Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Në një ditë të mbushur me kuptim dhe ndjenjë të thellë, një arsye e madhe na thirri drejt një vizite të veçantë—një vizitë që nuk ishte thjesht formale, por një takim me historinë, me përkushtimin dhe me peshën e kujtesës. Unë e Tefiku, (burrin tim), u ndalëm në zyrën e kolegut, Prof. Dr. Haki Kosumit, që udhëheqë “Shoqatën për Hulumtimin e Fatit të Personave të Pagjetur”, në Prishtinë, një hapësirë ku koha nuk kalon si në çdo vend tjetër, por mbetet e ngurtësuar në arkiva, në të dhëna, në emra të shkruar me dorë dridhëse nga dhimbja e të afërmve që kërkojnë një përgjigje, një shpjegim, një gjurmë të fundit.
Në një aneks të ndërtesës, në komunën e Prishtinës, aty ndodhej Shoqata e lartpërmendur, në të cilën punohej me përkushtim, nuk dëgjohet zhurma e zakonshme e korridoreve administrative, por ndihet një heshtje e rëndë, një peshë që flet në gjuhën e shpirtit. Zyrat e shoqatës, nuk janë thjesht për të studiuar; ato janë zyra në kërkim të dritës, zyra që i japin zë atyre që nuk mundën të kthehen, që shpalosin të vërtetat e fshehura në errësirën e viteve. Çdo dokument që shfletohet, çdo dëshmi që mbledhet, është një gur i vogël në mozaikun e së vërtetës që kërkon të dalë në dritë.
Në qëndrimin e këtyre punëtorëve lexohet një betim i heshtur, një mision që nuk njeh lodhje. Ata hulumtojnë, evidentojnë, dhe mbi të gjitha, kërkojnë ata që ende nuk janë kthyer në prehrin e tokës që i lindi. E tërë kjo nuk është vetëm një punë akademike; është një rrugëtim drejt drejtësisë, një sfidë ndaj harresës, një kujtesë e përhershme që Kosova ka ende plagë të hapura, ende fëmijë që presin të dinë ku pushon shpirti i prindërve të tyre, ende nëna që shpresojnë të dëgjojnë një lajm, qoftë dhe i hidhur, por i vërtetë.
Në bisedën me njerëzit e shoqatës, vërehej një lodhje e thellë, jo vetëm fizike, por ajo e pashmangshmja që rëndon shpirtin kur rrugëtimi shndërrohet në një kërkim të pafund, në një betejë të përhershme me hijet e së shkuarës. E tërë kjo nuk ishte thjesht një kërkim i fakteve, por një luftë me kohën, me heshtjen dhe me ato mure të ngurta që fshehin të vërtetën si një gur mbi një varr të mohuar.
Kryetari i saj na tregoi se kishte udhëtuar kudo, kishte ndjekur gjurmët e së vërtetës në çdo skutë, në çdo rrugicë, në çdo arkiv të mbuluar me pluhur harrese. Ai ishte i vetëdijshëm se mjaftonte një fije, një fragment, një dëshmi sado e vogël, për të ndriçuar një të vërtetë të madhe, për të shkundur heshtjen dhe për të ndalur gënjeshtrën e përsëritur me shekuj. Por, pavarësisht këmbënguljes së tij, rruga e tij ishte mbushur me zhgënjim.
Serbia vazhdonte të lozte të njëjtën lojë të vjetër, të maskonte, të fshihte, të mbulonte krimet e saj me mjegullën e harresës së detyruar. Ishte një art i përsosur i manipulimit, një gërshetim i mashtrimit dhe mohimit, i bërë me mjeshtërinë e atij që nuk pendohet, por që dëshiron ta rishkruajë historinë në favor të vetes. Aty u ndiente padrejtësia si një plagë e hapur, një dhembje që nuk fashitet, por që rritet sa herë që gënjeshtra përsëritet dhe e vërteta mbetet e heshtur, e fshehur pas perdes së një bote që nuk dëgjon.
Edhe më tej, pa marrë parasysh vështirësitë, hulumtimet nuk ndalen. Sepse kërkimi për drejtësi nuk është një rrugë që mund ta braktisësh. Është një thirrje e brendshme, një detyrim moral, një luftë që nuk përfundon me një zhgënjim. Në këtë vend e vërteta ka një peshë të vetën, një forcë që nuk mund të fshihet përgjithmonë. Dhe ndoshta jo sot, ndoshta jo nesër, por një ditë, të gjitha maskat do të bien dhe e vërteta do të flasë, e çliruar nga prangat e mashtrimit.
