[ Libra NëLinjë ]
Dr. Sarë Gjergji
Botues: Beqir Musliu, Gjilan, 2015.
Edhe pse Prushi i bukurisë i Anton Nikë Berishës është objekt studimi i shumë kritikëve shqiptarë dhe të huaj, ky punim synon të ofrojë një këndvështrim të ri, duke e shqyrtuar veprën në dritën e logocentrizmit poetik dhe filozofik. Qëllimi është të nxirret në pah mënyra se si Berisha e koncepton fjalën si thelb të mendimit dhe ekzistencës, duke e vendosur tekstin në një hapësirë dialogu universal.
Tematika dhe motivi qendror
Poema Prushi i bukurisë i Anton N. Berishës përbën një himn madhështor për artin e fjalës, që e koncepton atë jo vetëm si mjet komunikimi artistik, por si një energji themelore, hyjnore dhe e përjetshme, që ushqen shpirtin, mendimin dhe ekzistencën njerëzore. Në vargjet e saj, fjala poetike shfaqet si forca më sublime shpirtërore, burimi fillestar dhe i domosdoshëm i gjithçkaje që njeriu përjeton dhe krijon.
Autori i atribuon fjalës statusin e një dhurate të Hyjit, duke e vendosur në vetë themelin e ekzistencës:
“Je bukuria vetë – dhuratë e Hyjit:
Në fillim ishte Fjala – e Fjala ishte në Hyjin
e Fjala ishte Hyj…” (Prushi i bukurisë, II, f. 20).
Këto vargje, që citojnë drejtpërdrejt Prologun e Ungjillit sipas Gjonit (1:1-3), nuk janë vetëm një referencë biblike, por një akt që i jep fjalës dimension teologjik dhe kozmik, duke e vendosur në qendër të krijimit dhe duke e ngarkuar me një mision të shenjtë.
Argumenti thelbësor që ngrihet është ky: poeti nuk e trajton fjalën poetike thjesht si estetikë apo zbukurim, por si element konstituiv të vetë qenies dhe mendimit njerëzor. Fjala është forca që i jep jetë botës dhe që mban gjallë marrëdhëniet mes njeriut dhe të shenjtës, mes të dukshmes dhe të padukshmes. Ajo shfaqet si medium ndërmjetësues që pajton të kundërtat (jeta dhe vdekja, drita dhe errësira, e shkuara dhe e ardhmja).
Në këtë rrafsh, poezia e Berishës është një diskurs i thellë ontologjik, duke afirmuar se realiteti dhe gjithçka që ne e perceptojmë si të tillë është i ndërtuar mbi fjalën dhe nga fjala. Ky qëndrim lidhet ngushtësisht me konceptet e logocentrizmit në kritikën perëndimore, sidomos sipas teorisë së Zhak Derrida (Jacques Derrida), i cili e sheh fjalën si thelb të mendimit perëndimor. Poema e Anton N. Berishës e përqafon këtë paradigmë duke e përkthyer atë në termat e një lirizmi të fuqishëm, të ngarkuar me pathos metafizik dhe religjioz, ku fjala nuk është vetëm një instrument që shpreh mendimin e shpirtin, por është vetë mediumi përmes të cilit ekzistenca merr kuptim, formë dhe jetë.
Prandaj, tematika qendrore e veprës është reflektimi mbi natyrën e artit të fjalës si burim i parë, si mishërim i bukurisë hyjnore, si forca më e lartë që ndriçon jetën njerëzore dhe i jep kuptim të gjitha përmasave të saj: ontologjike, estetike, emocionale dhe etike. Në thelb, fjala është e amshuar, e përjetshme dhe e pazëvendësueshme, duke u shfaqur si:
“Besnike e devotshme që nuk njeh ndalesë
siç nuk ndalet ndërrimi i moteve…” (VII, f.29)
Kjo e vendos veprën e Berishës jo vetëm si një përsiatje estetike mbi artin e fjalës, por një meditim poetik dhe filozofik mbi ekzistencën vetë, ku fjala shfaqet si forca që mban jetën, shpresën, kujtesën dhe dinjitetin e njeriut.
