[ Libra NëLinjë ]
Prof. Dr. Sabile Keçmezi-Basha
JATAKËT DHE BUNKERËT E LIRISË
Mulla Idriz Velekinca, apo si njihej në popull -Mulla Idriz Gjilani, është një ndër figurat më të spikatura të mendimit fetar dhe të rezistencës shpirtërore në trevën e Anamoravës. Lindi më 4 qershor të vitit 1901 në fshatin Velekincë të Gjilanit – një mjedis që do të shërbente si pikënisje e formimit të tij intelektual dhe fetar. Edukimi i tij nisi herët, që në moshën dhjetëvjeçare, kur ai filloi mësimet fillestare në mejtepin e Cërnicës, institucion tradicional i arsimit islam në atë kohë. Ky kontakt i hershëm me dijen fetare i nguli themelet për një rrugëtim të gjatë dhe të qëndrueshëm në shërbim të popullit dhe vlerave shpirtërore.
Përkushtimi ndaj dijes dhe kërkimi i thelluar në fushën teologjike e çuan drejt studimeve më të avancuara në medresenë “Atik” në Gjilan, një nga institucionet më të njohura të kohës për formimin e kuadrove fetare. Pas disa vitesh përpjekjeje dhe disipline, më 1926, ai përfundon me sukses këtë etapë të rëndësishme të jetës së tij arsimore, duke u diplomuar në një kohë kur figura e dijetarit përbënte një bosht orientues për shoqërinë shqiptare nën rrethana të vështira politike e kulturore.
Në moshën 25-vjeçare, Idriz Velekinca merr titullin “Mulla” dhe njëkohësisht emërohet imam – një ngjarje që shënon fillimin e angazhimit të tij aktiv në jetën fetare dhe shoqërore të vendit. Misioni i tij si prijës shpirtëror nuk mbeti i kufizuar vetëm në përçimin e mësimeve fetare, por përfshiu edhe orientimin moral, edukimin e rinisë dhe ruajtjen e identitetit kombëtar në një kohë kur këto vlera ishin vazhdimisht të cenuara nga rrethanat historike.
Në vitet që pasuan, ai shërbeu si imam në zona të ndryshme të Karadakut dhe më pas në Hogosht të Dardanës, ku ndikimi i tij u ndie thellësisht në jetën e përditshme të besimtarëve. Përmes ligjëratave, këshillave dhe shembullit personal, Mulla Idrizi arriti të krijojë një figurë të respektuar dhe të dashur për komunitetin, duke u bërë një shtyllë e qëndrueshmërisë morale dhe një udhërrëfyes i devotshëm në kohë trazirash dhe pasigurie.
Formimi i tij tradicional, përkushtimi i sinqertë dhe ndikimi i gjerë që ushtroi në trevat ku shërbeu, e bëjnë Mulla Idriz Velekincën një figurë të rëndësishme jo vetëm për historinë fetare të Kosovës, por edhe për historinë kulturore dhe shpirtërore të popullit shqiptar në përgjithësi. Ai qëndron në panteonin e atyre burrave të urtë që e jetuan fenë jo vetëm si ritual, por si mision përbashkues, udhëzues dhe frymëzues në rrugën drejt dijes, drejtësisë dhe qëndresës.
Në vitin vendimtar 1941, në një kontekst historik të ngarkuar me ndryshime të mëdha politike e shoqërore, Mulla Idriz Velekinca u zgjodh në një nga postet më me peshë për kohën: atë të bashkë-ligjëruesit në Kuvendin fetar-arsimor të Vakëfit të Shkupit. Kjo detyrë nuk ishte vetëm një pozitë e nderuar brenda hierarkisë institucionale islame, por një platformë ku ai mund të shprehte e të përçonte në mënyrë të drejtpërdrejtë idealet e tij fetare, arsimore dhe kombëtare.