Dhe kështu, në atë zyrë ku dokumentet mbajnë peshën e historisë dhe dhimbja përzihet me këmbënguljen për të mos e lënë në harresë asnjë emër, unë u ndjeva si para një altari kujtese. Një vizitë e thjeshtë, por një moment i rëndë, që më kujtoi edhe një herë se e shkuara jonë nuk mund të mbetet e fshehur, e pashkruar, e pashlyer nga ndërgjegjja kolektive. Për aq kohë sa ende kërkohen ata që mungojnë, drejtësia nuk është e plotë dhe e ardhmja nuk mund të jetë kurrë e qetë.
Kohët rrjedhin si ujërat e një lumi që nuk ndalet, dhe brenda këtij rrjedhimi të pandërprerë të viteve, disa njerëz mbeten si shkëmbinj të palëkundur, të patundur në përkushtimin e tyre. Prej vitesh e njohim këtë histori dhe e dimë, më shumë se ç’do të mund ta thoshin fjalët e zakonshme, se sa i thellë është misioni i të pagjeturve. Ky hulumtim nuk është thjesht një detyrë, as një angazhim i përkohshëm—është një pjesë e qenies sonë, një vijë e pashlyeshme në portretet e jetës.
Shoqatën për Hulumtimin e Fatit të Personave të Pagjetur nuk është vetëm një institucion, një emër në letër apo një zyrë ku mblidhen njerëzit me të njëjtin qëllim. Ajo është një amanet, një shtëpi e dytë, një altar përkushtimi ku është vendosur jo vetëm koha e dija, por edhe zemra e shpirti. Çdo ditë në këtë zyrë është një betim i ri për të mos u lodhur, për të mos u dorëzuar para sfidave, për të qëndruar të fortë për ata që kanë nevojë për zërin dhe përkushtimin e tyre.
E shohim dhe e admirojmë këtë punë, këtë përkushtim. Si rrallëkund, aty bëhet ky mision pjesë e jetës, gdhendet në ritmin e përditshmërisë, në rrahjet e zemrës. Në këtë zyrë është përvetësuar kjo kauzë jo si një barrë, por si një thirrje e brendshme, si një udhë pa kthim ku vetëdija nuk lejon ndalesa. Dhe kështu, në hijen e viteve që kanë kaluar, misioni ka mbetur i njëjtë—i palëkundur në ideal, i pandryshuar në përkushtim, i përulur përballë madhështisë së misionit të gjetjes.
Në një bisedë të qetë dhe të ngrohtë, aty ku fjalët rridhnin pa ngut, si një lumë që endet nëpër fusha kujtimesh, u përmend me një dhimbje të thellë, të pashuar nga vitet, vëllai i gruas së tij, Myrvetës—Ukshin Hotin. Në zërin e tij u ndje një peshë, një trishtim që nuk e kishin lehtësuar as vitet e gjata, as koha që rridhte pa mëshirë. Ukshini—një emër që kumbonte fort në rrjedhën e historisë, një zë që ngrihej për lirinë, një mendje që shkëlqente mes dritës dhe hijes së epokave të errëta.
Por sot, ai është prezentë në kujtesën e kombit, një enigmë e pazgjidhur që rëndon në shpirtin e familjes dhe të popullit. Vitet kanë kaluar, e megjithatë, askush nuk ka mundur të dëgjojë një jehonë të largët, një gjurmë të zbehtë, një shenjë sado të vogël për fatin e tij. Asnjë lajm, asnjë e dhënë, asgjë—vetëm heshtja e madhe e kohës, e cila mbështjell misterin e zhdukjes së tij si një terr i pamat që nuk pranon të ndriçohet. E në këtë heshtje të rëndë, dhimbja mbetet e freskët, sikur koha të mos kishte kaluar fare.
Biseda për mikun e tij ishte e ngarkuara me një dhimbje të thellë, një peshë që nuk mund të matej me asnjë njësi kohe apo hapësire. Ishin fjalë që dridheshin lehtë në ajër, si gjethet e një peme të vjetër që tundet nga një erë e hidhur kujtimesh. Në zërin e tij ndjehej mungesa, ndjehej zbrazëtia e një shpirti që priste përgjigje nga një botë e shurdhët, nga një kohë që nuk kishte sjellë asgjë tjetër veç heshtjes.
