emigrant ndaj vlerave tradicionale, ndërkohë që mbrojnë hapur dëbimin jashtëterritorial të azilkërkuesve. Të tjerë mendojnë me perspektivën e armiqve jashtë, duke na nxitur të “përgatitemi mendërisht” për një “epokë të paraluftës“, siç paralajmëroi së fundmi kryeministri polak Donald Tusk. Ndërkohë, ata që mbrojnë kompromisin dhe nuancat janë të ekspozuara ndaj talljes dhe ngacmimit në rastin më të mirë, ndaj censurës dhe shtypjes në rastin më të keq.
Asgjë nuk largohet më shumë nga fryma e Kantit sesa mënyra dogmatike, në të cilën na kërkohet të pranojmë luftën në të gjitha format e saj: politike, sociale, kulturore. Ndoshta këtu qëndron rreziku. Ndoshta lufta bëhet në mendje edhe para se të arrijë në tokë. Ndoshta po bindemi se e mira dhe e keqja janë të dukshme, se e drejta duhet të mbizotërojë dhe e gabuara do të ndëshkohet, se lufta – në botën e ideve, në politikë, në kufijtë tanë, në front – është e vetmja rrugë përpara.
Në një botë tjetër të mundshme, do të kisha udhëtuar ende në Kaliningrad. Unë do të kisha shkuar, sepse jam dakord me Kantin, se të vetmet llogore që duhet t’i bashkohemi janë ato të arsyes. Siç insiston një nga artikujt e “Paqes së Përhershme“, edhe në mes të ekseseve më të këqija, duhet të ruhet njëfarë besimi në humanizmin e armikut. Nëse Kanti ka diçka për të na mësuar 300 vjet pas lindjes së tij, është se kur ndjekja e fitores së plotë rrezikon të çojë në zhdukje të plotë, përshkallëzimi është gjithmonë një fatkeqësi.
Lea Ypi është profesoreshë e teorisë politike në London School of Econornics dhe autore e “Free: Corning of Age at the End of History” (Të lirë: Të rritesh në fund të historisë).
- një mënyrë ose metodë e veçantë për të bërë diçka.