Duke e ndërtuar filozofinë e vet pedagogjike dhe misionin e tij shoqëror mbi një ndërlidhje të thellë midis besimit dhe përkatësisë kombëtare, Mulla Idrizi e pati të qartë se ndarja në konfesione të ndryshme nuk mund dhe nuk duhej të ishte pengesë për unitetin e shqiptarëve. Ai vepronte mbi një parim të thjeshtë në fjalë, por jashtëzakonisht të thellë në përmbajtje: “Ne shqiptarët kemi tri fe, por kemi vetëm një Atdhe… një gjak, një gjuhë, një diell dhe një Zot.” Në këtë mënyrë, ai artikulonte një vizion që tejkalonte kufijtë fetarë për të afirmuar përbashkësinë etnike dhe kulturore si bërthamë të identitetit kombëtar.
Ky parim nuk ishte vetëm një bindje personale, por një bosht rreth të cilit ai strukturoi ligjërimin e tij në shërbim të bashkimit dhe vetëdijes kolektive. Për Mulla Idrizin, mbrojtja e atdheut nuk ishte thjesht një detyrë patriotike, por një obligim moral që buronte nga vetë thelbi i besimit dhe ndërgjegjes njerëzore. Ai e shihte bashkimin e shqiptarëve jo si projekt politik të thjeshtë, por si një detyrë që ngrihej përmbi të gjitha detyrat – një mision që kërkonte përkushtim, dije, guxim dhe sakrificë.
Kësisoj, qëndrimi i tij në Kuvendin e Vakëfit nuk duhet parë vetëm si një funksion burokratik, por si një tribunë prej nga ku ai përçonte një mesazh të fuqishëm unifikues: se shqiptaria ishte më e madhe se çdo ndarje dhe se feja, në vend që të shërbente si element përçarës, duhej të ngrihej si forcë etike në shërbim të bashkimit kombëtar. Ai e jetoi këtë mision me integritet të plotë, duke i dhënë fesë një dimension atdhetar dhe duke i dhënë atdheut një frymë shpirtërore që bashkonte, edukonte dhe frymëzonte.
Gjatë viteve të shërbimit si hoxhë dhe udhëheqës shpirtëror, Mulla Idriz Velekinca u dallua jo vetëm për përkushtimin e tij fetar, por mbi të gjitha për një veprimtari të gjerë dhe të qëndrueshme në fushën e edukimit me theks të veçantë atdhetar. Në një kohë kur identiteti kombëtar shqiptar përballej me presione të shumëfishta dhe kur përhapja e gjuhës shqipe përbënte akt të rrezikshëm e të ndaluar nga autoritetet shtetërore, Mulla Idrizi u shndërrua në një figurë kyçe që bashkoi misionin fetar me përpjekjen për ndërgjegjësim kombëtar.
Duke kuptuar rëndësinë thelbësore të dijes dhe të gjuhës amtare në ruajtjen e identitetit të popullit të tij, ai ndërmori hapa të guximshëm dhe konkretë në drejtim të përhapjes së arsimit shqip. Me një vizion largpamës dhe me vendosmëri të palëkundur, hapi mejtepin e fshatit Pidiç, ku organizoi mësim për të rinj të të dy gjinive – djem dhe vajza – duke tejkaluar në këtë mënyrë barrierat tradicionale gjinore të kohës dhe duke përçuar një ide përparimtare për rolin e barabartë të gruas në procesin e edukimit.
Për më tepër, në rrethanat kur përdorimi i alfabetit shqip ishte i ndaluar dhe i survejuar nga pushteti, ai organizoi në mënyrë ilegale mësimin e shkrim-leximit në gjuhën amtare. Ky akt, në thelb, përbënte një qëndresë aktive kundër politikave asimiluese dhe një përpjekje të guximshme për të ruajtur gjuhën si simbol i qenësisë kombëtare. Mulla Idrizi nuk u mjaftua vetëm me këtë, por shtriu ndikimin e tij edhe në medresenë “Atik” në Gjilan, ku, ndonëse në një institucion tradicionalisht i fokusuar në arsimin islam, arriti të përfshinte mësimin e gjuhës shqipe – një ndër aktet më të rëndësishme të reformës kulturore në kuadër të arsimimit fetar.