Por nuk ishim vetëm ne të vetëm në këtë dhimbje, thoshin njerëzit që punonin për këtë shoqatë. Sa e sa të tjerë ndanin të njëjtin fat, të njëjtën peshë në shpirt. Sa zemra kanë rrahur me ankth për një lajm, një fjalë, një shenjë sado të vogël që do të thyente heshtjen? Sa sy kanë kërkuar pafund në errësirën e historisë, duke u përplasur me një zbrazëti të frikshme? E prapë, përgjigjet nuk erdhën kurrë. Njerëzit u tretën, ashtu si mjegulla që zhduket në agim, pa lënë prapa asnjë gjurmë, veç dhembjes së të gjallëve që mbetet e pashuar, e ngulur thellë në kujtesën e kohëve.
Një dhimbje kolektive që endet si një jehonë e largët në histori, një plagë që nuk e mbyllin dot as vitet, as harresa. Një dhimbje që nuk është vetëm e atyre që i kanë humbur të dashurit, por e të gjithë atyre që e kuptojnë peshën e mungesës, të padrejtësisë dhe të heshtjes që rri pezull mbi fatet e humbura.
Ne u ulëm dhe biseduam gjatë, duke dëgjuar me vëmendje rrëfimet e tyre. Fjalët rridhnin si një lumë i qetë, por në thellësi ndjehej një dhimbje e pashprehur, një lodhje që s’kishte vetëm rrënjë në punën e tyre, por edhe në mungesën e mbështetjes që i rrethonte. Ata kishin shumë për të thënë, shumë për të ndarë, por një shqetësim i pashmangshëm ngrihej mbi të gjitha: ndihma ishte e pakët, përkushtimi nga të tjerët i rrallë, e megjithatë, shoqata vazhdonte të përpiqej, të ecnin përpara me mund dhe sakrificë.
Në krejt atë bisedë, e pamë peshën e një përgjegjësie që nuk ishte vetëm një zgjedhje, por një mision i brendshëm, një thirrje që rrinte zgjuar natën dhe që i shtynte të vepronin çdo mëngjes. Por rruga ishte e vështirë, e shtruar me pengesa dhe me mungesa të theksuara. Ishte e dhimbshme ta shihje se sa pak ndihmë arrinte në duart e tyre, sa pak duar shtriheshin për ta lehtësuar këtë barrë. Dhe megjithatë, ata vazhdonin. Sepse besonin. Sepse nuk mund të ndalonin.
Ato nuk u than me fjalë, por ne e ndjemë—atë lodhjen e hidhur që buron kur ndjen se po bën një betejë pothuajse të vetmuar. Një betejë që duhet të ishte e përbashkët, por që shpesh mbetet mbi supe të pakëve. Dhe pikërisht në atë heshtje mes fjalëve, e kuptuam peshën e vërtetë të misionit.
Biseda zhvillohej me një zë të ulët, por me një forcë që nuk mund të fshihej pas fjalëve. Kuptuam për rrugën e gjatë dhe të mundimshme, për dyert që mbylleshin njëra pas tjetrës, për heshtjen që rëndonte si një mal mbi të vërtetën që duhej të dilte në dritë. Një e vërtetë e dhembshme, një e vërtetë që dridhte ndërgjegjen dhe për këtë arsye, donin ta mbulonin, ta zhduknin, ta bënin të heshtte përgjithmonë.
Shteti serb nuk kursente asnjë pengesë, asnjë mur që mund ta ndalte rrjedhën e asaj të vërtete që ende ziente nën sipërfaqe, duke u përpëlitur të dilte në pah. Udhët ishin të bllokuara, dokumentet të fshehura ose të shpërfytyruara, zërat e atyre që kërkonin drejtësi të mbytura nga një sistem i ndërtuar për të fshehur krimin, jo për ta ndëshkuar. Dhe kështu, çdo hap drejt dritës bëhej më i rëndë, më i mundimshëm, si një ecje në një terren të ngarkuar me hije që nuk donin të lejonin dritën të depërtonte.
