Identiteti dhe terminologjia: Termat politikë të shqiptarëve përtej kufijve të Shqipërisë!

Pyetjet me rëndësi që më së shumti prekin identitetin dhe përkatësinë kombëtare dhe shtetërore, por edhe diskursin politik e kulturor në hapësirat shqiptare jashtë Republikës së Shqipërisë, ende nuk po trajtohen shkencërisht! Termat “Kosovar”, „Lugina e Preshevës“, Ilirida-s“etj., dhe të gjithë shqiptarët përtej kufijve të Shqipërisë, janë një temë e lënë në harresë, sidomos nga institucione që thirren se bëjnë shkencë, por që në fakt vetëm shkencë nuk bëjnë, dhe ende nuk i kemi parë se kanë bërë ndonjëherë ndonjë çështje shkencore gjatë gjithë këtij tranzicioni të brishtë. Ndërkohë, ne kemi festuar fitore të shumta, por mjerimi konfirmohet, se shtetet tona ende nuk po  na funksionojnë në nivelin e duhur minimal!

Nga Safet SADIKU

Nëse e analizojmë termin “kosovar” dhe pastaj këtë term e krahasojmë me situatat e tjera si Ilirida, Sanxhaku, Kosova Lindore, Plava e Gucia etj., atëherë e shohim me fakte se sa humbje i kemi shkaktuar vetes në proceset historike që ne kemi kaluar deri këtu dhe po kalojmë edhe mëtej për të ardhmen tonë… Termi “kosovar” në përdorim të zakonshëm, veçanërisht pas shpalljes së pavarësisë së Republikës së Kosovës, përdoret për të përshkruar: a) Qytetarët e Kosovës, pavarësisht etnisë së tyre, b) Po ashtu, në shumë raste, shqiptarët e Kosovës, po trajtohen si një nënidentitet rajonal brenda identitetit kombëtar shqiptar. Natyrisht nëse e përdorim shprehjen: “shqiptarët e Kosovës“ është korrekt dhe e ruan identiteten kombëtar.

Por ka disa vërejtje dhe ndasi, që ne kur e shkruajmë këtë term harrojmë ta sqarojmë ose jemi ende në procses të pavetëdijshëm: a) Etno-kombëtarisht, kosovari është shqiptar, dhe për shumë shqiptarë përdorimi i fjalës “kosovar” në vend të “shqiptar nga Kosova” shihet si një ndryshim i qëllimshëm i identitetit jo vetëm kombëtar, por edhe atij shtetëror, që mund të çojë drejt një shkëputjeje nga identiteti i përbashkët shqiptar. b) Kushtetutshmëria e Kosovës e definon shtetësinë kosovare si multietnike, ndaj termi “kosovar” teknikisht (por edhe juridikisht) i përket të gjithë qytetarëve të Kosovës: shqiptarë, serbë, boshnjakë, romë etj. Pra, termi “kosovar” është një identitet qytetar, (i futur padrejtësisht edhe në Kushtetutën e Kosovës sepse ka eliminuar shprehjen korrekte të identitetit, pra termin shqiptar).

Pavarësisht nga kjo rrethanë, termi „kosovar“, shpesh po përdoret edhe në vend të “shqiptar nga Kosova”, gjë që krijon konfuzion apo qëllim politik, sidomos në rrethet që duan të ndajnë “kosovarët” nga shqiptarët në përgjithësi. (Tani ky term „kosovar“, nuk ka më domethënie të lirë siç themi zakonisht për zona të caktuara shqiptare si; tetovar, vlonjat. dibran, drenicak, mallakastriot, preshevar, ulqinak etj., ose si çamëria, Kosova Lindore, Ilirida, Malësia Plavë dhe Guci, Sanxhaku, dhe Kosova, që përbëjnë zona ose janë historikisht vendbanime shqiptare, si pjesë e Republikës së Shqipërisë). Pra, përtej kësaj logjike shprehja „kosovar“ është kthyer në proces juridik dhe qytetarët në dokumente identifikohen si kosovar etj. Me këtë rast termi „minoritete“ si funksion është bërë pothuaj i parëndësishëm.

Ndërkaq, edhe termi „shumica shqiptare në Kosovë“ gjatë perditshmërisë dhe në proces e siper pothuaj ka filluar të harrohet. Në diskursin publik të sotëm, shpesh hasim përdorimin e termit “kosovar” si një formë e shkurtuar për të emërtuar shqiptarët e Republikës së Kosovës. Ky term, megjithëse në dukje praktik dhe qytetar, në vetvete ngre një sërë dilemash identitare dhe politike që nuk duhen neglizhuar. Ndonëse, për disa ai shërben si një mënyrë për të përkufizuar një shtetësi të re, në shumë raste përdorimi i tij në vend të termave si “shqiptar nga Kosova” ose “shqiptar i Kosovës” krijon një efekt ndarës, që mund të kontribuojë në ricoptimin e përkatësisë kombëtare shqiptare në hapësirat jashtë Shqipërisë.

