M A R I A

Nga K. P. Traboini

Për këngëtaren Marie Kraja (24 shtator 1911 – 21 nëntor 1999) në vitin 1989 do ta realizoja një film si skenar e regji. Kisha mendimin se ishte koha të praktikonim edhe në krijimtarinë kinematografike formën film-autor, se kështu vepra shfaqej me individualitet më të fortë dhe më solide, çfarë më rezultoi me sukses në filmin tim të parë në regjizurë “Dëshmi nga Barleti“, që mjerisht Televizioni Shqiptar nuk e ka transmetuar asnjë herë edhe pse ai u shpall filmi më i mirë dokumentar i Kinostudios për vitin 1990.

Filmin për Marien e kisha me shumë dëshirë, por nuk u pranua nga drejtoria artistike në atë mënyrë realiste siç e paraqita. Isha përpjekur të sillja një realitet përtej shabllone të kohës, njeriun ashtu siç ishte. Skenari u shkrua në dhjetor 1989. Ky që paraqesim është vetëm një fragment meditativ. Çfarë mendonte Maria për artin, veten dhe botën, që e rrethonte në pleqërinë e thellë.

Gjithçka që përbënte dramën e njeriut kur ndodhet përballë me vetveten, e të kaluar që tashmë i shfaqet në imagjinatë si sekuenca të një filmi të vjetër.

‐—————— ¤ ———————

Një njeri i vonuar pret në stacion.
Vjen autobusi dhe e merr. Është një grua e moshuar me trup të pakët e të imët, mbledhur me një pallto të rëndë.

Autobusi çan përpara. Pamje kalimtare. Semafori. Ajo zbret shkallët dhe autobusit përsëri ikën.

Hapet porta e bardhë dhe aty e pret e bija.

– Erdhe mama! – i thotë vajza duke i hequr pallton, të cilën ia vendos në portmanto.
Dalëngadalë në qytet bie mbrëmja.

Era dimërore sikur ka fshirë rrugët me frymën e saj të ftohtë. Pak njerëz të vonuar ikin… Ikin…

Stolat e parqeve bosh.
Llampat ndizen një e nga një.
Zjarri i një sobe me kapakun hapur.

“Pleqëria dhe dimri duan zjarr”- thotë Maria… dhe me mashën e nikeluar trazon zjarrin.
Pastaj rri aty pranë sobës dhe ngroh duart.

“Dimri të mbledh pranë zjarrit dhe pleqëria pranë kujtimeve” – thotë ajo dhe vazhdon:
“Ju kërkoni diçka nga jeta ime, nga ajo hapësirë këngësh që kam gati 80 vjet që jetoj. Po kush i mban mend ?!”

Maria ngrihet prapë. Bën ca hapa dhe hap bufenë.
“Do bëj një kafe,” – thotë ajo – “ndërkohë mbledh kujtimet se nuk është e lehtë t’i sjellësh ashtu të rrjedhshme siç janë në jetë… Në pleqëri mendimet shkojnë e vijnë sipas qejfit. Nganjëherë kur i thërret ato ikin.”

Ka marrë xhezven e kutinë e kafesë dhe ulet pranë sobës. Luga e vogël e kafesë zhytet në sheqer, pastaj në kafenë e bluar. Ajo e përzien dhe pret.

“Nuk ju thashë kot ejani në mbrëmje. Në këtë kohë e ndjej veten më mirë, më ngrohtë. E di që pothuaj në këtë kohë të gjithë janë nëpër shtëpitë e veta, secili në votrën e vet, ndërsa ditën, ditën e ndjej më shumë vetminë.”

Vajza e Maries, Enisi, i ka sjellë pranë pjatën dhe filxhanin.
Maria e hedh kafenë brenda. Zë vend dhe e rufit me ngadalë.

