Oswald Spengler (Eingeschränkte Rechte für bestimmte redaktionelle Kunden në Deutschland. Të drejta të kufizuara për klientë të veçantë editorial në Gjermani.) *29.05.1880-08.05.1936+Wissenschaftler, Philosoph, Geschichtsphilosoph, DPortrait- 1930 (Photo by ullstein bild/ullstein bild via Getty Images)
Harry Cluff – Engelsbergideas.com – Përktheu Arben Çokaj
Filozofia e Spengler përfaqësonte një sintezë befasuese të ideve – ato kanë një rëndësi urgjente sot.
Oswald Spengler ishte një nga pesimistët më të thellë të kohëve moderne, por me një shikim, trashëgimia e tij duket se ka mbledhur dekada pluhur që nga vdekja e tij e hershme në 1936. I konsideruar i panevojshëm nga historianët dhe i mundimshëm nga filozofët, ai megjithatë ushtroi një ndikim të jashtëzakonshëm mbi shumë figura të fuqishme gjatë gjithë shekullit të njëzetë. Wittgenstein tha se ai ishte një nga frymëzuesit e tij kryesorë; teoricieni Jungian Joseph Campbell pohoi se puna e Spengler ishte ndikimi i tij më i madh; filozofi Martin Heidegger ishte thellësisht i prekur nga të menduarit e Spenglerit; dhe ish Sekretari i Shtetit, Henry Kissinger, shkroi pozitivisht për të në tezën e tij të doktoraturës “Kuptimi i historisë“. Kissinger i dhuroi presidentit Nixon një botim me një vëllim të The Decline of the West (Rënia e Perëndimit) të Spengler-it, kur ai shërbeu në administratën e tij për të ‘theksuar manifestimin e ngjarjeve‘. Por kush ishte ky njeri, mendimi i të cilit ka formësuar filozofinë moderne dhe perceptimin e disa prej gurëve tanë kryesorë të politikës, dhe çfarë besonte ai?
Oswald Spengler lindi në Dukatin e Brunswick në 1880 nga prindër protestantë. Familja e babait të tij ishin tradicionalisht inxhinierë minierash dhe inspektorë metalurgjikë, ndërsa nëna e tij, Pauline, nga e cila Spengler mori temperamentin e tij nervoz, rridhte nga një linjë e prirur artistikisht e balerinëve dhe bohemëve. Ndryshe nga paraardhësit e tij, babai i tij punonte si sekretar i lartë i postës dhe dënoi ashpër çdo aluzion intelektualizmi tek fëmijët e tij, një zmbrapsje që duhet ta ketë kushtëzuar Spenglerin e ri të mos u besonte mendimtarëve të famshëm më vonë në jetën e tij. Ishte kjo përzierje e trashëguar e dy prirjeve divergjente – inxhinierisë dhe shkencës me bohemianizmin dhe artet – që i dha Spenglerit një avantazh unik intelektual dhe e përgatiti atë të ofronte këndvështrimin e tij të veçantë për lexuesit e tij në të ardhmen.
Pasi shkëlqeu në greqisht, latinisht, matematikë dhe shkenca në shkollë, ai ndoqi universitetet e Mynihut, Berlinit dhe Halle. Në vitin 1903, dy vjet pas vdekjes së babait të tij, ai fillimisht nuk arriti të merrte doktoraturën, por arriti të kalonte një vit më vonë nëpërmjet një ekuivalenti gojor të provimit. Më pas ai u kualifikua si drejtor shkolle dhe drejtoi një jetë relativisht të qetë duke dhënë mësim në Saarbrucken, Dusseldorf dhe Hamburg. Kur nëna e tij vdiq në 1910, ai u kthye në Mynih ku jetoi në trashëgiminë e tij modeste si një studiues privat. Thuhet se ai nuk zotëronte libra dhe vuante nga vetmia e madhe më tepër si një Nietzsche i ditëve të mëvonshme. Por, ashtu si Nietzsche, edhe këto vite u treguan formuese. Pikërisht në këtë kohë ai konceptoi të shkruante një libër që do të sfidonte paragjykimet e zakonshme të historisë dhe kuptimit të saj. Ai filloi punën për “Rënia e Perëndimit” në 1911 dhe përfundoi një draft të parë në 1914, por për shkak të luftës, atij iu desh të priste deri në vitin 1918 që të botohej. I rënduar me një zemër të dobët, ai u lirua nga shërbimi ushtarak, por kjo nuk do të thoshte se e kalonte lehtë. Me një pjesë të madhe të trashëgimisë së tij të investuar jashtë vendit, ai u detyrua të qëndronte në një gjendje varfërie të rëndë deri në botimin e veprës së tij.