Në tërë këtë punë lexohej një luftë e gjatë me padrejtësinë, një lodhje që nuk ishte fizike, por e shpirtit, e zemrës që refuzonte të dorëzohej përballë pengesave të ngritura me qëllimin e vetëm për të mbajtur të vërtetën të lidhur në pranga. Sepse ata që e kishin frikë të vërtetën, nuk kishin frikë nga fjalët, por nga fuqia e tyre për të zgjuar ndërgjegjen e botës. Dhe ishte pikërisht kjo frikë që i shtynte të bënin gjithçka për ta mbajtur të mbyllur pas mureve të heshtjes.
Por hulumtimi nuk ndalonte në këtë shoqatë. Nuk mund të ndalonte. Sepse u dinte që e vërteta mund të vonohej, mund të shtypej përkohësisht, por nuk mund të fshihej përgjithmonë. Dhe në atë këmbëngulje, në atë refuzim për t’u dorëzuar, kishte një shpresë që asnjë pengesë nuk mund ta shuante.
Të zhdukurit—ata që mungojnë në numërime, por jo në zemrat e atyre që i presin—janë një plagë e hapur, një dhimbje e pashuar që rri pezull mbi një komb si një re e rëndë dhe e heshtur. Ata nuk janë thjesht emra në një listë, nuk janë vetëm numra në arkivat e një tragjedie kolektive; janë histori të ndërprera dhunshëm, ëndrra të rrëmbyera nga duar të errëta dhe të pamëshirshme.
Kërkimi për ta është një rrugë e mbushur me pengesa, një detyrë që rëndon mbi supet e atyre që refuzojnë të harrojnë, që nuk lejojnë që koha të mbulojë me pluhur një padrejtësi të tillë. Është një barrë e dyfishtë—jo vetëm për të gjetur të vërtetën, por edhe për të përballuar dhimbjen e saj. Sepse çdo gërmim, çdo përpjekje për të ndriçuar errësirën, nuk sjell vetëm shpresë, por edhe përballje me tmerrin e së shkuarës, me mizorinë e një shteti që nuk njohu kufij në krimet e tij.
Dhe më e rënda është pritja—ajo pritje e pafundme që gërryen shpirtin, që e bën kohën të ndalet, duke e kthyer çdo ditë në një rikthim të dhembjes. Nënat, baballarët, vëllezërit dhe motrat, ata që ende mbajnë fotografinë e të dashurve të tyre në duar, jetojnë mes shpresës dhe frikës, mes dëshirës për të ditur dhe tmerrit se çfarë mund të zbulojnë. Është një dhembje e dyfishtë: e para, sepse nuk i kanë më pranë, dhe e dyta, sepse ende nuk mund t’u japin prehje, nuk mund të mbyllin një plagë që kërkon të vërtetën për të pushuar së rrjedhuri.
E vërteta e të zhdukurve është e rëndë, e dhimbshme, por mbi të gjitha, është një përgjegjësi—një detyrë që nuk mund të harrohet, një borxh ndaj kujtesës dhe drejtësisë. Dhe derisa e fundit nënë të mos e dijë fatin e të birit, derisa e fundit motër të mos e dijë ku pushon vëllai i saj, kjo plagë nuk do të shërohet, ky kapitull nuk do të mbyllet. Sepse të pagjeturit nuk janë të harruar—ata janë ende mes nesh, në kërkim të një të vërtete që askush s’ka të drejtë ta mohojë.
Shumë shpesh bëhet pyetja, ku janë ata njerëz, ata shpirtra të tretur në stuhitë e historisë? Ku u strukën ata, që u përpi nga një luftë e egër, që u zhdukën pa gjurmë, si gjethet që i merr era në një vjeshtë të pamëshirshme? A janë në tokën që dikur i rriti, apo janë pluhur në ujërat e heshtura të lumenjve që kurrë s’do të rrëfejnë ç ‘panë?
Ata ishin bij dhe bija, vëllezër dhe motra, ishin zëra të plotë që këndonin këngën e jetës, derisa një dorë e egër ua ndërpreu tingujt, duke i shndërruar në jehonë të largët. Ata nuk u tretën, ata nuk u shuan – ata mbeten si plagë e hapur në kujtesën e një populli që kërkon të vërtetën dhe drejtësinë. Por sot, kujtimi i tyre mbahet peng, i mbështjellë në një heshtje të zymtë, në një turp që nuk guxon të shqiptohet, në një hipokrizi që sheh dhe nuk flet, që di dhe nuk pranon.