Kjo ndarje e identitetit shqiptar nuk është një çështje e thjeshtë semantike. Përkundrazi, ajo prek shtresat më të thella të ndërgjegjes historike, të së drejtës për vetëpërcaktim dhe të projektit të përgjithshëm kombëtar shqiptar. Duke e analizuar termin “kosovar”, si dhe mungesën e termave të ngjashëm për shqiptarët në Iliridë, në Kosovën Lindore, në Plavë e Guci apo në Sanxhak, dhe në çamëri, ne kuptojmë se rreth identitetit shqiptar ekziston një tension i vazhdueshëm mes përkatësisë etnike dhe asaj qytetare. Dhe kur këtij tensioni ia shtojmë edhe ndikimet e religjineve ose shqiptarët që shënohen se janë të kombësisë sipas përkatësisë fetare, për shembull në Maqedoninë e Veriut, (ka shumë të tillë që në shtetësi ju shkruan ortodoks, musliman etj), atëherë problemet e identitetit shqiptaro-shqiptar, në atë, se çfarë jemi dhe çfarë prezantohemi si shtetësi nën trysni të administratave të ndryshme sllave thellohen edhe më shumë… Ndonëse, këto fakte janë të pranishme kudo, mjerisht as sot e kësaj dite nuk artikolohen në formë të saktë për t’i shtruar ato për zgjidhje, së pari në aspektin shkencor, pastaj juridik dhe politik!…

Kosovarizmi si identitet qytetar dhe rreziku i një shkëputjeje. U tha se është e natyrshme që një shtet i ri, siç është Republika e Kosovës, të ndërtojë një formë të përkatësisë qytetare të përbashkët për të gjithë qytetarët e saj, pa vënë në dukje humbjen e identitetit kombëtar, (si prapavijë)  përfshirë edhe simbolet kombëtare!… Në këtë kuptim, termi “kosovar” mund të jetë i dobishëm në ndërtimin e një ndjenje shtetësie që përfshin të gjithë: shqiptarë, serbë, boshnjakë, romë e të tjerë. Por problemi lind atëherë kur ky term përdoret në mënyrë ekskluzivisht etnike për shqiptarët e Kosovës, duke lënë të kuptohet, qoftë dhe në mënyrë të nënkuptuar, se “kosovarët” janë një grup tjetër nga shqiptarët e Shqipërisë, apo nga shqiptarët në Maqedoninë e Veriut, në Serbi apo në Mal të Zi.

Ndërkohë, që realiteti nuk është i tillë sepse edhe kosovarët si të gjithë shqiptarët janë vetëm shqiptarë. Ky term „kosovar“ do të mund të shkonte për minoritetet por jo edhe për shumicën e shqiptarëve sepse e drejtë universal do të ishte që edhe shqiptarët e Kosovës do të duhej ta kishin në pasaport shtetësinë si shqiptarë. Dhe bashkë me këtë logjikë, pra me shtetësinë „kosovar“ janë mohur në Kushtetutën e Kosovës edhe flamuri dhe Hymni Kombëtar! I vetëdijshëm se ky është një mekanizëm i identitetit që, nëse nuk adresohet me kujdes, mund të çojë në një “kosovarizim të shqiptarëve të Kosovës”, si një proces që ka për qëllim më shumë t’i forcojë lidhjet qytetare, dhe në praktikë i dobëson lidhjet kombëtare. Historia e kombeve të ish-Ballkanit, (tani Gadishulli Ilirik) është e mbushur me shembuj të tillë, ku konstruksione të reja të identiteteve janë përdorur, nga qarqet serbosllave, për të zvogëluar ose shpërbërë përkatësi më të mëdha, shpesh në shërbim të interesave të huaja ose shtetërore të shteteve të veçanta.

A është e mundur një bashkëjetesë mes identitetit qytetar dhe atij kombëtar? Sigurisht që po. Ashtu siç një qytetar (p. sh.) i SHBA-së mund të jetë amerikan në shtetësi dhe njëkohësisht italian në përkatësi etnike, edhe një qytetar i Kosovës mund të jetë “kosovar” në kuptimin shtetëror, në rastin konkret një slloven ose një tjetër i huaj p.sh., një danez, një malazez etj., në kuptimin kombëtar ose përkatësi kombëtare. Ashtu siç kemi shqiptarë me shtetësi p.sh. austriake, por me përkatësi kombëtare janë shqiptar etj. Por, një shqiptar vetëm pse jeton në Kosovë të ketë shtetësinë e dhunshme qytetare ose rajonale, e cila quhet „kosovar“ është e papranueshme, kur dihet se ata ndodhen në vendin e vet dhe janë „plotësisht autoktonë“, dhe jo në një vend të huaj. Për ta mbajtur këtë baraspeshë të shëndetshme, kërkohet kujdes në përdorimin e termave, vetëdije historike, dhe sens politik që nuk bie pre e modeleve të imponuara të ndarjes së identiteteve ose prodhimit të tyre artificiale, si rezultat i kërkesave të padrejta të vendeve fqinj. Rreziku fillon atëherë kur për gjoja arsye politike, diplomatike apo gjeopolitike, të tentohet të ndërtohet një “komb kosovar” i ndarë nga kombi shqiptar.

Kjo nuk është dhe nuk do të ishte vetëm një fyerje ndaj historisë dhe gjakut të derdhur për bashkim kombëtar, por do të ishte edhe një projekt i dështuar, që nuk do të ketë rrënjë të thella kulturore, gjuhësore apo shpirtërore…! Në një vend të quajtur Ballkan „ku identitetet janë armë, por edhe mundësi“, shqiptarët duhet të tregojnë maturi, dinjitet dhe koherencë në mënyrën se si e përkufizojnë veten. Termi “kosovar” mund të jetë një etiketë e dobishme për të identifikuar një qytetari të përbashkët, por ai nuk duhet kursesi të zëvendësojë identitetin shqiptar. E njëjta vlen edhe për shqiptarët në Maqedoninë e Veriut, në Sanxhak, në Kosovën Lindore, në Plavë e Guci, në çamëri… Nëse duam të kemi një të ardhme të përbashkët, atëherë duhet të ruajmë një kujdes të përhershëm mbi mënyrën se si flasim për veten tonë. Sepse fjalët nuk janë thjesht tinguj, por ato janë shënues të identitetit, dhe identiteti, në fund të fundit, është themeli i çdo projekti politik, kulturor dhe kombëtar.