Struktura dhe ndërtimi
Struktura e poemës Prushi i bukurisë është e ndarë në XIV pjesë, secila e shkurtër në përmasa, por e ngarkuar me peshë konceptuale dhe emocion poetik. Në kritikën moderne kjo lloj ndarjeje mund të përkufizohet si miniatura medituese lirike, ku secila pjesë përbën një njësi të pavarur reflektimi poetik, por që bashkë me të tjerat formon një tërësi organike dhe harmonike, të lidhur në funksion të idesë themelore: arti i fjalës si energji e përjetshme dhe e shenjtëruar.
Ky organizim jo-linear dhe jo-narrativ, të kujton struktura të ngjashme në traditën e meditacioneve baroke dhe më vonë në simbolizëm, ku renditja e mendimeve dhe imazheve nuk ndjek një zhvillim kronologjik apo rrëfimtar, por është shpërndarës dhe fragmentar, duke krijuar një efekt polifonik në shprehësi dhe në mendim.
Secila nga këto pjesë është ndërtuar rreth një aspekti të caktuar të fjalës, e cila shfaqet dhe vlerësohet në dimensione të ndryshme:
- Fjala si dritë dhe hyjni, e cila ndriçon shpirtin e njeriut;
- Fjala si prush, që ngroh dhe përflak;
- Fjala si shpresë, që i reziston errësirës dhe dhimbjes;
- Fjala si kujtesë dhe trashëgimi, që e ruan jetën dhe përvojën njerëzore;
- Fjala si pajtim mes të kundërtave, që lidh lindjen me vdekjen, të djeshmen me të ardhmen.
Argumenti themelor që qëndron pas këtij ndërtimi formal është se një narrativë lineare nuk do të ishte në gjendje të pasqyronte natyrën komplekse, shumëdimensionale dhe të gjithanshme të artit të fjalës. Në vend të saj, poeti zgjedh një ndërtim mozaikor, ku secila pjesë është një mozaik i veçantë që shton një element të ri në portretin total të fjalës si koncept, forcë dhe burim i jetës. Kështu, struktura fragmentare përforcon universalitetin e temës, duke e çliruar atë nga kufizimet e rrëfimit të zakonshëm dhe duke e shpërndarë si prani të gjithanshme në të gjitha dimensionet e jetës dhe të shpirtit.
Për shembull, pjesa e parë hapet me metaforën e “djepit të harruar” dhe e vendos menjëherë fjalën në një kontekst ontologjik:
“Përtej harrimit e pate djepin – Bukuri
kur njerëzit zunë dhe i përftuan Fjalët…” (I, f.17)
Ndërsa pjesët e mëvonshme zhvendosin fokusin në aspekte të tjera, duke i dhënë fjalës funksionet e prushit që ngroh, të shpresës që qëndron përballë errësirës, të trashëgimisë që ruhet në kujtesën kolektive, dhe të mjetit për të kapërcyer kufijtë ndërmjet lindjes e vdekjes.
Kjo mënyrë e ndërtimit lidhet ngushtë me konceptin modern të strukturës së hapur (open form), që pranon pluralitetin e kuptimeve dhe përjetimeve. Struktura fragmentare i lejon lexuesit të ndërtojë vetë një itinerar të vetëdijshëm leximi, duke i ofruar atij mundësinë për të hyrë në poemë nga çdo pikë dhe për të reflektuar mbi një aspekt të caktuar të fjalës, sipas përjetimit personal.
Në këtë mënyrë, ndërtimi formal i poemës jo vetëm që i shërben përmbajtjes, por edhe e pasuron atë, duke e bërë fjalën të gjithpranishme dhe universale, të pajisur me funksionin për të depërtuar në çdo përmasë të ekzistencës njerëzore.