E vërteta për ta është një derë e mbyllur, një fjalë e pashkruar në librat e historisë, një ëndërr e parealizuar e atyre që presin, që kërkojnë, që nuk reshtin së pyeturi: Ku janë? Dhe mbi këtë pyetje, shoqëria hesht, sikur të kishte frikë nga përgjigja, sikur hija e krimit të ishte ende e rëndë mbi ndërgjegjen e kohës.
Por, sido që ta marrësh harresa nuk është drejtësi. Turpi nuk është shpagim. Ata që u morën pa mëshirë, ata që u tretën në një ag të përgjakshëm, meritojnë të gjejnë dritën e së vërtetës. Dhe derisa kjo të ndodhë, ata nuk janë të vdekur – ata jetojnë në çdo zemër që nuk pranon të harrojë, në çdo shpirt që ngulmon të kërkojë përgjigje. Sepse drejtësia vonon, por nuk hesht përgjithmonë.
Ata që kanë humbur të dashurit nuk kërkojnë mrekulli. Nuk kërkojnë që koha të kthehet prapa, që krimi të zhbëhet, që të ringjallen ata që u masakruan padrejtësisht. Ata nuk kërkojnë hakmarrje, as fjalë të mëdha nga ata që premtojnë, por nuk veprojnë. Ata kërkojnë diçka kaq të thjeshtë, kaq të natyrshme, kaq njerëzore – eshtrat e të shtrenjtëve të tyre.
A ka dhimbje më të madhe se të mos dish ku prehet ai që e deshe? Të mos kesh një vend ku të ulesh e të flasësh me të, edhe në heshtje, edhe në lot? Ata që kërkojnë nuk duan as më shumë e as më pak sesa të drejtën e një varri, të një cope toke që mban brenda kujtimin dhe dashurinë e tyre.
Të varrosësh dikë është më shumë se një rit mortor. Është një akt nderimi, një lamtumirë e vonuar, një përqafim i fundit që jeta nuk ua lejoi. Është një prehje për shpirtin e atij që iku, por mbi të gjitha, është një prehje për ata që mbetën. Sepse dhimbja që endet pa varr është dhimbje që s’gjen paqe, që rri pezull si një re e rëndë mbi shpirtin e të gjallëve.
Ata që kërkojnë eshtrat e të dashurve të tyre kërkojnë vetëm një strehë ku të derdhin lotin e tyre në paqe. Një vend ku të vendosin një tufë lulesh, jo për të zbukuruar, por për të kujtuar. Një vend ku të lënë një fjalë të pathënë, një lutje të heshtur, një dhimbje të pashuar.
E megjithatë, edhe kjo e drejtë shpesh u mohohet. Dhe kjo është dhimbja më e madhe, se edhe pas vdekjes, të dashurit e tyre mbeten të humbur, të shpërndarë, të tretur në errësirën e harresës. Po si mund të ketë paqe një popull, kur eshtrat e bijve të tij flenë në varre të panjohura, në toka të huaja, në gropa të mbuluara me dhe të ftohtë?
Një shoqëri që nuk respekton të vdekurit e saj nuk mund të jetë humane. Një shtet që nuk kërkon të humburit e tij nuk mund të quhet i drejtë. Një epokë që pranon heshtjen si përgjigje nuk mund të jetë njerëzore.
Sepse një varr nuk është thjesht një gur. Është një shenjë që dikush jetoi, që dikush u desh, që dikush iku, por nuk u harrua. Dhe derisa ky nderim t’u jepet të gjithë atyre që u morën pa mëshirë nga kjo botë, dhimbja do të mbetet e pashuar, dhe drejtësia – një ëndërr e parealizuar.
Ka vende ku dhimbja llogaritet, ku vuajtja peshohet, ku drejtësia është vetëm një iluzion që u ofrohet viktimave për t’i heshtur. Ka shtete që nuk njohin dhembje, sepse nuk duan ta njohin. Nuk e ndiejnë humbjen, sepse ata vetë e kanë shkaktuar atë. Serbia është një prej atyre vendeve ku dhimbja nuk ka peshë, ku lotët nuk vlejnë, ku krimi nuk është barrë, por një faqe e fshehur e historisë që nuk duan ta hapin.
Si mund të presësh dhembshuri nga një shtet që i mohon gjurmët e krimeve të veta? Si mund të shpresosh për ndihmë nga ata që i fshehën kufomat, që hapën varre të pashënuara nëpër fushat e tyre, nëpër lumenjtë e tyre, në skutat e errëta të territoreve që i mbajnë të heshtura, që i djegën? Ata nuk kërkojnë të zhdukurit, sepse ata e dinë ku janë. Ata nuk ndihmojnë të gjallët, sepse ata nuk duan që e vërteta të dalë në dritë.