Pse nuk kemi “iliridas”, “kosovolindorë“, “gucianë” në të njëjtën mënyrë? Kjo çështje bëhet edhe më e mprehtë po të shikojmë që nuk ekzistojnë, të paktën jo në mënyrë të zakonshme, terma si “iliridas” për shqiptarët e Maqedonisë së Veriut, “kosovolindorë” për ata të Preshevës, Bujanocit dhe Medvegjës, apo “plavjanë” dhe “gucianë” si identitete të veçanta kombëtare për shqiptarët e Malit të Zi. Kjo ndodh sepse shqiptarët në këto rajone nuk kanë braktisur përkatësinë e tyre etnike për t’u zhytur në një identitet lokalist ose rajonal. (Në anën tjetër ligjbërsit dhe ligjzbatuesit e shtetësisë në Maqedoninë e Veriut janë maqedonët, që shqiptarët ende edhe sot i trajtojnë si një lloj pakice kombëtare, po ashtu edhe në Mal të Zi janë malazezët, dhe shqiptarët nuk kanë as ndonjë status juridik qytetar, si në rastin e Kosovës, por ata nuk llogariten as si minoritet, pavarsisht faktit shkencor se ata edhe në këto vendbanime shqiptarët janë autoktonë. Dhe mos të flasim për shqiptarët në Kosovën Lindore, në Sanxhak, ose për çamërinë!).

Ata janë, para së gjithash dhe mbi të gjitha, shqiptarë. Pra, një komb që shtrihet në disa shtete, por që ruan një gjuhë, kulturë, histori dhe aspiratë të përbashkët. Madje, edhe termi “Iliridë”, i përdorur në disa qarqe shqiptare në Maqedoninë e Veriut, është më shumë një emërtim simbolik dhe historik, sesa një përpjekje për të ndërtuar një identitet të veçantë. Kjo dëshmon se në shumicën e rasteve, shqiptarët kanë refuzuar të zëvendësojnë identitetin e tyre kombëtar me ndonjë identitet tjetër, qofshin këto të formës qytetare apo rajonale. Ata kanë kërkuar njohjen e të drejtave të tyre si shqiptarë, jo si maqedonas të veçantë, as si “jugoserbë”, e as si “malazezë shqiptarofolës“. Ata kanë kërkesa të drejta për të qenë shtetformues në Maqedoninë e Veriut!

Ilirida: (Maqedonia e Veriut). Edhe një herë termi “Iliridë” është përdorur në disa procese politike shqiptare për të emërtuar rajonin e banuar me shqiptarë në Maqedoninë e Veriut, në përpjekje për t’i dhënë një karakter më historik dhe simbolik. Fjalori që përmban fjalën “iliridas” buron nga kjo ide, por ai nuk është term zyrtar, dhe as i përdorur gjerësisht në dokumente shtetërore apo ndërkombëtare. Për shembull, në Kuvendin e Maqedonisë apo në raportet e OKB-së, nuk gjejmë askund ndonjë përfaqësim si “iliridas”. Shqiptarët në këtë rajon vetëquhen “shqiptarë” dhe luftojnë për të drejtat e tyre si pakicë kombëtare shqiptare. Ata kanë harruar me ose pavetëdije se janë autoktonë. Në këtë kontekst, përdorimi i termit “iliridas” mund të keqkuptohet si një përpjekje për të krijuar një identitet të ri, që në fakt nuk pasqyron realitetin etno-kulturor të atij komuniteti. Një i ri shqiptar nga Tetova, për shembull, nuk do të thotë se është “iliridas”, por “shqiptar nga Maqedonia e Veriut”. Kjo është më e saktë, më përfaqësuese dhe më afër ndjenjës së tij kombëtare. Ndërkohë, vetë fjala Maqedoni ka rrënjë historie të shqipës së lashtë, dhe kjo është fjalë e jona, bashkë me Aleksadrin e Madh! *1.

Rasti i Kosovës: termi “kosovar” si zëvendësim për “shqiptar” *2. Në Kushtetutën e Republikës së Kosovës, nuk përmendet kombësia shqiptare si shtetformuese. Në vend të saj, flitet për qytetarët e Kosovës dhe për komunitete të tjera jo-shumicë. Përdorimi i termit “kosovar” në vend të “shqiptar”është institucionalizuar jo vetëm në gjuhën ligjore, por edhe në diskursin publik, mediatik dhe diplomatik. Çfarë ndodh me këtë? Ky lloj zëvendësimi ka krijuar një identitet të ri qytetar, por që shumëkush e përdor edhe si maskë për të shmangur identitetin shqiptar. Pasojat politike janë shumë të qarta. Kjo gjë i ka shërbyer Serbisë dhe disa aktorëve ndërkombëtarë, të cilët preferojnë një Kosovë me identitet neutral, dhe jo një shtet shqiptar që u nda nga Serbia me ndihmën ndërkombëtare. Kështu, shqiptarët në Kosovë identifikohen padrejtësisht edhe në aspektin juridik si “kosovarë”, por jo si shqiptarë në kuptimin kombëtar.