Ndjek me vështrim këndet. Ato objekte që janë pjesë e jetës së saj, që e bëjnë më të kapshme të dikurshmen, atë që ka humbur nëpër ditë, nëpër vite duke i kthyer ngjarjet në një simbol, ne një detaj o send.
Një diplomë, një fotografi.

“Janë të rinisë së parë” – thotë ajo – “atëherë kur sapo kisha nisur të këndoja. Kënga ime e parë pas mbarimit studimeve në Konservatorin e Gracit ishte “O bilbil, i mjeri bilbil“, ishte mbrëmja e Kombeve në Vjenë. Zëri im tashti ka humbur brenda gjoksit tim (ajo rufit kafenë). Mbase ka humbur fare? Ja ta provoj një herë… Kush e di…”

Shkon pranë planos. Aty mbi plano disa partitura, aty edhe një fotografi e saj e hershme. I bie pianos me gishtat e plakur, të rrudhur duke e shoqëruar me fjalët “Çilni, ju moj lule, çilni“, titulli i këngës.

Fotografia, gishterinjtë në tastierë, përsëri ajo… nis të këndojë me zë të ulët, por pas pak zëri i saj ndalon.

Gishtat mbi tastierë. Duart e saj e përkëdhelin lehtë pianon.

* * *

“Stonaturat kurrë nuk i kam dashur… Le të këndojë më mirë ajo…(tregon fotografinë e vendosur mbi piano). Nis një këngë me ndjenjë, mall, dashuri…

Eshtë këngë popullore shkodrane, që të kujton shtëpitë me avlli, oborret me lule, vajzat shkodrane veshur me rrobe qytetare tradicionale, çardakët, dritaret me perde të qëndisura, puset me çikrikë, rrugët ku rreh dielli por ka dhe hije. 300 kangë të tilla këndoi Maria gjatë jetës së saj, veç interpretimeve në opera.

“Në këto këngë është rinia ime” – thotë Maria aty pranë pianos. “Nuk ka rëndësi si e kam kaluar fëmininë e rininë. Jeta jeme tash ka vlerë te kënga. Për këtë kam bërë shkollë jashtë shtetit, për muzikë të kultivuar, por unë e kam nisur rrugën e artit me këngë popullore… Na thanë atëhere kur mbaronim konservatorin ku shkoni moj vajza, ku keni opera ju atje, rrini këtu, zëri juaj në Shqipëri do të vdesë… Por ne me Tefta Tashkon, erdhëm dhe kënduam këtu…”

Ajo ka në duar fotografi të cilat i sheh një pas një, “La Traviata”, “Rusalka”, “Nusja e shitur”, “Ivan Susain”, “Lulja e kujtimit”, “Mrika”…

“Mund të tregohen shumë ngjarje nga ajo kohë kur me Tefta Tashkon koncertet i jepnim në natyrë, në lokale të vogla, me një piano, të cilës binte Lola Gjoka. T’i sjellësh njeriut këngë, ta gëzosh, kur ai mezi e gjen atë rreth e rrotull ishte e vështirë e megjithatë ne këndonim…”

“E ku ka më bukur se sa kur ti këndon e populli të shoqëron në këngë… Bisedo me çdo njeri… Të gjithë dinë për Teftën.
Të gjithe e duan. E ndigjojnë. Kur thu Teftë sikur thu një tufë me lule…”

Afishe, gazeta të asaj kohe… në tryezën e saj është një vazo me lule të freskëta…
Shfokusohen…

Ka zbardhur dita… Ajo ecen ngadalë përmes rrugës së ngushtë që gjarpëron në mes të drurëve. Ditë dimri por e ngrohtë. Zhurmat i vijnë me një akustikë të çuditshme sa larg-aq afër… Kjo ndodh se ajo vërtet shikon përreth, por vështrimin e brendshëm e ka thellë në kujtime, tek këngët.

Ja zogjtë cicërojnë e mbushin botën e saj me tinguj të gëzuar…
“Kështu është jeta” – thotë ajo.

