Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Trakti i tetorit 1979 dhe sfida e dyfishtë i pushtetit në Kosovë
Në prag të fundit të tetorit 1979, në një klimë politike të ngarkuar me tension dhe zhgënjim të akumuluar, Organizata Marksiste-Leniniste e Kosovës ndërmori një nga aktet më të guximshme të qëndresës së saj politike. U hartua një trakt me përmbajtje të fuqishme, polemizuese dhe drejtpërdrejtë, i cili jo vetëm që i kundërvihej strukturës qendrore të pushtetit jugosllav, por shënjestronte gjithashtu edhe klasën politike shqiptare vendore, e cila konsiderohej bashkëpjesëmarrëse në ruajtjen e status quo-së represive.
Ky tekst në trakt, me gjuhë të mprehtë dhe tone të qarta akuzuese, trazoi thellë strukturat e pushtetit në të dy nivelet – qendror dhe lokal. Trakti nuk kursente asnjë palë: ai e denonconte hapur politikën shkatërrimtare të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, duke e cilësuar si pengesën kryesore ndaj zhvillimit dhe vetëvendosjes së shqiptarëve, ndërsa njëkohësisht kritikonte personalisht figurën kontraverse të kryetarit të federatës, duke e përballur me realitetin që propaganda zyrtare përpiqej ta fshihte.
Ky akt nuk ishte thjesht një qëndrim ideologjik: ishte një veprim i planifikuar me mjeshtëri, që synonte ndërgjegjësimin e masave, tronditjen e autoritetit dhe përçimin e një mesazhi politik të qartë për mosnënshtrim dhe kundërshtim të artikuluar. Menjëherë pas hartimit, traktit iu dha një funksion praktik dhe strategjik – u shumëzua në një mijë kopje, një numër i konsiderueshëm për rrethanat konspirative të kohës, duke shfaqur jo vetëm organizim të mirë, por edhe një rrjet të fuqishëm të shpërndarjes në terren.
Natën ndërmjet 27 dhe 28 tetorit 1979, kjo fjalë ilegale mori jetë nëpër sheshet, rrugët, shkollat dhe institucionet e të gjitha qyteteve të Kosovës, duke u shpërndarë me kujdes nga anëtarët e përkushtuar të organizatës. Nuk ishte vetëm një akt simbolik: ishte një demonstrim i qartë i vitalitetit të lëvizjes ilegale, një përgjigje që i kundërvihej drejtpërdrejt pushtetit dhe një sfidë që shpërfaqte qartë se heshtja nuk kishte pushtuar ende ndërgjegjen shqiptare, pavarësisht presioneve të jashtëzakonshme politike dhe institucionale.
Ky trakt nuk përfaqësonte thjesht një moment kritik të një përpjekjeje të organizuar: ai ishte dokument i gjallë i një vetëdijeje që nuk mund të shtypej, i një guximi që nuk mund të frenohej dhe i një zëri që, edhe në errësirën më të thellë të diktaturës, gjente rrugë për të dalë në dritë. Përmes këtij veprimi, lëvizja ilegale shqiptare i dha popullit të Kosovës një mesazh të qartë: asnjë pushtet, sado i fortë dhe i strukturuar, nuk mund të shuajë frymën e lirisë kur ajo lind nga vetë populli.
Shpërndarja e traktit
Shpërndarja e traktit, në kontekstin e një sistemi politik të rreptë e represiv si ai jugosllav në Kosovë, nuk ishte një akt i thjeshtë logjistik, por një veprim me ngarkesë të jashtëzakonshme politike, morale dhe simbolike. Ai kërkonte më shumë sesa guxim: kërkonte përkushtim të plotë, përvojë të gjatë në punën ilegale dhe besueshmëri të pakushtëzuar brenda strukturës së organizatës. Prandaj, në këtë veprimtari të rrezikshme, nuk mund të angazhohej kushdo – detyra u besohej vetëm anëtarëve më të devotshëm, më të përgatitur dhe më të stërvitur ideologjikisht e praktikisht.