Serbia nuk është një vend që dhemb, nuk është një komb që qan. Është një shtet që fsheh, që manipulon, që mohon. Një shtet që nuk kërkon falje, sepse një falje do të nënkuptonte pranim. Dhe një pranim do të thoshte drejtësi. Por drejtësia është ajo që ata e shmangin më shumë se gjithçka tjetër.
Familjet që kërkojnë të dashurit e tyre enden me vite, dekada, duke pritur një përgjigje që nuk vjen. Ata trokasin në dyer që nuk hapen, shkruajnë letra që nuk lexohen, kërkojnë ndihmë nga një vend që nuk njeh dhembshuri. Sepse për Serbinë, viktimat e saj nuk janë të gjallë, por as të vdekur. Ata janë thjesht një statistikë e papranuar, një padrejtësi e varrosur nën dheun e mohimit.
Edhe kur shndërrohen në eshtra, të heshtur nën dhe, ajo ende dridhet prej tyre. Sikur hija e së shkuarës të mund të zgjohej, sikur zëri i kujtesës të mund të kumbojë përtej harresës, ajo u frikësohet madje edhe hijeve të tyre. Në vend që t’i lërë të pushojnë në paqen e përjetësisë, dëshiron t’i plagosë sërish—të shkelë mbi kujtesën e tyre, të rrënojë kujtimin që mbajnë ata që i deshën dhe i humbën.
Por ç ‘është kjo frikë që s’e lëshon? Mos vallë ndjenja e fajësisë i përndjek netët? Apo është makthi i së vërtetës që, sado të përpiqet ta mbulojë me pluhurin e harresës, nuk shuhet? Ka një trishtim të heshtur në këtë lloj urrejtjeje që nuk njeh fund. Sepse eshtrat nuk luftojnë, nuk hakmerren, nuk lëndojnë—ato vetëm dëshmojnë. Dhe ndoshta pikërisht kjo dëshmi e pashuar është ajo që i sjell atyre frikën më të madhe.
Pa mëdyshje, edhe në këtë veprim të fundit, ajo lë gjurmën e egërsisë së saj, duke dëshmuar se barbaria nuk njeh kufij, as mëshirë, as kohë. Hakmarrja e saj nuk ndalet as para heshtjes së vdekjes, as para qetësisë së eshtrave, qëndron e pamëshirshme edhe ndaj atyre që nuk mund të mbrohen, ndaj kujtesës që nuk mund të shuhet.
Në këtë akt, brutaliteti i saj shfaqet i zhveshur nga çdo maskë, duke u ngjitur përtej të gjallëve, përtej dhimbjes, përtej logjikës. Sepse vetëm ata që e kanë errësirën thellë në shpirt mund të ndiejnë nevojën për të shkatërruar edhe atë që tashmë ka heshtur përgjithmonë.
Por në përpjekjen për të fshirë të kaluarën, ajo nuk bën gjë tjetër veçse e bën atë të paharruar. Sepse hakmarrja mbi të vdekurit nuk është triumf, por një dëshmi e përjetshme e frikës që ndjen nga e vërteta e tyre. Dhe kështu, me çdo gjest të tillë, ajo nuk i shuan ata, por e vulos përjetësisht egërsinë e vet në faqet e historisë.
Serbia nuk e kupton, apo ndoshta bën sikur nuk e kupton, se shqiptarët nuk thyhen, nuk dorëzohen, as atëherë kur pesha e padrejtësisë rëndon mbi supet e tyre. Edhe përballë dhunës më të egër, edhe kur përpiqet t’i shndërrojë në hije pa zë, ata mbeten të pathyeshëm, të rrënjosur në tokën dhe historinë e tyre, si drurë që stuhitë vetëm i forcojnë.
Hakmarrja e tyre nuk është ajo e dhunës së verbër, por një hakmarrje e kujtesës, e së vërtetës që nuk shuhet. Ata nuk do ta harrojnë historinë e gjenocidit, nuk do të lejojnë që e kaluara të mbulohet nga pluhuri i harresës. Në kujtimet e tyre do të ngrihen monumente të së vërtetës, në faqet e historisë do të gdhendet dhimbja dhe qëndresa e tyre, duke e bërë të përjetshme padrejtësinë që iu është bërë.