Rasti i Iliridës (Maqedonia e Veriut) dhe mohimi i statusit të shqiptarëve si shtetformues. Në Maqedoninë e Veriut, shqiptarët nuk quhen as shtetformues, dhe nuk lejohet ndërtimi i një identiteti politik të pavarur me emër të veçantë. Termi “Iliridë” ka qenë një iniciativë politike, jo juridike, që synonte të përfaqësonte zonat shqiptare në Maqedoni. Por ky emër nuk u pranua nga shteti maqedonas, dhe përdorimi i tij u konsiderua antikushtetues apo provokues.

Pra çfarë kemi këtu? Shqiptarët përbëjnë mbi 45% të popullsisë, por nuk kanë të drejtë të quhen dhe as të jenë: “shqiptarë shtetformues”, e as të kenë një zonë me emërtim të tyre (si në rastin e Kosovës). Ata detyrohen të jenë “bashkësi etnike”, ndërkohë që maqedonasit janë “popull shtetformues”. Kur shqiptarët tentuan të vetidentifikohen si “iliridas”, kjo u shtyp ose u hesht nga politika dhe ndërkombëtarët.

Sanxhaku,  Plava dhe Gucia, (ende nën Serbi dhe Mal të Zi). Në këtë zonë të thellë malore, shqiptarët njihen ndonjëherë si “plavjanë” apo “gucianë”, por këto janë terma vendore, jo kombëtare. Ato tregojnë prejardhjen gjeografike, jo ndonjë ndarje të veçantë etnike. Askush nuk thotë “jam plavjan kombëtarisht”, por “jam shqiptar nga Plava”. Këto emërtime janë të ngjashme me mënyrën se si në Shqipëri dikush thotë “jam gjirokastrit” apo “jam nga Tropoja ose tropojan, durrsak etj.”, pa e ndarë veten nga identiteti shqiptar.

Shqiptarët në Sanxhak janë një pakicë e vogël, shpesh e margjinalizuar, dhe për dekada kanë qenë nën ndikimin e politikave të asimilimit. Pjesa më e madhe e banorëve të Sanxhakut sot identifikohen si boshnjakë, sepse „ata nuk e dinë“ ose nuk guxojnë ende ta dinë se janë të asimiluar. Megjithatë, ekziston edhe një grup shqiptarësh autoktonë, që i kanë mbijetuar të gjitha fortunave historike të cilët janë pjesë e historisë dhe të tokës shqiptare atje.

Përdorimi i fjalës “sanxhaklinj shqiptarë” nuk është i përhapur, sepse nuk përfaqëson një identitet të mirëformuar apo të veçuar. Termi “sanxhaklinj” zakonisht nënkupton përkatësi rajonale, jo etnike. Kështu, edhe një shqiptar nga Tutini, një boshnjak nga Novi Pazari dhe një rom nga Sjenica mund të quhen “sanxhaklinj” në kuptimin gjeografik. Për të qenë të qartë dhe të saktë, më mirë përdorim shprehjen “shqiptarët që jetojnë në Sanxhak”, sesa të shpikim një term të ndërmjetëm që nuk ka as bazë ligjore, as ndjeshmëri etnike të qartë. Në fakt këto terme të cekura më sipër me karakter rajonal kanë buruar nga politika e Beogradit, me qëllimin e vetëm për ta zhdukur identitetin kombëtar të shqiptarëve autoktonë.

Kosova Lindore: (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë). Në këtë zonë, shqiptarët e kanë ruajtur identitetin kombëtar shqiptar me krenari dhe vendosmëri. Ata nuk e quajnë veten “kosovolindorë”, sepse po ashtu edhe ky është një term që i është shtuar vetëm në rrafshin gjeopolitik ose mediatik, për të dalluar zonën nga shteti i Kosovës. Dhe në prag të fillimit të këtij shekulli termi tradicional „Kosova Lindore“ u zëvendësua me termin „Lugna e Preshevës“, me qëllim të minimizimit të këtyre vendbanimeve shqiptare atje. Dhe çuditërisht nese dikush e ka zier këtë projekt në kuzhinat shkencore në Beograd, të tërë opinioni publik në Kosovë, në Shqipëri e kudo e pranojnë si normale pra, „ata e kafshojnë sapunin për samun“. Pra nuk ka pasur asnjë reagim ndaj këtij qëllimi  si terminologji politike: “Lugina e Preshevës“, nga asnjë institucion shqiptaro-shqiptar.

Në fakt, shumë nga banorët e Preshevës, Medvegjes dhe Bujanocit ndihen shumë më afër Kosovës sesa Beogradit, por as kjo afërsi nuk i bën ata më pak shqiptarë. Termi “kosovolindor” mund të përdoret në ndonjë raport teknik, por nuk ka kuptim etnik ose të identitetit. Për shembull, një i ri nga Medvegja që shkon për të studiuar në Prishtinë nuk e quan veten “kosovolindor”, por “shqiptar nga Presheva”, duke e lidhur përkatësinë e vet me kombin e jo me drejtimin e rrethit ose drejtimin gjeografik, për faktin se historikisht kjo tokë është shqiptare…