Kështu, struktura nuk është rastësore apo vetëm artistike, por është një zgjidhje e vetëdijshme poetike dhe filozofike, që reflekton shumëplanësinë dhe kompleksitetin e temës që trajton: fjala si bukuri, shpresë, trashëgimi dhe si energji e amshuar që lidh kohët dhe gjendjet e njeriut.
Figura e fjalës si femër dhe si hyjni
Një ndër aspektet më të spikatura dhe origjinale të “Prushi i bukurisë” është personifikimi gjinor i artit të fjalës, i cili e portretizon atë si një figurë femërore të përjetshme, të virgjër dhe joshëse, gjithnjë të re dhe të paplakur. Në vargje të tilla:
“Je virgjëreshë joshëse që nuk di të plaket
në ndërrim të moteve e breznive…” (I, f.18)
poeti e ndërthur simbolikën e virgjërisë (e paprekshme dhe e pastër), të përjetësisë (që nuk plaket kurrë) dhe të joshjes (forca magnetike që tërheq), duke e paraqitur fjalën poetike si një entitet femëror që është burim i bukurisë, i jetës dhe i krijimit të pandërprerë.
Më tej, në vargun:
“Idhujtare lozonjare që s’di të shuar…” (V, f.25)
fjalës i jepet edhe dimensioni i një hyjnie klasike, një idhulli të lashtë, që mbetet gjithnjë lozonjare dhe e gjallë, duke e shenjtëruar figurën e saj dhe duke i dhënë një status gati mitologjik. Këtu vërehet një paralelizëm me konceptimin e femrës ideale në letërsinë tradicionale perëndimore, si për shembull Beatriçja në “Komedia Hyjnore” të Dantes, ku femra paraqitet si figurë e pastrimit shpirtëror, urtësisë dhe shpëtimit.
Ky personifikim në poemën e Berishës mbart jo vetëm ngjyrime erotike dhe estetike, por gjithashtu një dimension filozofik dhe metafizik: fjala është joshëse pikërisht sepse është e paarritshme, e paprekshme dhe gjithnjë e rinovueshme, duke mbetur burim i pashtershëm frymëzimi dhe bukurie për njeriun.
Në kontekstin e kritikës feministe dhe semiotike, ky personifikim gjinor i jep fjalës një dimension të fuqishëm emocional dhe krijues, duke i kundërvënë qasjes tradicionale patriarkale që e ka konsideruar logos-in (fjalën) si domen të mendjes racionale mashkullore. Berisha e rikthen fjalën në format e saj më natyrore dhe organike, duke e përkthyer atë si femër, si hyjni, si burim pjellorie dhe ringjalljeje të pandërprerë.
Kjo metaforë e fertilitetit i shërben autorit për të afirmuar idenë që arti poetik, i mishëruar në fjalë, është një proces i përhershëm i lindjes dhe i rilindjes, i gjallërisë dhe i rinovimit shpirtëror, ashtu si vetë femra në simbolikën universale.
Në këtë kuptim, figura e femrës dhe figura e fjalës bëhen bashkë dhe ngjizin një sintezë të re poetike e filozofike, ku fjala shfaqet si idhujtare, virgjëreshë, nënë, shpresë, pajtuese dhe e përjetshme. Ky personifikim i shton intensitetin estetik veprës dhe shërben si një element thelbësor për të kuptuar natyrën polivalente dhe të gjithanshme të artit të fjalës në universin poetik të Anton N. Berishës.
Diskursi filozofik për artin
Poema “Prushi i bukurisë” nuk është thjesht një lavdërim për artin e fjalës, por një refleksion i thellë filozofik mbi natyrën, funksionin dhe kuptimin e artit poetik, që depërton përtej estetikës tradicionale për të kapur dimensionet ontologjike, epistemologjike dhe etike të tij.