Në rastin konkret të traktit të tetorit 1979, që përmbante kritika të drejtpërdrejta ndaj strukturave qendrore dhe vendore të pushtetit dhe që shpërfaqte qartësisht qëndrimin kundërshtues të OMLK-së ndaj vizitës së kryetarit të Jugosllavisë, procesi i shpërndarjes ishte planifikuar me kujdes dhe i ishte besuar elitës së veprimit ilegal. Në Prishtinë, zemra politike dhe administrative e Kosovës, trakti u përhap me shumë sukses, duke mbërritur në duart dhe sytë e qytetarëve nëpër shkolla, rrugë, ndërmarrje e hapësira publike – një akt që për pushtetin përfaqësonte jo vetëm një sfidë, por edhe një çarje të madhe në murin e frikës që kërkonte të ruante kontrollin absolut mbi narrativën publike.
Ky sukses nuk do të ishte i mundur pa angazhimin e disa prej figurave më të njohura e të respektuara të lëvizjes ilegale: Mehmet Hajrizi, Hydajet Hyseni dhe Nezir Myrtaj, të cilët, jo vetëm përfaqësonin një kapital të çmuar politik dhe moral për organizatën, por edhe garantonin se trakti do të shpërndahej me kujdes, pa lënë gjurmë që mund të komprometonin strukturën organizative. Puna e tyre nuk ishte vetëm shpërndarje – ishte akt ndërgjegjeje dhe betimi politik, një shprehje konkrete e përkushtimit për ta mbajtur të gjallë frymën e rezistencës në zemrën e Kosovës.
Në këtë mënyrë, shpërndarja e traktit nuk ishte fundi i një procesi propagandistik, por kulmi i një përpjekjeje të organizuar, që ndërthurte analizën politike me logjistikën e rezistencës dhe që shprehte përkushtimin e një brezi të tërë për t’i dhënë zë popullit të nëpërkëmbur. Çdo trakt i vendosur në pragun e një dere, në murin e një shkolle apo nën xhamin e një biçiklete, ishte një akt i vogël guximi që bartte peshën e madhe të historisë, dhe që ndriçonte rrugën përtej frikës, drejt ndërgjegjësimit kombëtar dhe çlirimit politik.
Brenda rrjetit të organizuar të rezistencës ilegale shqiptare në Kosovë, shpërndarja e traktit nuk mbeti e kufizuar vetëm në qendrat kryesore urbane si Prishtina, por u shtri me kujdes dhe përkushtim edhe në qytete dhe rajone të tjera, duke reflektuar qartë vullnetin për një mobilizim gjithëpërfshirës dhe për vetëdijesim të gjerë kombëtar. Një nga pikat e rëndësishme të këtij operacioni ishte rajoni i Gjilanit dhe rrethina e tij, ku aktiviteti ilegal kishte zënë rrënjë dhe ku ekzistonte një bazë e besueshme e përkrahësve të lëvizjes.
Për këtë zonë të ndjeshme, me rëndësi strategjike në hartën e shpërndarjes së materialeve propaganduese, u angazhuan dy nga figurat më të përkushtuara të lëvizjes: Bejtullah Tahiri dhe Shemsedin Hoxha. Të dy këta veprimtarë, të njohur për vendosmërinë dhe përvojën e tyre në veprimtarinë konspirative, morën përsipër detyrën e rrezikshme të shpërndarjes së traktit në këtë anë, duke e kryer atë me profesionalizëm dhe besnikëri të rrallë ndaj idealit kombëtar.
Veprimtaria e tyre nuk kufizohej vetëm në shpërndarjen fizike të materialit – ajo ishte pjesë e një strategjie më të gjerë politike, që synonte të zgjonte ndërgjegjen e qytetarëve, të inkurajonte rezistencën pasive dhe aktive, dhe të sfidonte në mënyrë të drejtpërdrejtë narrativën shtetërore që kërkonte të mbante të heshtur dhe të izoluar popullatën shqiptare. Në kontekstin e kohës, çdo fletë e shpërndarë ishte një akt guximi, por edhe një shpresë e mbjellë për liri. Kontributi i Bejtullah Tahirit dhe Shemsedin Hoxhës nuk qëndronte vetëm në aktin teknik të shpërndarjes, por në përkatësinë e tyre të thellë ndaj një vizioni që synonte jo vetëm të denonconte të keqen, por të ndërtonte një të ardhme ndryshe – një të ardhme me dinjitet, vetëvendosje dhe liri për çdo shqiptar, kudo që ndodhej.