Në planin shoqëror, ai veproi me urtësi dhe vizion për të ndërtuar ura bashkëpunimi ndërmjet komuniteteve fetare brenda përkatësisë së përbashkët kombëtare. Në zonën e Karadakut, ku bashkëjetonin shqiptarë myslimanë dhe katolikë, Mulla Idrizi u përpoq me përkushtim të veçantë të ushqente mirëkuptimin, solidaritetin dhe ndjenjën e përkatësisë së përbashkët. Ai e kuptoi se përçarja fetare ishte mjeti më i rrezikshëm për shkatërrimin e unitetit kombëtar, dhe në këtë frymë ndërtoi një diskurs fetar që e vendoste Atdheun përmbi çdo dallim ritual, duke nxitur bashkëpunimin si bazë për mbijetesë dhe përparim.
Në këtë mënyrë, veprimtaria e Mulla Idriz Velekincës përtej altarit të xhamisë shtrihej në jetën arsimore, kulturore dhe politike të popullsisë, duke e bërë atë një figurë të rrallë që harmonizonte besimin me vetëdijen kombëtare dhe qëndrueshmërinë intelektuale me guximin civil. Ai mbetet shembulli i klerikut që nuk u mjaftua me predikimin shpirtëror, por e ktheu besimin në veprim konkret për çlirimin mendor dhe kombëtar të popullit të vet.
Në prill të vitit 1937, në një periudhë të tensionuar politikisht dhe të dominuar nga shtypja sistematike e çdo përpjekjeje për organizim kombëtar, Mulla Idriz Velekinca ndërmori një nga iniciativat më të guximshme të jetës së tij: në kushte të thella ilegaliteti, themeloi në Arllat të Drenicës Organizatën e Rinisë Përparimtare “Drita” të Kosovës. Kjo organizatë nuk ishte thjesht një bashkim formal i të rinjve, por një lëvizje me vizion të qartë atdhetar e emancipues, që synonte edukimin dhe ndërgjegjësimin kombëtar të brezit të ri në kohë të errëta për shqiptarinë.
Veprimtaria e Mulla Idrizit në këtë organizatë përbënte një vazhdimësi të natyrshme të misionit të tij jetësor, në të cilin aktiviteti fetar, ai atdhetar dhe humanitar nuk ndaheshin, por përkundrazi ndërthureshin në një tërësi të pandashme. Ai ishte shembull i gjallë i një koncepti të thellë se besimi nuk mund të qëndronte indiferent ndaj fatit të kombit, ashtu siç dashuria për atdheun nuk mund të ishte e plotë pa përfshirë përkujdesjen për njeriun, për komunitetin dhe për vlerat e përbashkëta.
Një nga qëndrimet më të guximshme dhe më të qarta të tij ishte kundërshtimi i prerë ndaj shpërnguljes së shqiptarëve nga trojet e tyre etnike. Në një kohë kur politika e kolonizimit dhe dëbimit ishte bërë strategji shtetërore për ndryshimin e përbërjes etnike në Kosovë, Mulla Idrizi ngriti zërin kundër kësaj padrejtësie, duke e parë jo vetëm si një akt dhune mbi popullin, por si një goditje të drejtpërdrejtë ndaj shpirtit të kombit shqiptar.
Por misioni i tij nuk ndalej vetëm në fjalë apo organizime politike të fshehta. Ai ishte një veprimtar i palodhur në terren – i pranishëm në aksione konkrete që synonin ndërtimin e infrastrukturës bazë dhe përmirësimin e jetës së popullsisë. Mulla Idrizi printe në ndërtimin e urave, rrugëve, krojeve, mejtepeve e xhamive, si dhe në mirëmbajtjen e varrezave – akte që në pamje të parë mund të duken si angazhime thjesht praktike apo fetare, por që në thelb përfaqësonin një filozofi të thellë bashkimi dhe vetëdijesimi kombëtar. Këto vepra materiale ishin për të simbole konkrete të përkatësisë kolektive dhe të qëndresës kulturore.
Përmes këtij angazhimi të gjithanshëm, Mulla Idriz Velekinca shndërrohet në një figurë që mbetet përtej kufijve të një kleriku të zakonshëm. Ai përfaqëson modelin e rrallë të një udhëheqësi që përmes veprimit të përditshëm e të heshtur, përmes guximit në rrethana të vështira dhe përkushtimit të thellë ndaj populltës, ndërtoi jo vetëm ura guri, por edhe ura zemrash – ura që lidhin brezat me një ndjenjë përbashkësie, identiteti dhe dashurie për Atdheun.