Në vargjet:
“Je përftimi i së veçantës që njëherësh
shpreh edhe të përgjithshmen…” (III, f.22)
poeti shpreh idenë e artit si sintetizues i universales dhe individuales, një nocion ky thelbësor në estetikën hegeliane, ku çdo vepër arti është një manifestim i veçantë dhe konkret, por që arrin të ketë vlerë dhe kuptim universal. Kjo i jep artit poetik një forcë unifikuese: ai nxjerr nga përvoja individuale atë që është e vlefshme për të gjithë, duke e kthyer përjetimin personal në pasuri kolektive.
Poeti Berisha e artikulon këtë dimension të artit si mjet ndërmjetësimi dialektik ndërmjet kundërshtive themelore të ekzistencës njerëzore: jetë/vdekje, dritë/terr, kujtesë/harresë, dashuri/dhimbje. Në vargjet:
“Në betejën e ballafaqimit mes tyre
ti i miqëson lindjen dhe vdekjen;
i afron me fjalë…” (IV, f.23)
shprehet qartë se fjala artistike nuk ka vetëm funksion estetik, por funksion metafizik dhe pajtues. Arti i fjalës është forca që pajton polin e jetës me polin e vdekjes, që i jep kuptim kohës dhe të shkuarës, që ndriçon të tashmen dhe që ndihmon të kuptohet e ardhmja.
Ky qëndrim përputhet me estetikën e vonë romantike, ku arti konceptohej si medium që mund të kapërcente përplasjet dialektike të ekzistencës dhe të përfaqësonte harmoninë e thellë të jetës, pavarësisht dualizmave të saj të pamohueshëm. Në këtë pikëpamje, fjala poetike nuk është vetëm shprehje e emocionit personal të autorit, por mjet që ndihmon njeriun të orientohet në kaosin e jetës dhe në misteret e ekzistencës, duke i dhënë atij një përmasë transcendente.
Kështu, diskursi filozofik që ndërton Berisha për artin e fjalës është një diskurs metaestetik: fjala poetike lavdërohet jo për hir të saj si dekor apo tingull, por sepse është medium i njohjes, i pajtimit dhe i kuptimit të gjithësisë. Ajo shfaqet si një fuqi e pazëvendësueshme që e ndihmon njeriun të kapërcejë kufijtë e tij ekzistencialë, të ballafaqohet me fundësinë e jetës dhe, njëkohësisht, të afirmojë pafundësinë e shpirtit.
Berisha, në këtë mënyrë, vendos artin poetik në qendër të reflektimit filozofik mbi jetën, duke i dhënë fjalës poetike një funksion themelor në vetë projektin e qenies njerëzore: të bëjë të kuptueshme jetën në gjithë kompleksitetin, bukurinë dhe tragjedinë e saj.
Leksiku poetik dhe metaforika
Një nga veçoritë më të spikatura të poemës “Prushi i bukurisë” është pasuria e jashtëzakonshme leksikore dhe metaforike, e cila mbështetet fuqimisht mbi elementet e natyrës dhe të trashëgimisë mitike e biblike, duke e ngarkuar tekstin me një tingëllim të gjerë simbolik dhe një teksturë të pasur poetike.
Në poemë, natyra është prezente në forma të shumta dhe të fuqishme: “ujëvarë”, “yll”, “prush”, “dritë e Hyjit”, “reshje”, “Diell”, “Hënë”, “lule”, “shpendë”, “zogj”, “valë”, “agime”. Shembujt janë të shumtë dhe domethënës:
“Je rrjedhë e ngrohtësisë së Diellit,
hijeshi nusërore e Hënës së plotë…” (II, f.19)
“Je reshje e bardhësisë së agimeve…” (IV, f.23)
“Je drita mahnitëse e luzmës së yjeve…” (V, f.25)
Këto metafora nuk janë vetëm figura zbukuruese apo dekorative: ato janë strukturë e brendshme e diskursit poetik, një “gjuhë e dytë” përmes së cilës Berisha ndërton një mitologji poetike të artit të fjalës. Natyra nuk është vetëm sfond i poezisë, por “skena” ku ndodh veprimi i fjalës poetike; ajo bëhet mediumi për të shprehur pashtershmërinë, gjallërinë dhe universalitetin e artit të fjalës.