Kështu, Gjilani dhe rrethina e tij u bënë pjesë e asaj harte të padukshme të rezistencës ilegale shqiptare, ku veprimtaria e organizuar e ndërthurur me ndjenja të thella patriotike, vazhdonte të mbante të gjallë frymën e kundërshtimit dhe të ushqente shpresën e pandalshme për çlirim.
Shtrirja gjeografike e ilegales
Në kuadër të aksionit të mirorganizuar për shpërndarjen e traktit të tetorit 1979, Organizata Marksiste-Leniniste e Kosovës dëshmoi një përfshirje të gjerë territoriale dhe një mobilizim të rrallë të anëtarësisë së saj, duke u shtrirë me vendosmëri në qytete të ndryshme të Kosovës. Ky veprim, i koordinuar në heshtje, ishte pjesë e një strategjie që synonte ndërgjegjësimin e popullatës dhe shfaqjen publike të një kundërshtimi të artikuluar ndaj padrejtësisë politike të sistemit. Çdo qytet, çdo rrugë e çdo dorë që shpërndante trakte, bëhej pjesë e një rrjeti të gjallë që sfidonte kontrollin shtetëror përmes fjalës së shkruar.
Në Gjakovë, një nga qytetet me traditë të hershme të rezistencës dhe ndjenjës të thellë kombëtare, detyra e përhapjes së traktit iu besua dy figurave të përkushtuara të lëvizjes ilegale, Nazmi Hoxha dhe Shaip Ismaili. Veprimi i tyre ishte më shumë sesa shpërndarje: ishte vulë e një angazhimi që i jepte zë popullit të heshtur dhe mbillte shpresë në realitetin e shtypjes. Në Pejë, qytet me rëndësi të veçantë historike dhe kulturore në perëndim të Kosovës, ky mision u realizua nga Jakup Krasniqi dhe Azem Syla, dy figura që më vonë do të njiheshin si pjesë e rëndësishme e jetës politike dhe shoqërore shqiptare. Në atë kohë, megjithatë, ata vepronin në ilegalitet, me guxim dhe përkushtim, të ndërgjegjshëm për rrezikun dhe rëndësinë që kishte fjala e lirë kur ajo shpërndahej fshehurazi përballë një regjimi që synonte kontrollin absolut mbi mendimin dhe veprimin.
Ndërkohë, në Mitrovicë, një tjetër qytet me rëndësi strategjike dhe simbolike, traktet u përhapën nga Ismail Syla dhe Naim Salihu. Ata, të lidhur ngushtë me strukturat ilegale dhe me kauzën e çlirimit kombëtar, kryen një akt të trimërisë së heshtur, duke shpërndarë zërin e rezistencës në rrugët dhe institucionet e një qyteti që ndodhej vazhdimisht nën syrin vigjilent të pushtetit. Kësisoj, shpërndarja e traktit nuk ishte vetëm një aksion i thjeshtë propagandistik, por një akt i përbashkët rezistence i ndërtuar mbi ndjenjën e përgjegjësisë kolektive dhe besimit të palëkundur në të drejtën për liri. Çdo qytet që bëhej pjesë e këtij procesi, çdo individ që rrezikonte jetën për të vendosur një fletë të shtypur mbi një derë, një dritare apo një mur, ishte pjesë e një rrëfimi të përbashkët që i qëndron kohës si dëshmi e trimërisë së heshtur dhe e përkushtimit të palëkundur ndaj kauzës kombëtare.
Veçoria përmbajtësore e traktit të tetorit 1979
Në krahasim me traktet e mëparshme të shpërndara nga lëvizja ilegale shqiptare në Kosovë, të cilat zakonisht përmbanin një tekst të përmbledhur në një faqe të vetme formati A4, trakti i tetorit 1979 paraqitet si më i veçantë dhe më i zgjeruar si në përmbajtje, ashtu edhe në formë. Ky ndryshim nuk ishte vetëm i natyrës teknike, por reflektonte qartë një evoluim të vetëdijshëm të organizatës në mënyrën se si artikulohej fjala dhe shpërndahej mesazhi politik.