Kur doli, suksesi i tij e bëri atë një personazh të famshëm të menjëhershëm dhe ai më në fund fitoi respektin dhe reputacionin që meritonin talentet e tij. Shpjegimi i tij për luftën si një “ndryshim historik i fazës“, i cili ishte “i paracaktuar për Gjermaninë qindra vjet më parë” i ngushëlloi gjermanët, të cilët fajësoheshin në shtypin evropian për fillimin pa pagesë të katastrofës më të madhe ushtarake të kohës së tyre. Në ditët e para të Republikës së Vajmarit, ai e quante veten socialist, por jo socialist të ndonjë ortodoksie të dukshme. Ai hodhi poshtë Marksin, të cilin e shihte si kritikuesin kryesor të kapitalizmit anglez, të cilin ai e përcaktoi si “Pasurohuni, që të mos keni nevojë të punoni më“. Ai besonte se burimi i vërtetë i socializmit gjerman nuk ishte Marksi aq shumë sa Frederick William I. Për të shpjeguar në mënyrë të përmbledhur markën e tij të socializmit prusian, ai përdori frazën “Bëje detyrën tënde, puno“.
Nënzhanri i tij prusian i socializmit u pëlqeu natyrshëm nacionalsocialistëve dhe ai u bë një figurë frymëzuese për disa besimtarë të hershëm të nazizmit. Kritikat e tij ndaj Republikës së Vajmarit, ndaj marksizmit, pacifizmit dhe demokracisë i ndihmuan intelektualisht nazistët në avancimin e tyre ideologjik në majat e politikës gjermane, por sapo ata ishin në pushtet, Spengler refuzoi famën “Heil Hitler” dhe më pas u shmang. Ai i pushtoi vitet e tij përmbyllëse duke mbledhur mijëra libra dhe armë ekzotike primitive, duke lexuar komeditë e Molierit dhe të Shekspirit dhe duke dëgjuar kuartetet magjepsëse të heroit të tij, Bethoven. Ai vdiq tre javë para ditëlindjes së tij të pesëdhjetë e gjashtë nga një atak i papritur në zemër më 8 maj, saktësisht nëntë vjet para rënies së përgjakshme të Rajhut të Tretë.
Ashtu si Kanti, i cili rrallë largohej nga vendlindja e tij dhe nuk ishte i lumtur, Spengler jetoi një ekzistencë të jashtme anodine, ndërsa brendësia e tij mendore shkëlqeu në mënyrë inkandeshente me ide origjinale. Ai punoi në një epokë të militarizmit prusian dhe nacionalizmit gjerman, zbulimeve të jashtëzakonshme dhe ngjarjeve të tmerrshme, kur vala e trazuar e rrethanave të pakontrollueshme shkaktoi një atmosferë apokaliptike. Prandaj, mendimi i tij mund të shihet si një përgjigje ndriçuese ndaj verbërisë së kohës së tij. Opusi i tij i madh, Rënia e Perëndimit, ishte një refuzim i versioneve eurocentrike të historisë dhe një refuzim i strukturave tradicionale të studimit. Ai i konsideroi fazat historike të “klasikes, mesjetës dhe modernes” si të pasakta, të rastësishme dhe të padobishme, si një mbështjellje e çarë e veprimtarisë njerëzore.
Ai nuk donte të vlerësonte të kaluarën në mënyrë kronologjike dhe të lidhte vetëm shkakun me efektin. Ai donte të shqyrtonte se çfarë ishte e zakonshme dhe unike për kulturat anembanë botës, cila është natyra e ekzistencës masive dhe si e shohin njerëzit veten përmes historisë, nëse e shohin ndopak. Ai e quajti këtë qasje të re, një “përmbysje Kopernikane“. Për studimin e historisë, është një moment i rëndësishëm sa ndryshimi i Njutonit në fizikë ose deklarata dramatike e Dekartit për ‘Cogito ergo sum‘ (lat. Unë mendoj, prandaj jam) në Filozofinë Perëndimore. Ky zhvillim drastik, ai shpresonte se do të transformonte përgjithmonë kuptimin thelbësor të historisë së njerëzimit. Megjithatë, errësira e tij duket se ka përjashtuar ndikimin e tij në publik dhe teoritë e tij mbeten gjerësisht të palexuara jashtë qarqeve izoluese të akademisë. Ndoshta pesimizmi që ai përqafoi e bën atë të duket intelektualisht jofitimprurës dhe për këtë arsye jo tërheqës për lexuesin thjesht kurioz.