Shkojnë e vijnë njerëz në një ecejake të madhe, ku secili bën udhën e vet…
“Zogjtë këndojnë, natyra gëzon, ne me pleqërinë tonë meditojmë për rininë tonë të hershme, për shokët e miqtë, që nuk i kemi më” – thotë ajo.

Vështrimi i saj kap objekte në lëvizje…
“Ne këngëtarët jemi si zogjtë” – thotë ajo, – “ta e mbushin me cicërima natyrën, ne e mbushim me këngë jetën e njeriut.”

* * *

Liqeni, pemë, zogj, vogëlushë, dy pleq me tavllë, diku më tej një çift. Nis një këngë popullore me pamjen e një çiftit në ecje, që sa vjen e humbet në largësi në mes të drurëve.

“Kënga ka brenda vetes dy dashuri,”- thotë Maria – “të atij që e ka krijuar dhe të atij që e ka kënduar. Unë këngëve u kam dhënë dashurinë tima, prandaj kur më pyesin se ç’ndjej kur kendoj, u them dhimbje… Kënga herë më duket si një vogëlushe e bukur dhe unë e marr në krahë dhe e shtrëngoj në gjoks dhe herë-herë më duket vetja fare e vogël dhe sikur ajo më merr në krahë në fluturim dhe më shëtit ngado.”

Portreti i menduar i Maries, një trëndafil. Nis një këngë tjetër. Vijnë në kujtesë njerëzit e vendlindjes së saj. Në pamje të asaj kohe, kënga të shoqëron kudo, diku në mes të një fshati, në grykat e maleve, dy të moshuar, djem në ecje shtigjeve malore, një bareshë që këndon e qengja që lodrojnë.

* * *

Me vështrim të ngulur në hapësirë ku i duket se sheh të kaluarën që t’i vijë fare pranë, vazhdon rrëfimin me një timbër të butë që të kujtojnë një ninullë:

“Kënga nuk është një dashuri që harrohet lehtë thotë ajo… kur të pushton, të mban gjithë jetën…. A ka divorc me këngën ?! Sigurisht që ka. Por me këngën ndodh ndryshe… Është si një vajzë kryeneçe e tekanjoze… po nuk e përkëdhele çdo ditë ajo të ikën… të lë e s’ke më kohë ta thërrasësh, t’i vesh pas… Dua të them se shumë artistë të rinj këndojnë, por a ka aq dashuri për këngën?!
Ajo ngrihet.

Mbledh shallin pas qafës. Cicërima, cicërima të pafund. Ajo ndodhet përballë zogjsh të bukur, që këndojnë e këndojnë. Kalon në një rrugë, në një shteg e cicërimat e ndjekin pas.

Dikush i flet. Ajo buzëqesh. Tund kokën mbledhur në shallin e leshtë.

Para universitetit ecën më e qetë. Ja ku dëgjohen vokalica. Një vajzë në dritaren e konservatorit këndon. Dritarja është hapur. Zëri del e të duket se mbush tërë sheshin para Universitetit.

Maria ndalon. Kthen kokën nga ajo vajzë. Nga ajo dritare, që e lidh me sa e sa kujtime.

“Kam qenë pedagoge në konservator… Ka vite… U mësoja vajzave teknikën e zërit, por së pari u ndizja dashurinë për artin. Është si puna e atij zjarrit në shtëpi që, po nuk u ndez mirë nuk ngroh.

Studentet e mia tashmë janë rritur. Dhe jam shumë e gëzuar që kanë ecur.
Gjithçka shfokusohet dhe dëgjohet vetëm zëri i saj në kohë të rinisë dhe zëri i Maries që thotë:
“Unë nuk jam vetëm ajo që jam sot!”

Maria tashmë me meditimet e saj hyn në kujtimet e mia për filmin, një kapitull jo i vogël i jetës sime. Kjo ndodh sepse në shoqërinë e artit, jetën e kemi tek njëri-tjetri.

Nga dorëshkrimi SAGA E KUJTIMEVE