Dualiteti diell/hënë, i pranishëm në vargun e sipërcituar, mund të lexohet sipas semiotikës së dritës dhe errësirës, ku fjala poetike është ajo që ndriçon, që ndihmon të kuptohet bota dhe njeriu në përmasat e tyre kontradiktore. Dielli sjell ngrohtësi, jetë dhe forcë krijuese, ndërsa hëna sjell qetësi, ëndërrim dhe reflektim të brendshëm — dhe fjala poetike është ura që i bashkon këto përmasa.
Përdorimi i figurave natyrore në poemë ka gjithashtu një funksion simbolik universal, që e afron këtë poezi me traditën simboliste evropiane (Baudelaire, Verlaine), ku arti poetik shihet si një mënyrë për të shprehur misteret dhe lidhjet e padukshme midis botës së jashtme dhe botës së brendshme. Kjo e bën leksikun e Berishës të tingëllojë jo vetëm si përshkrim i realitetit të jashtëm, por si pasqyrë e gjendjeve shpirtërore dhe mendimeve metafizike.
Nga ana tjetër, prezenca e elementeve biblike si “drita e Hyjit” dhe “Fjala në fillim” i jep poemës një tingëllim të thellë sakral dhe transcendental, duke e futur artin e fjalës në një hapësirë ku ndërthuren natyra, shpirtërorja dhe hyjnorja. Fjala është e konceptuar jo vetëm si art, por si forcë organike, jetësore, që ushqen shpirtin dhe mendjen e njeriut, një ide që është thelbësore edhe për poetët simbolistë.
Kjo përdorim i leksikut natyror dhe metaforave të forta të trashëgimisë kulturore (biblike e mitike), e shndërron poezinë e Berishës në një tekst me ngarkesë të thellë poetike dhe filozofike, që e vendos natyrën dhe artin në një marrëdhënie të pandashme, si shprehje e vetë bukurisë dhe energjisë së ekzistencës.
Pra, leksiku i “Prushit të bukurisë” nuk është zgjedhur rastësisht as nuk është vetëm zbukurim: ai është mjeti kryesor për të shprehur natyrën e fjalës si fuqi kozmike, hyjnore dhe organike, një fuqi që e përshkon universin dhe qenien njerëzore në të gjitha dimensionet e saj.
Fjala si shpresë dhe rezistencë
Në “Prushi i bukurisë”, Anton N. Berisha i atribuon fjalës poetike një dimension që shkon përtej estetikës, duke e ngarkuar me një funksion etik, ekzistencial dhe, deri diku, edhe politik. Fjala nuk është vetëm mjet shprehjeje apo ornament artistik, por instrument njohjeje dhe emancipimi, çelës për të kuptuar botën dhe për të përballuar sfidat e jetës.
Në vargjet:
“Je çelës i artë i zbulimit të fshehtësive,
i të vërtetave ose i vorbullës së dyshimeve…” (III, f.22)
shprehet qartë ideja se fjala artistike ka një funksion epistemiologjik: ajo ndihmon njeriun të kërkojë të vërtetën, të eksplorojë të fshehtat e jetës dhe të kuptojë dimensionet e dyshimit. Ky aspekt e paraqet fjalën si mjet lirie shpirtërore dhe intelektuale, duke e shfaqur autorin si poet të angazhuar jo në kuptimin politik të ngushtë të termit, por në rrafshin ekzistencial dhe etik, si mbrojtës i dinjitetit njerëzor dhe i të drejtës për kuptim e transcendencë.