Zhdukja e adresave si mjet për spastrim etnik në Kosovën Lindore: Në zonën e Preshevës, Bujanocit dhe sidomos në Medvegjë, Serbia ka përdorur një strategji të rafinuar, të heshtur dhe jashtë vëmendjes së mediave ndërkombëtare: zhdukjen administrative të adresave të banorëve shqiptarë. Ky veprim është një akt që në pamje të parë duket burokratik, por në përmbajtje është thellësisht politik dhe etnik. Me të njëjtin shabllon që regjimet koloniale kanë përdorur për të zhdukur popuj pa armë, Serbia ka çregjistruar mijëra shqiptarë nga vendbanimet e tyre amtare nën arsyetimin e mungesës fizike në territor, duke u mohuar kështu automatikisht të drejtën për dokumente, pronë, votë dhe, rrjedhimisht, për ekzistencë të ligjshme. Në Medvegjë, për shembull, raportohet se mbi 4.000 shqiptarë janë fshirë nga regjistrat civilë vetëm në dekadën e fundit.

Ky është një numër i madh për një komunë që dikur kishte shumicë shqiptare, por që sot është shndërruar në një zonë të boshatisur etnikisht përmes metodave administrative, që nuk përplasen me armë, por fshijnë jetë me një vendim zyre. Kjo zhdukje e adresave nënkupton që një familje shqiptare që ka jetuar në një shtëpi brez pas brezi, papritmas zbulohet se nuk figuron më në sistem si banore e atij vendbanimi. Fëmijët e tyre nuk mund të regjistrohen në shkollë. Të moshuarit nuk mund të marrin ndihma sociale. Askush nuk mund të votojë, të marrë pasaportë, të regjistrojë pronën apo të kërkojë shërbime publike, sepse sipas sistemit serb ata “nuk ekzistojnë”.

Kjo është forma më e heshtur, por më e rrezikshme e spastrimit etnik në Ballkanin e shekullit XXI – sepse nuk ndodh me tanke, por me vula dhe vendime të heshtura të zyrtarëve lokalë që veprojnë sipas një plani të mirëmenduar të shtetit serb për të reduktuar gradualisht prezencën shqiptare në këtë zonë pa shkaktuar ndonjë krizë ndërkombëtare. Ndryshe nga Çamëria, ku dëbimi ndodhi me armë, dhe ndryshe nga Kosova, ku krimet u bënë përmes dhunës masive, në Kosovën Lindore ndodh një “çamëri e heshtur”, ku shqiptarët nuk dëbohen me dhunë, por përjashtohen nga sistemi. Ky përjashtim u mohon jo vetëm të drejtat, por edhe vetë ekzistencën ligjore.

Për këtë arsye, çdo përpjekje për të emërtuar këtë zonë si “Kosova Lindore” është thjesht një orientim gjeografik. Shqiptarët e Preshevës, Bujanocit e Medvegjës nuk janë “kosovolindorë” si identitet i ri, ose si „Lugina e Preshevës“ si logjikë minimizuese, por shqiptarë që po luftojnë për të ruajtur atë pak që u ka mbetur nga identiteti i tyre historik, kulturor dhe administrativ. Prandaj, zgjidhja nuk është thjesht në përdorimin e një termi më të saktë, por në angazhimin institucional që këto zona të mos lihen të fshihen përmes teknikaliteteve. Adresa është më shumë sesa një rrugë. Është një e drejtë për të ekzistuar. Dhe kur ajo të merret padrejtësisht, bashkë me të fshihet e ardhmja.

Çamëria ende është një plagë e gjallë në trupin e kombit shqiptar: Çamëria, kjo krahinë e lashtë shqiptare e vendosur në jug të Epirit, sot e pushtuar dhe e heshtur brenda kufijve të shtetit grek, nën hijen e emërtimit administrativ “Thesprotia”, mbetet një nga plagët më të thella të kombit tonë, jo vetëm për shkak të dhunës dhe dëbimeve të kryera mbi banorët e saj shqiptarë gjatë viteve 1944–1945, por edhe për heshtjen e qëllimshme që pasoi më pas, si një heshtje që ka mbuluar mbi tridhjetë mijë jetë të copëtuara, shtëpi të shkreta dhe varre të mbyllura në dheun e huaj pa emër e pa kujtim.
Shqiptarët çamë, të cilët i përkisnin një tradite të gjatë historike e kulturore, ku përziheshin besimi mysliman dhe ai ortodoks, u trajtuan nga regjimi grek i kohës si të huaj në tokën e tyre dhe u shpallën armiq, kolaboracionistë, dhe në emër të një gjuhe politike të zhveshur nga çdo ndjenjë njerëzore, u dëbuan dhunshëm nga shtëpitë e tyre nga forcat paraushtarake të udhëhequra nga Zerva, pa iu lënë as të drejtën për të marrë me vete gurin e pragut apo kujtimin e gjyshërve.

Që prej asaj kohe e deri sot, shteti grek jo vetëm që ka refuzuar të njohë genocidin ndaj çamëve, por u ka mohuar edhe të drejtën e kthimit, të kompensimit për pronat e grabitura dhe, mbi të gjitha, të drejtën për të ekzistuar si komunitet, nuk njihet asnjë minoritet çam, asnjë bashkësi shqiptare në jug të Greqisë, sikur ata njerëz të mos kenë qenë kurrë pjesë e asaj toke që e kanë mbarsur me jetën, gjakun dhe gjuhën e tyre. Në këtë dramë të rëndë historike, Çamëria është pjesë e pandashme e trungut kombëtar shqiptar. Dhe drejtësia për të nuk është një favor që duhet kërkuar me lutje, por një borxh historik që duhet kërkuar me dinjitet.