Sepse Serbia mund të përpiqet t’i shtypë, por nuk mund t’i shuajë. Mund të rrënojë shtëpi, por jo shpirtin. Mund të rrëmbejë jetë, por jo kujtesën. Dhe është pikërisht në këtë kujtesë ku ata do të hakmerren, jo me urrejtje, por me të vërtetën që, sado të përpiqet Serbia ta mohojë, do të mbetet përgjithmonë dëshmitare e asaj që ndodhi.
Një ditë, ata që sot quhen të pagjetur do të dalin nga errësira ku u hodhën me dhunë. Një ditë, eshtrat e tyre do të prekin tokën e Kosovës, do të gjejnë prehje në vendin që i lindi. Sepse historia nuk e harron dhimbjen, dhe gjaku, ai kurrë nuk humbet, kurrë nuk zhduket pa gjurmë. Ai mbetet si një thirrje në heshtje, si një plagë që nuk shërohet derisa të thuhet e vërteta.
Por atëherë, ku do të jetë Serbia? Me çfarë fytyre do të dalë përballë botës, përballë njerëzimit? A do të ketë një fytyrë për të treguar, apo do të fshihet pas hijes së gënjeshtrës që ka ndërtuar? Historia nuk njeh maska të përjetshme, as padrejtësi të pafundme. Një ditë, ajo do të kërkojë llogari. Dhe në atë çast, Serbia do të duhet të përballet jo vetëm me të shkuarën e saj, por edhe me veten, me turpin që përpiqet të fshehë, me mëkatin që s’mund ta shpërlajë.
Dhe pyetja që mbetet nuk është nëse kjo ditë do të vijë—sepse ajo do të vijë patjetër—por nëse Serbia do të ketë guximin ta shikojë veten në pasqyrën e historisë, apo do të mbetet peng e errësirës së vet.
Kosova i ka përqafuar me dhimbje dhe krenari bijtë e saj, i ka varrosur me lot dhe i ka nderuar me lavdi. Ajo i ka përkujtuar me zemër të plagosur, por me shpirt të palëkundur, duke u përulur para qëndresës së tyre të pavdekshme. Ata ranë për këtë tokë, për këtë qiell, për këtë frymë lirie që sot mbush ajrin e Kosovës.
Por vallë, ku janë ata që edhe pas vdekjes i mbajtën peng? Ku janë ata që jo vetëm ua morën jetën, por edhe ua mohuan prehjen, duke i fshehur në errësirën e dheut dhe harresës? Ata që nuk u mjaftuan me krimin e kryer, por e vazhduan atë në heshtje, duke burgosur të vdekurit në kazamatet e mendjes dhe ndërgjegjes së tyre?
A mund të fshihet një popull pas një gënjeshtre? A mund të jetojë Serbia me hijen e eshtrave që nuk gjeti kurrë guximin t’i kthejë? Sepse harresa nuk është drejtësi, dhe koha nuk i shuan gjurmët e një padrejtësie kaq të madhe. Një ditë, historia do t’i nxjerrë në dritë edhe të pagjeturit, edhe fajtorët e tyre. Dhe atëherë, nuk do të ketë më vend për heshtje.
Pavarësisht ku ndodhen, qoftë në thellësitë e dheut apo nën dritën e diellit, njerëzit tanë mbeten të pavdekshëm në kujtesën e këtij vendi. Ata nuk janë thjesht emra të gdhendur mbi gurë, por dritë që rri zgjuar në shpirtin e kombit, zëra që pëshpëritin në erën e lirisë, frymë që nuk shteron kurrë.
Ata ishin dhe do të mbeten roje të nderit të atdheut, flamuj të përjetshëm që valojnë në kujtesën e Kosovës. Sepse një vend nuk matet me kufijtë e tij, por me ata që e mbrojtën, me ata që dhanë gjithçka për të. Dhe aq sa janë të pranishëm mes nesh ata që ecin mbi këtë tokë, po aq të gjallë janë edhe ata që prehen nën të.
Koha mund të ecë, stinët mund të ndërrohen, por nderi i tyre nuk tretet. Ata që ranë për këtë dhe nuk janë humbje, por themel. Dhe çdo frymëmarrje e kësaj toke është një përshëndetje për ta—ata që ishin, janë dhe do të mbeten përherë roje të kujtesës dhe krenarisë sonë.