Poema i atribuon fjalës edhe funksionin e saj rezistues dhe shpresëdhënës, sidomos përballë sfidave të dhimbjes dhe vuajtjes njerëzore:
“Je ilaçi që i prapëson të këqijat
kur dhembjet përdhëmbëzohen ndjeshëm…” (VI, f.27)
Këtu fjala poetike merr trajtat e një ilaçi shërues, që mban shpirtin e plagosur dhe e ndihmon të përballojë krizën dhe të keqen. Ky rol i fjalës është thellësisht etik: fjala bëhet akt kujdesi dhe dashurie për njeriun e vuajtur.
Ky mendim lidhet drejtpërdrejt me konceptet moderne të teorisë estetike: sipas Frojdi, arti është mjet sublimimi, një mënyrë që njeriu të përpunojë ndjenjat e tij më të thella dhe të përballojë ankthet e ekzistencës. Ndërsa sipas Theodor Adorno, arti ka funksion emancipues — ai jo vetëm shpreh vuajtjen e njeriut në botë, por edhe e denoncon atë dhe ofron mundësinë e transcendencës. Fjala poetike e Berishës ka pikërisht këtë dyfunksionalitet: ajo dëshmon për vuajtjen, por njëkohësisht është mjet për t’i bërë ballë saj dhe për të mbajtur gjallë shpresën dhe dinjitetin njerëzor.
Në këtë kuptim, fjala në “Prushi i bukurisë” është “prush”: e ngrohtë, intensive, energji e brendshme që mban shpirtin gjallë, edhe në çastet më të errëta. Ajo i ndihmon njerëzit të ruajnë dinjitetin, identitetin dhe integritetin e tyre shpirtëror përballë errësirës, dhimbjes dhe sfidave të jetës.
Pra, fjala poetike është shpresë, rezistencë dhe qëndresë, është mjet që forcon qenien njerëzore në betejën e saj për të kuptuar dhe përballuar ekzistencën. Kjo e vendos poezinë e Berishës brenda një tradite të madhe ku arti dhe fjala nuk janë thjesht zbukurim i botës, por forca që e ruajnë njeriun nga shembja dhe që e ndihmojnë të kapërcejë krizën shpirtërore dhe historike.
Dialog me traditën letrare perëndimore
Një element veçanërisht i rëndësishëm dhe shenjë e vetëdijes kulturore të Anton N. Berishës në “Prushi i bukurisë” është dialogu i hapur dhe i ndërgjegjshëm me traditën klasike dhe moderne të letërsisë perëndimore, i cili shfaqet në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe simbolike.
Poema krijon një intertekstualitet të vetëdijshëm përmes përmendjes së figurave të mëdha të kanonit letrar evropian, si Horaci dhe Gete, duke i vendosur ata jo si citime të rastit, por si pikë orientimi të mendimit dhe ndjenjës poetike universale. Shembujt janë të qartë dhe të qëllimshëm:
“siç pati thënë i shquari poet Horaci,
kurorë e blertë si lule nuseje;” (III, f.21)
“siç pati thënë i shquari Goethe i Faustit,
dritë e ndezur në rrjedhë të moteve.” (X, f.36)
Këto vargje nuk janë vetëm një akt respekti ndaj trashëgimisë klasike dhe moderne evropiane, por shërbejnë për të treguar se poeti shqiptar ndërton një urë të vetëdijshme ndërmjet trashëgimisë kulturore kombëtare dhe kanonit letrar botëror, duke e pozicionuar poezinë shqipe si pjesë të pandashme të këtij universi.
Përmendja e Horacit, poetit romak të arteve poetike (Ars Poetica), e lidh Berishën me një nga figurat themelore të reflektimit mbi natyrën e artit dhe të rolit të poezisë. Kurse përmendja e Getes, autorit të “Faustit”, e vendos tekstin në një linjë me traditën e mendimit modern mbi fatin e njeriut, konfliktet e tij shpirtërore dhe kërkimin e dijes.