Çamëria nuk është më një çështje e së kaluarës, as një objekt muzeal për tubime vjetore nostalgjike, por një kauzë e gjallë, një thirrje për drejtësi që kërkon zgjidhje konkrete: njohje zyrtare të krimeve të kryera ndaj saj, të drejtën për kthim në troje, për rivendosjen e pronave të sekuestruara dhe për përfaqësim politik të çamëve në strukturat shtetërore dhe ndërkombëtare që kanë detyrimin të mbrojnë të drejtat e popujve të nëpërkëmbur. Nëse dëshirojmë të mos përsëritet Çamëria tjetër kund, atëherë duhet që kombi shqiptar të ndërtojë një platformë të përbashkët, ku çdo trohë e historisë sonë të ketë zërin e vet, dhe çdo pjesëtar i kombit të mos ndjehet më i harruar në territorin që dikur e ka quajtur shtëpi, sepse drejtësia për Çamërinë nuk është vetëm një çështje e shqiptarëve të dëbuar, por një gur prove për dinjitetin e gjithë kombit.

Rreziku i krijimit të identiteteve rajonale si zëvendësim për identitetin kombëtar: Krijimi dhe përdorimi i etiketimeve të shetësisë në aspektin administrativo-juridik si “kosovar”, “sanxhaklinj”, „ortodok“, „musliman“ etj., kur nuk kanë për qëllim gjoja qytetarinë, por në fakt bëhet zëvendësimi i kombësisë, (edhe në aspektin juridiko-administrativ), që siç dihet ky fenomen i pranishëm ka sjellur disa probleme të mëdha:
a) Ka zbehur përkatësinë kombëtare shqiptare, duke krijuar ndarje të brendshme në vend që të forcohet harmonizimi i brendshëm kulturor, në funksion të ruajtjes së vlerave kombëtare.

b) Ka ndihmuar agjenda të huaja, sidomos serbe ose maqedonase, që e duan një shqiptar më pak të lidhur me trungun e vet etnik.
c) Kjo qasje ka krijuar huti mes vetë shqiptarëve, sidomos në diskursin politik, kulturor dhe diplomatik. Për shembull, nëse një i ri nga Ferizaj prezantohet si “kosovar” dhe jo si “shqiptar nga Kosova”, ai pa dashur mund t’i japë një mesazh të gabuar bashkëkombësve të tij në Durrës, Tetovë, Ulqin, Korçë apo Preshevë.

Rekomandime për përdorim të saktë dhe të unifikuar të termave: Në funksion të qartësisë, respektit dhe ruajtjes së përbashkët kombëtare:
1) Përdorim termat si “shqiptar nga Kosova”, “shqiptar nga Ilirida”, “shqiptar nga Mali i Zi”, “shqiptar nga Sanxhaku” etj.
2) Termi “kosovar” mund të përdoret vetëm për të përshkruar qytetarinë e një personi që ka pasaportë të Kosovës, por jo për përkatësinë kombëtare, e cila mbetet vetëm shqiptare.
3) Duhet të jemi të kujdesshëm që mos ta ngatërrojmë përkatësinë rajonale me identitetin kombëtar, sepse kjo shpesh është ajo që kundërshtarët tanë politikë duan, sepse ka ndonjë shqiptar që ende nuk e di më saktësisht se kush është pabarazia që krijohet…
4) Në Kosovë, shqiptarët janë shumicë, por nuk identifikohen më zyrtarisht si të tillë. Pra, emri “shqiptar” zëvendësohet me një “neutralitet qytetar” që shërben për të fshehur të vërtetën historike dhe etnike.
5) Në Maqedoni, shqiptarët janë një komb i madh autokton, por nuk lejohen të ndërtojnë as një identitet politik të veçantë, siç bëhet me “iliridasin”, që do të ishte një barazpeshë simbolike ndaj “maqedonasit”. Kjo është strategji e njëjtë, por me dy forma:
a) Në Kosovë: “shqiptari” shuhet në emër të “kosovarit”.
b) Në Maqedoni: “shqiptari” kufizohet vetëm si “pakicë”, dhe nuk lejohet të marrë formë tjetër përfaqësuese. Pabarazia që krijohet me formolime të dëmshme kombëtare për shqiptarët.
c) Gjuha shqipe në Maqedoninë e Veriut ende nuk është gjuhë zyrtare në të gjithë territorin e vendit, edhe pse shqiptarët përbëjnë një pjesë të konsiderueshme ose rreth gjysmës së popullsisë atje.
ç) Ndërkohë, në Kosovë, gjuha serbe është zyrtare në mbarë territorin, megjithëse serbët përbëjnë më pak se 2% të popullsisë.Tabela:

Sot, mendimi shkencor i pavarur pothuajse nuk ekziston. Akademitë e shkencave shqiptare në të gjitha shtetet tona, në shumicën e rasteve, janë joaktive dhe tërësisht të margjinalizuara. Dominimi i terminologjisë sllave në administratat shtetërore të vendeve me shumicë shqiptare tregon se shqiptarët, ende në truallin e tyre autokton dhe me një trashëgimi të thellë historike, nuk janë bërë plotësisht zot të shtetit të tyre. Kjo mospërputhje ndërmjet identitetit kombëtar dhe strukturave shtetërore është ndër arsyet kryesore të ngecjes në zhvillimin ekonomik, arsimor dhe institucional. Është e domosdoshme që shqiptarët, në të gjithë Gadishullin Ilirik, të çlirojnë vetveten nga format e imponuara të administrimit të okupatorëve historikë, që me struktura të tyre që vazhdojnë të mbajnë gjallë modele të vjetra shtypjeje dhe ndikimi nga administrata serbo-sllave, edhe pse në mënyra më të sofistikuara. Çlirimi i plotë i shqiptarëve nuk është thjesht territorial apo politik, por mbi të gjitha kulturor, administrativ dhe institucional, por edhe gjuhësor.