Ky trakt ishte i shtypur në tri faqe të plota teksti, të gjitha të daktilografuara me kujdes me makinë shkrimi, në format standard A4 – çka për kohën dhe rrethanat e veprimit ilegal përbënte jo vetëm një përpjekje logjistike më të madhe, por edhe një vendim të qëllimshëm për të zgjeruar diskursin politik dhe për t’u shprehur më thellë e më gjerësisht mbi çështjet që e preokuponin organizatën dhe popullin shqiptar në tërësi. Zgjerimi i përmbajtjes tregon për nevojën që autorët e traktit kishin për të hyrë më thellë në analizën e realitetit politik, për të demaskuar më qartë mekanizmat e shtypjes dhe për të ndërtuar një narrativë më të artikuluar dhe më bindëse për opinionin shqiptar. Më shumë se një fletë informuese apo një thirrje simbolike, ky dokument bëhej një mjet i strukturuar i ndërgjegjësimit politik, një fjalë e gjallë që përçon analizë, akuzë, thirrje dhe shpresë – të gjitha të mbështetura mbi fjalë të shkruara me saktësi, që duhej të depërtonin përtej frikës e izolimit.
Në këtë mënyrë, forma e zgjeruar e traktit nuk ishte thjesht rezultat i shtimit të fjalëve, por shprehje e një përgjegjësie të thellë ideologjike dhe politike për t’i shërbyer më mirë një audience që kishte nevojë për më shumë se vetëm slogane. Ajo kishte nevojë për argumentim, për kujtesë historike, për orientim dhe për ndriçim në një kohë të errët. Prandaj, trakti me tri faqe ishte në vetvete një akt i guximit intelektual dhe praktik, që dëshmonte jo vetëm zgjerimin e përmbajtjes, por edhe thellimin e ndërgjegjes politike të lëvizjes ilegale – një përpjekje për të thyer heshtjen me fjalë të artikuluara dhe për të ndërtuar një kulturë rezistence që mbështetej jo vetëm në veprim, por edhe në mendim.
Roli i Mehmet Hajrizit dhe koordinimi i veçantë i shpërndarjes së traktit
Sipas dëshmive dhe dokumenteve të disponueshme, del qartë se autori kryesor i tekstit të traktit të tetorit 1979 ka qenë Mehmet Hajrizi, një nga figurat më të spikatura dhe të përkushtuara të lëvizjes ilegale shqiptare në Kosovë. Ky akt i tij, që në thelb ishte një akt i guximit intelektual dhe politik, do ti kushtonte rëndë: Mehmet Hajrizi më pas do të arrestohej dhe do të dënohej me shumë vite burg, duke e paguar me liri kontributin e tij për fjalën e lirë dhe për ndërgjegjen kombëtare. Mirëpo ajo që e bën këtë veprim edhe më të veçantë dhe të paharrueshëm, është mekanizmi i përpiktë i shpërndarjes së traktit, një strategji e ndërtuar me kujdes në zemër të rezistencës ilegale dhe që flet për nivelin e lartë të organizimit konspirativ që kishte arritur lëvizja në ato vite. Sipas një rregulli të pashkruar, por të respektuar me përpikëri nga të gjithë anëtarët e organizatës, kur merrej vendimi për shpërndarjen e një trakti, ajo duhej të ndodhte njëkohësisht në të gjitha qytetet kryesore të Kosovës – në të njëjtën natë, në të njëjtën orë, minutë e sekondë.
Ky veprim i sinkronizuar nuk ishte thjesht simbolik. Ai përbënte një strategji të sofistikuar për të hutuar aparatin represiv të shtetit, i cili, përballë një shfaqjeje të tillë të shtrirë dhe të koordinuar të rezistencës, e kishte më të vështirë të lokalizonte burimet e shpërndarjes dhe të identifikonte autorët konkretë të aksionit. Në këtë mënyrë, përveç forcës përmbajtësore që përçonin traktet, vetë mënyra e përhapjes së tyre bëhej një instrument politik në funksion të ruajtjes së strukturës ilegale dhe përhapjes sa më të gjerë të mesazhit rezistues.
Kjo tregon se lëvizja ilegale shqiptare në Kosovë nuk ishte një organizim i rastësishëm apo i improvizuar, por një strukturë që kishte ndërtuar rregulla të brendshme, kultura veprimi dhe një disiplinë të pashoqe, që e dallonte nga format spontane të pakënaqësisë. Ajo vepronte me vetëdijen e një organizate politike që kishte strategji, vizion dhe përkushtim të plotë ndaj idealit të çlirimit kombëtar.