Ky dialog intertekstual nuk është thjesht zbukurim apo tregues erudicioni, por një strategji poetike që shpreh vetëdijen e autorit për të futur poezinë e tij dhe letërsinë shqipe në qarkullimin e madh të ideve dhe ndjeshmërive që kanë karakterizuar letërsinë perëndimore ndër shekuj. Në këtë kuptim, Berisha e sheh artin e fjalës si një hapësirë universale të përbashkët, ku poetët nga kombe dhe kohë të ndryshme komunikojnë dhe pasurojnë njëri-tjetrin.
Ky pozicionim e bën veprën e tij të hapur dhe të ndërveprueshme: poeti nuk e shikon artin e fjalës si një pronë kombëtare të izoluar, por si pjesë të trashëgimisë së përbashkët njerëzore, ku zërat e Horacit dhe Getes përzihen me zërin e tij për të afirmuar përjetësinë dhe universalitetin e artit poetik.
Në këtë mënyrë, Berisha jo vetëm që i përfshin këta autorë si figura referenciale, por edhe i ndërton ata si modele të të menduarit dhe të ndjerë poetikisht, duke i bërë ata pjesë të gjallë të reflektimit të tij mbi artin e fjalës.
Pra, ky dialog me traditën perëndimore nuk është vetëm një akt kulture, por edhe një strategji poetike dhe filozofike, që e pozicionon “Prushin e bukurisë” si një tekst që është i rrënjosur thellë në tokën shqiptare, por i hapur ndaj horizonteve më të gjera të letërsisë dhe mendimit botëror, duke e bërë atë një vepër me shtrirje dhe vlerë universale.
Simboli i prushit
Simboli më i rëndësishëm dhe më i qëndrueshëm në “Prushi i bukurisë” është padyshim “prushi”, i cili jo vetëm që shënjon titullin e veprës, por edhe e strukturon të gjithë filozofinë poetike dhe semantikën e saj. Fjala poetike, për Berishën, identifikohet me këtë element të fuqishëm: një prush që është njëkohësisht i heshtur, i përmbajtur dhe i fuqishëm, i ngrohtë dhe i zjarrtë, me potencial të vazhdueshëm për të ndriçuar dhe shpërthyer.
Ky simbol kulmon në vargje thelbësore për të kuptuar vizionin e autorit:
“Je prush i heshtur që i ngroh
pejzat e shpirtit që përherë gjakojnë
plimin e rrezeve në fillesë të agut…” (II, f.19)
Në këtë rast, fjala poetike përfytyrohet si energji e brendshme dhe e pandërprerë, që vepron në thellësitë e shpirtit të njeriut dhe është gjithnjë në tension krijues, gjithnjë gati për të ndriçuar errësirën dhe për të nxjerrë mendimin e fjetur në dritë.
Simbolika e prushit mbart disa nivele kuptimore që e bëjnë atë një metaforë të shumëplanëshme dhe të pasur:
- Prushi si zjarr i brendshëm: shenjë e një energjie krijuese të brendshme që nuk shuhet asnjëherë, por që vazhdimisht rri zgjuar dhe i gatshëm të ndriçojë.
- Prushi si ngrohtësi shpirtërore: forca e artit poetik që i jep njeriut ngrohtësi dhe siguri, duke i “ngrohur pejzat e shpirtit”.
- Prushi si potencial i heshtur për shpërthim: arti poetik qëndron në një tension të vazhdueshëm, i heshtur nga jashtë, por me një potencial të madh për zbulim, transformim dhe ndriçim.
Ky simbol i “prushit” shpjegon jo vetëm titullin e veprës, por edhe strukturën dhe filozofinë e saj të brendshme: fjala poetike për Anton N. Berishën është një energji e amshuar, krijuese, që nuk shuhet kurrë, as nuk harrohet, edhe kur duket e heshtur apo e përmbajtur.