Edhe pse sot roli i kufijve ka humbur rëndësinë dominuese, sipas modelit të vendeve të Bashkimit Evropian, shqiptarët vazhdojnë të jenë të ndarë nga vendbanimet e tyre historike, të cilat shpesh administrohen nga struktura që përfaqësojnë “okupatorët historikë”. Por ndarja më e rrezikshme është ajo brenda vetë shoqërisë shqiptare: muret e mentalitetit të trashëguar, që nuk kanë burim shqiptar, por që fatkeqësisht ende praktikohen, shpesh duke mohuar vlerat tona të vërteta, ato që Perëndimi na i ka njohur dhe vlerësuar ndër shekuj.

Akademitë shqiptare, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri, kanë qenë thuajse inekzistente gjatë gjithë periudhës së tranzicionit, sidomos në prodhimin e mendimit shkencor mbi çështje të ndjeshme dhe jetike për ekzistencën kombëtare të shqiptarëve. Si pasojë, politika ka funksionuar pa orientim të bazuar në dije, pa mbështetje në analizë shkencore dhe pa ndonjë frikë juridike. Madje, edhe kur pranon logjikën dhe narrativat e okupatorëve historikë, edhe si terminolgji, ajo jo vetëm që nuk është penguar dhe ende nuk po sanksionohet, por shpeshherë shpërblehet dhe forcohet.

Zgjidhja bëhet përmes „Platformës për Referendum Mbarëkombëtar“:
Në kohën kur identiteti kombëtar i shqiptarëve në trojet e veta historike ende edhe sot po tentohet të ricoptohet edhe juridikisht në emër të qytetarisë rajonale apo interesave të jashtme gjeopolitike, zgjidhja qëndron në një projekt të vetëdijshëm, të koordinuar dhe të drejtëpërdrejtë demokratik, për të gjithë shqiptarët në Gadishullin Ilirik, i konceptuar nga programi:„Platforma për Referendum Kombëtar“. Kjo platformë parashikon një model të qartë:

1) Ruajtja e përkatësisë shqiptare përmes pjesëmarrjes popullore në vendimmarrje,
2) Refuzim të emërtimeve që zhdukin etninë,
3) Mbështetje për simbolet dhe institucionet shqiptare në çdo republikë ku jetojnë shqiptarët,
4) Një model funksional konfederal, i ngjashëm me Zvicrën, ku çdo republikë shqiptare ruan autonominë dhe sovranitetin e vet brenda një uniteti kombëtar dhe gjuhësor, dhe shumë çështje të tjera ku lexuesit mund t’i gjejnë në web-faqen tonë.

Zgjidhja në pesë shtylla të rëndësishme:
1) Emri „Shqiptar“ nuk zëvendësohet me emër lokal. Asnjë qytetari në Kosovë, Iliridë, Plavë e Guci, Kosovë Lindore etj., nuk duhet t’i mohohet përkatësia si shqiptar. Përdorimi i termave “kosovar”, “iliridas”, “sanxhakli” etj., nëse kalon përtej kuptimit gjeografik dhe bëhet etniko-politik, përbën një formë të heshtur të asimilimit me leje kombëtare.

2) Diskurs kombëtar i unifikuar për të gjitha trojet. Media, institucionet shkollore dhe politikanët duhet të përdorin një gjuhë të përbashkët dhe gjithëpërfshirëse, që nuk i ndan shqiptarët në kategori të identiteteve të shpikura. Duhet të themi në formën korrekte: a) shqiptar nga Ilirida, b) shqiptar nga Kosova, c) shqiptar nga çamëria, ç) shqiptar nga Mali i Zi, d) shqiptar nga Kosova Lindore… (Pra, jo, “kosovar”, “sanxhakli” etj.).

3) Kushtetutat të pasqyrojnë realitetin etnik. Në Kosovë, shqiptarët nuk përmenden si komb shumicë pavarësisht se mbi 96% janë shqiptarë, ndërsa në Maqedoni nuk njihen si shtetformues, pavarësisht se përbëjnë mbi 45% të popullsisë. Ky mohimi i të drejtës së emrit dhe i rolit historik të shqiptarëve përbën padrejtësi politike që duhet të korrektohet me presion institucional dhe ndërkombëtar.

4) Shqipëria të marrë rol diplomatik aktiv. Shteti shqiptar, si i vetmi subjekt kombëtar në OKB, ka përgjegjësinë historike dhe ligjore të mbrojë identitetin dhe simbolet e shqiptarëve në të gjitha viset. Mjaft më me heshtje diplomatike përballë zhdukjes së përfaqësimit në tekste, pasaporta dhe marrëveshje ndërkombëtare.