Në Rënia e Perëndimit, ‘Përmbysja Kopernikane‘ e Spengler-it e bëri atë të shihte epokat e kaluara si biografi të lirshme të kulturave të izoluara. Ai zbatoi sistemin sezonal të pranverës, verës, vjeshtës dhe dimrit për evoluimin dhe zhbërjen e çdo shoqërie të begatë. Ata ngrihen, lulëzojnë, thahen dhe zhduken si lule të egra të dallueshme në një vathë të rrëmbyer nga era. Pranvera përfaqëson natyrshëm një zgjim, kur forca e shprehjes kulturore është aq e fortë sa që krijon një precedent për shekuj më pas. Vera nënkupton një fazë prodhimi artistik të këndshëm dhe imitime të zgjuara, kur krijimi bëhet një aktivitet personal. Vjeshta është kur shpirti i një kulture përshkruan lumturinë e saj dhe përpjekjet për t’u kthyer në natyrë, dhe dimri nënkupton ngurtësimin e kulturës në një qytetërim, kur arti i madh shuhet dhe energjia krijuese, që e shtyu një kulturë është shpenzuar pothuajse tërësisht.
Megjithëse ka pasur lindje të panumërta kulturash, Spengler argumentoi se vetëm tetë ‘kultura të larta‘ kanë ekzistuar: babilonase, egjiptiane, indiane, kino-japoneze, mesoamerikane, klasike (greke-romake), magjiane (ose arabe) dhe e jona, Faustiane. Njeriu klasik shqetësohej më shumë nga e afërta dhe e tashmja, ndërsa ne fëmijët e epokës Faustiane po shikojmë përgjithmonë në pafundësi, duke kërkuar fundin përfundimtar të fuqive tona spekulative. Mjerisht, ai pohon se epoka Faustiane është më tragjikja, sepse edhe pse ne gëzojmë zbulime të pashembullta teknologjike dhe përpiqemi e krijojmë me shpejtësi, ne thellë thellë e dimë se qëllimet tona gjithmonë do të na ikin dhe se përpjekjet tona përfundimisht do të rezultojnë të kota.
Për të shtuar tonin e errët, që ai përdorte për të përshkruar kohën tonë, ai besonte se kultura jonë ishte tani në fazën e saj të dimrit. Lawrence Durrell hapi Kuartetin e tij në Aleksandri me linjën e bukur “në mes të dimrit ndjen shpikjet e pranverës“. Te Spengler, kjo ‘ndjenjë‘ është më shumë një kujtim sesa një pritje. Koha e lindjes dhe e përtëritjes ka përfunduar përgjithmonë, duke folur metaforikisht. Në këtë fazë të tanishme, profetizimi i Spengler-it kufizon një sundimtar autoritar ose ‘perandor të ri’, që shfaqet si përgjigje ndaj shpërbërjes së kulturës. Ai e quajti këtë epoka cezariane. Shumë komentatorë spenglerianë e kanë identifikuar ardhjen e Hitlerit dhe nazizmit si një shembull të një shembulli Cezarian në historinë kulturore dhe do të ishte një arritje e lehtë të gjesh krahasime në politikë sot, që i përshtaten përshkrimit të atributeve, që Spengleri mërgon kaq frikshëm.
Qasja e Spenglerit ndaj filozofisë së historisë – për mënyrën se si ne e shohim historinë dhe çfarë kuptimi mund të nxjerrim nga një vlerësim i ngjarjeve të kaluara – është i informuar nga një mori disiplinash intelektuale joortodokse. Morfologjia, studimi i formës dhe strukturës së organizmave dhe veçorive të veçanta strukturore të tyre, përcakton perceptimin e tij për epokat dhe atributet e tyre. Matematika përdoret për të zbuluar divergjencën racionale të kulturave të ndryshme dhe për të vërtetuar relativizmin sociokulturor të lëndëve, që supozohet se kërkojnë siguri. Arti, ekonomia, politika, letërsia dhe arkitektura diskutohen secila me një autoritet të rrallë, por gabimet e tij faktike dhe pasaktësitë historike i kanë nxitur kritikët e tij dhe kanë penguar apelin e tij.
Megjithatë, dallimet holistike1 të Spenglerit e dallojnë atë nga filozofët e tjerë të historisë dhe e ngrenë statusin e tij në një nivel të lavdërueshëm të aftësive të jashtëzakonshme intelektuale. Depërtimi i tij analitik depërton më thellë dhe më shqetësues sesa Toynbee dhe proza e tij niçeane dhe njohuritë e larmishme enciklopedike, i shpërblejnë lexuesit e tij me një këndvështrim të çuditshëm dhe të zgjeruar. Ashtu si shumica e mendimtarëve të mëdhenj, nuk janë konkluzionet e zymta, që ai nxjerr ato që janë bindëse. Është tabloja që ai pikturon për botën dhe shpjegimi i tij se si funksionon bota në thelb. Ne mund të shmangim ende parashikimet dëshpëruese të Spenglerit dhe ta kthejmë rënien që ai përshkruan. Një mënyrë për ta bërë këtë mund të jetë, që më shumë njerëz të lexojnë veprën e tij.
2 tetor 2020
Harry Cluff është redaktor letrar në Reaction.
- fil. karakterizohet nga besimi se pjesët e diçkaje janë të ndërlidhura ngushtë dhe të shpjegueshme vetëm duke iu referuar të tërës.