Në një periudhë historike kur angazhimi kombëtar duhej të zhvillohej nën petkun e maskimit dhe në hijen e ndëshkimit të pashmangshëm, Mulla Idriz Velekinca e përdori me mençuri dhe mjeshtëri uniformën e tij fetare si një mjet të fuqishëm për të fshehur veprimtarinë e tij patriotike. Veshja e hoxhës, në vend që ta kufizonte, i shërbeu si mbulesë strategjike për një mision më të thellë e më përfshirës: atë të ndriçimit arsimor, forcimit të ndërgjegjes kombëtare dhe organizimit të rinisë në frymën e përbashkësisë shqiptare.
Gjatë kohës që ai ushtronte funksionin e ligjëruesit në Medresenë “Atik” të Gjilanit – një institucion fetar me rëndësi historike dhe kulturore për shqiptarët e rajonit – ky tempull dijesh përjetoi një rigjallërim të jashtëzakonshëm. Numri i nxënësve arriti shifra mbresëlënëse: 734 gjithsej, nga të cilët 326 ishin femra. Ky fakt, në vetvete, flet për një revolucion të heshtur arsimor që Mulla Idrizi e nxiste në mënyrë të qëndrueshme dhe vizionare – duke përfshirë gratë dhe vajzat në procese arsimore që tradicionalisht kishin qenë të rezervuara për burrat. Ai e kuptonte se emancipimi kombëtar nuk mund të përmbushej pa emancipimin e gruas dhe pa përfshirjen e saj në jetën kulturore e shoqërore.
Mirëpo, angazhimi i tij nuk u kufizua brenda mureve të institucionit të medresesë. Me një vizion të rrallë për kohën, Mulla Idrizi ndërmori një nismë tepër origjinale dhe dinamike: organizimin e shkollave lëvizëse, me mësues shëtitës. Këto shkolla ishin forma kreative dhe efektive të përhapjes së dijes në zona të largëta e të lëna pas dore nga infrastruktura shtetërore, por të etura për arsim e vetëdije kombëtare. Në vetëm një zonë, atë të Gjilanit, ai arriti të themelonte 39 shkolla të tilla me karakter fetar dhe edukues.
Këto shkolla, të mbështetura mbi një kurrikulë të thjeshtë por të ngulitur në vlerat e besimit dhe të kombësisë, ndikuan fuqishëm në formimin e brezit të ri – duke zgjuar te të rinjtë jo vetëm ndjeshmëri fetare, por mbi të gjitha ndërgjegje kombëtare. Ato u shndërruan në qendra të përhapjes së kulturës shqiptare, në vatra të rezistencës së heshtur ndaj asimilimit dhe në terrene edukimi që i përgatitën të rinjtë për një jetë të përkushtuar ndaj vlerave të identitetit dhe lirisë.
Kësisoj, Mulla Idriz Velekinca u bë jo vetëm mësues i fesë, por edukator i ndërgjegjes kombëtare; jo vetëm hoxhë në xhami, por organizator i dijes në terren; jo vetëm ligjërues në medrese, por strateg i një lëvizjeje që synonte zgjerimin e mendjes dhe forcimin e shpirtit kombëtar. Ai e përdori statusin e tij fetar jo për të predikuar izolim e nënshtrim, por për të ndërtuar ura dijesh dhe vetëdije – duke e shndërruar dijen në armën më të fuqishme kundër errësirës dhe nënshtrimit.
Që nga prilli i vitit 1941, Mulla Idriz Velekinca kalon nga veprimtaria kryesisht fetare dhe arsimore në një angazhim të plotë e të drejtpërdrejtë politik, duke u radhitur ndër figurat më të përkushtuara të kauzës kombëtare shqiptare në një kohë vendimtare për fatin e popullit. Në rrethanat e trazirave të mëdha që shoqëruan Luftën e Dytë Botërore dhe pasojat e saj në hapësirën shqiptare, Mulla Idrizi e ndërtoi angazhimin e tij mbi parimet e lirisë, të drejtës historike për bashkim kombëtar dhe të rezistencës aktive ndaj çdo forme dhune apo shtypjeje të jashtme.