Në kontekstin e kritikës moderne, kjo figurë përputhet me konceptet e artit si “nënvetëdije e shoqërisë” (Frojdi, Jungu), sipas të cilave arti nuk është gjithmonë i dukshëm ose në sipërfaqe të ndërgjegjes kolektive, por rri gjithnjë i gjallë dhe aktiv në thellësitë e shpirtit njerëzor dhe të kulturës, i gatshëm për të shpërthyer sa herë që jeta e thërret për të kuptuar, shpjeguar ose ngrohur.
Në këtë mënyrë, “prushi” si simbol bëhet një figurë gjithëpërfshirëse, që sintetizon kuptimin e artit poetik për Berishën: art që jeton si tension i heshtur, si energji potenciale, si ngrohtësi që mban shpirtin gjallë dhe si zjarr që ndriçon errësirën e brendshme dhe të jashtme të botës njerëzore.
Pra, simboli i prushit është jo vetëm një element poetik, por edhe një figurë themelore konceptuale, që përmbledh idetë më të thella të autorit mbi natyrën e artit të fjalës, mbi funksionin e tij krijues dhe shërues, dhe mbi fuqinë e tij për të qenë prani e vazhdueshme në jetën e njeriut dhe në historinë e shoqërisë.
Në vend të përfundimit
“Prushi i bukurisë” e Anton Nikë Berishës është një poemë e veçantë dhe e rafinuar, që nuk kufizohet në lavdërimin sentimental të artit të fjalës, por ngrihet në një refleksion të thellë mbi statusin, rolin dhe natyrën metafizike të saj, duke shkrirë në mënyrë të natyrshme elemente të traditës biblike, simbolikës natyrore dhe trashëgimisë klasike perëndimore.
Në këtë vepër, fjala poetike shfaqet si një forcë hyjnore dhe e përjetshme, që është e lidhur pazgjidhshmërisht me vetë qenien dhe universin, duke qenë burimi dhe mediumi përmes të cilit njeriu i jep kuptim ekzistencës së tij. Kjo ide shoqërohet nga një strukturë fragmentare, e cila i shërben poemës për të ofruar një pamje polifonike dhe komplekse të artit të fjalës, ku çdo pjesë pasqyron një dimension të ndryshëm të saj: fjalën si prush, si shpresë, si kujtesë, si shërim dhe si urë ndërmjet lindjes dhe vdekjes, errësirës dhe dritës.
Përdorimi i metaforave natyrore dhe mitike e shndërron tekstin në një sintezë origjinale, duke e vendosur atë njëkohësisht në trashëgiminë letrare kombëtare shqiptare dhe në horizontin e gjerë të letërsisë universale. Intertekstualiteti i vetëdijshëm me figurat e mëdha të traditës letrare perëndimore, si Horaci dhe Gete, jo vetëm pasuron tekstin, por e pozicionon poezinë e Berishës si një akt të ndërgjegjshëm kulture dhe si pjesë të një dialogu global mbi natyrën e artit dhe bukurisë.
Në thelb, poema afirmon se arti i fjalës është një bukuri që nuk shuhet kurrë, një shpresë që nuk vdes dhe një urë lidhëse mes kohëve, botëve dhe qenieve, duke e bërë atë një akt të përhershëm të pajtimit mes realiteteve të kundërta të jetës njerëzore.
Me këtë vepër, Anton N. Berisha rreshtohet denjësisht në traditën e poetëve filozofë modernë, duke e vendosur artin e fjalës në qendër të një reflektimi të gjerë kulturor dhe ekzistencial, ku fjala poetike shfaqet jo si dekor apo ornament, por si forca që ruan, ndriçon dhe ngroh shpirtin e njeriut në rrjedhën e përjetshme të kohës.