Në këtë kuptim, kontributi i Mehmet Hajrizit si autor i traktit, i pasuar nga strategjia kolektive e shpërndarjes së njëkohshme, mishëron atë bashkëdyzim të rrallë mes mendimit dhe veprimit, mes vizionit individual dhe disiplinës kolektive – një ndër tiparet më të spikatura të lëvizjes ilegale, e cila, edhe në kushte të skajshme represioni, mbeti e aftë të organizojë me përpikëri dhe të reagojë me dinjitet. Në përputhje me tiparet karakteristike të letërsisë ilegale dhe të formave të tjera të rezistencës së organizuar kundër pushtetit shtypës, edhe ky trakt mbart në vetvete një mesazh të qartë dhe të përsëritur: “Lexoje, shpërndaje, armikut mos ia dorëzo.”
Ky imperativ i përhershëm, më shumë se një porosi praktike, është një thirrje për ndërgjegjësim dhe angazhim, një nxitje për veprim që del përtej frikës individuale dhe që mobilizon vetë ndërgjegjen kolektive të një populli të nëpërkëmbur. Ky mesazh sintetizon të gjithë thelbin e qëndresës politike në periudha represioni: ideja se e vërteta duhet të qarkullojë, të mos mbetet e ngujuar në margjinat e ilegales, por të bëhet frymë lëvizëse në mesin e shoqërisë, pavarësisht rrezikut të përhershëm.
Në praktikë, ky mesazh nuk mbetej i kufizuar në kuadrin simbolik apo në hapësirat e ngushta të një letre të shtypur fshehurazi. Ai merrte jetë nëpërmjet njerëzve të zakonshëm – punëtorë, arsimtarë, bujq, studentë – të cilët, edhe pse shpesh të pajisur me mjete të kufizuara dhe të rrezikuar nga dënimet e ashpra, ndërmerrnin me guxim aktin e shumëzimit dhe shpërndarjes së traktit. Veprimet e tyre ishin të strukturuara mbi një sistem të heshtur solidariteti, ku çdo individ që prekte fletën e shpërndarë nuk ishte më thjesht lexues, por bartës i një misioni. Ata e shumëzonin me kujdes, në mënyrë artizanale, me makinat e shkrimit që ruheshin fshehurazi, dhe më pas e përhapnin në familje të tjera, në fshatra të largëta, në rrathë gjithnjë e më të gjerë të përhapjes së informacionit të ndaluar.
Ky akt, i parë nga këndvështrimi historik dhe politik, nuk përfaqëson vetëm një mekanizëm të komunikimit të brendshëm, por edhe një formë rezistence kulturore, simbolike dhe konkrete njëkohësisht. Në një kontekst të censurës së hekurt dhe të propagandës monolite, trakti bëhej fjalë alternative, rrugë e vetme për të thënë të vërtetën. Roli i tij ishte i dyfishtë: të informonte dhe të vetëdijësonte, por edhe të mobilizonte për veprim. Ai krijonte një hapësirë të përkohshme lirie në zemrën e një rendi të mbyllur, dhe vetë veprimi i leximit dhe shpërndarjes ishte një akt popullor, shpesh edhe moral, përballë një pushteti që synonte heshtjen dhe nënshtrimin.
Në këtë mënyrë, njerëzit e rëndomtë ktheheshin në subjekte aktive të historisë, në ndërtues të një rezistence që nuk e njihte hierarkinë klasike të udhëheqjes, por që ndërtohej mbi një ndjenjë të përbashkët drejtësie dhe shprese. Ata nuk ishin thjesht spektatorë të një kohe të zymtë, por aktorë që, përmes veprimeve të tyre të thjeshta, kontribuuan në ruajtjen dhe përçimin e identitetit politik, kulturor dhe kombëtar. Në fund të fundit, shpërndarja e një trakti nuk ishte thjesht një gjest teknik apo logjistik, por një akt i vetëdijshëm i angazhimit, i cilësuar nga një etikë e rezistencës që u trashëgua ndër breza. Ajo dëshmon se historia nuk ndërtohet vetëm në sallat e konferencave apo në kancelaritë diplomatike, por edhe në errësirën e një podrumi të vogël, aty ku një letër e ndaluar bëhej dritë për të nesërmen.
( vijon )