Ai u bë një zë i fuqishëm në mbrojtje të tërësisë territoriale të trojeve shqiptare, duke kundërshtuar me vendosmëri ndarjet artificiale që i ishin imponuar Kosovës dhe viset e tjera shqiptare nëpërmjet marrëveshjeve të huaja e kufijve të padrejtë. Lufta e tij nuk ishte vetëm kundër copëtimit të Atdheut, por njëkohësisht edhe kundër makinerive shtetërore të dhunës që kryenin spastrim etnik ndaj shqiptarëve – veçanërisht ndaj gjenocidit të organizuar nga regjimet serbe dhe bullgare, që synonin të zhduknin prezencën shqiptare në territoret autoktone. Krahas tyre, Mulla Idrizi e artikuloi dhe mbajti një qëndrim të qartë dhe të prerë edhe kundër ideologjisë komuniste, të cilën e konsideronte kërcënim të trefishtë: ndaj lirisë individuale, ndaj fesë dhe ndaj vetë qenies shqiptare.
Një nga kulmet e angazhimit të tij ushtarak e politik u shënua në qershor të vitit 1944, kur ai mori komandën në betejën e Kikës, një ndër përplasjet më të ashpra në zonën lindore të Kosovës. Me një aftësi të rrallë strategjike dhe me mbështetje të gjerë nga popullsia lokale, ai doli fitimtar nga kjo përballje, duke konfirmuar jo vetëm guximin e tij personal, por edhe kapacitetin për të udhëhequr rezistencën në kushte të vështira. Kjo betejë mbetet simbol i vendosmërisë për të mos u nënshtruar përballë forcave që synonin të zhduknin çdo shenjë të vetëvendosjes shqiptare.
Veprimtaria e Mulla Idrizit gjatë viteve 1944–1949, pa dyshim, përfaqëson një kapitull heroik në historinë e rezistencës shqiptare. Edhe në rrethanat e pasluftës, kur regjimi komunist i vendosur në Kosovë filloi përndjekjen sistematike të figurave kombëtare dhe fetare, ai nuk hoqi dorë nga misioni i tij. I vendosur në ilegalitet, Mulla Idrizi vazhdoi të frymëzonte dhe të organizonte rezistencën deri në momentin tragjik të vrasjes së tij, më 2 dhjetor 1949, kur u kall i gjallë në zjarr nga forcat jugosllave. Ky akt makabër nuk e shoi figurën e tij – përkundrazi, e nguli atë thellë në kujtesën kolektive shqiptare si dëshmor i lirisë dhe i besimit të palëkundur.
Përveç dimensionit të tij si luftëtar dhe prijës shpirtëror, Mulla Idrizi njihej edhe si intelektual i formuar, që zotëronte disa gjuhë të huaja – ndër to turqishten, arabishten, persishten dhe serbokroatishten – dhe që shquhej për mendimin kritik dhe përkushtimin ndaj dijes. Në periudhën e tij aktive, botoi një sërë punimesh me karakter fetar e shkencor, të cilat përfaqësojnë një trashëgimi të rëndësishme kulturore dhe teologjike për shoqërinë shqiptare. Figura e tij, pra, duhet parë jo thjesht si një klerik apo një luftëtar, por si një intelektual i kompletuar, që veproi me guxim në mbrojtje të dinjitetit njerëzor, të identitetit kombëtar dhe të vlerave universale të lirisë.
Pas sulmit të armatosur në Gjilan – një veprim i ndërmarrë pa pëlqimin e Mulla Idriz Velekincës – rrjedha e jetës së tij mori një tjetër drejtim, duke u zhvendosur përfundimisht në zonën e veprimit të heshtur, por tejet domethënës të rezistencës. I ndërgjegjshëm për rrezikun që po e kërcënonte, jo vetëm për shkak të pozitës së tij si figurë e njohur fetare dhe kombëtare, por edhe për shkak të bindjeve të tij të palëkundura antikomuniste, Mulla Idrizi vendosi të tërhiqej përkohësisht nga qendrat e zhvillimeve, për të vijuar veprimtarinë e tij në forma më të fshehta dhe më të kujdesshme.
( Vijon )