5) Referendumi Kombëtar është garancia e vetëvendosjes së shqiptarëve kudo që ata janë. Zgjidhja reale, afatgjatë dhe demokratike, është që shqiptarët në të gjitha trevat të kenë të drejtën të shprehen nëpërmjet referendumeve të organizuara në mënyrë të pavarur dhe gjithëkombëtare, ku:

1) Vendosin për statusin e tyre politik,
2) Ruajnë identitetin kombëtar,
3) Refuzojnë marrëveshjet që u japin territore të tjera fqinjëve,
4) Dhe krijojnë një strukturë konfederale shqiptare sipas modelit zviceran, ku çdo republikë shqiptare ruan identitetin, sovranitetin dhe barazinë me të tjerat.

Kjo është forma më e mirëfilltë e zbatimit të ligjeve të BE-së, që edhe ne mund t’i përdorim dhe aplikojmë që në Referendumin e Parë, pra para futjes në BE. Ky është vendimi më historik i të gjithë shqiptarëve për mbrojtje juridike edhe ndërkombëtare dhe për zhvillim ekonomik të mirëfilltë, për të ecur përpara dhe për të tjekaluar të gjitha ngecjet që kemi hasar gjer më tani.

Nëse kjo nuk ndodh?
1) Shqiptarët do të ricoptohen si “identitete rajonale”, për t’i kënaqur epshet e politikave ekstremiste serbo-sllave, të cilat kanë dhënë prova se janë gjenocidale mbi popullsinë shqiptare. 2) Shtetet fqinj do të vazhdojnë të përdorin “neutralitetin qytetar” për të fshirë përkatësinë shqiptare me të gjitha metodat e djallzuara, sepse kjo i pengon juridikisht në të gjitha variantet e mundshme. Statusi juridik i shqiptarëve nënkupton edhe zhvillim ekonomik, thithje fondesh dhe marrje e përgjegjësisë përballë kërkesave të faktorëve ndërkombëtarë etj. 3) Rrezikojmë të kthehemi në gjendjen e para ‘90-ës, edhe më keq, por me mjete më të sofistikuara: me terminologji, me kompromis, me shantazh diplomatik etj. Këto janë fakte të dhimbshme, që mbjellin pasoja të paparashikueshme…

Autori i këtij shkrimi, njëherit është edhe hartuesi i Programit „Platforma për Referendum Kombëtar“. Gjërsisht: www.platformakombetare.com

1)* Sqarim historik dhe gjuhësor për fjalën “Maqedoni” dhe lidhja me gjuhën shqipen:
1) Fjala “Maqedoni” rrjedh nga emri i lashtë greko-latin Makedonia, që i referohej krahinës së lashtë të maqedonëve, një popull i afërt me ilirët dhe trakët. Sipas shumë studiuesve të historisë dhe gjuhësisë, maqedonët e lashtë nuk kanë qenë grekë të pastër, por një popull indoeuropian, me elemente të përbashkëta gjuhësore dhe kulturore me ilirët, përfshirë paraardhësit e shqiptarëve të sotëm.
2) Lidhja me shqipen: Disa fjalë të gjetura në mbishkrime maqedonase të lashta kanë ngjashmëri me fjalë të shqipes së sotme. Kjo ka shtyrë disa gjuhëtarë dhe historianë të propozojnë se gjuha maqedonase e lashtë ishte ose një dialekt i veçantë indoeuropian me ndikim ilir, ose së paku nuk ishte greke.
3) Aleksandri i Madh është Hero universal me rrënjë që lidhen me Ilirinë.
a) Aleksandri i Madh (356–323 p.e.s.), biri i Filipit II të Maqedonisë, është një figurë e madhe e historisë botërore.
b) Edhe pse në historiografinë zyrtare perëndimore ai quhet “grek”, shumë autorë theksojnë lidhjet e tij me Maqedoninë që ishte jashtë qytet-shteteve klasike greke, dhe kishte kulturë të ndryshme.
c) Në disa burime antike, maqedonët nuk ishin pranuar si grekë nga vetë grekët klasikë (sidomos nga athinasit), çka lë vend për interpretime të tjera mbi origjinën e tyre.
ç) Vetë Filipi II kishte aleanca martesore dhe ushtarake me ilirët, madje Aleksandri i Madh kishte gjyshe nga fisi ilir i taulantëve ose dardanëve (sipas disa kronikave studimore).
4) Përmbledhje: Fjala “Maqedoni” nuk është pronë ekskluzive greke. Ajo është një emërtim i lashtë i një rajoni ku jetuan popuj të ndryshëm me dominim ilir, dhe përfshirë të afërt të tjerë me ilirët. Shqiptarët, si pasardhës të ilirëve, kanë të drejtë të ndihen të lidhur me këtë trashëgimi, jo për ta “zaptuar”, por për të kujtuar rrënjët e tyre në Gadishullin Ilirik, që sot quhet padrejtësisht Ballkan. Kjo lidhje nuk është një shpikje politike moderne, por një çështje identiteti të bazuar në trashëgimi historike, kulturore dhe gjuhësore.
2)* Emri “Kosovë”: Kosovë është një toponim i vonshëm, i dokumentuar që nga shekulli XV, gjatë periudhës osmane. Rrjedh nga fjala sllave “kos” (thëllëzë), dhe Kosovo do të thotë “toka e thëllëzave“. U bë term zyrtar për të emërtuar rajonin qendror të Dardanisë në periudha osmane e më pas jugosllave.
a) Emri “Kosovar”: Term modern për banorët e Kosovës, pa dallim etnie. U përdor fillimisht në kuptim territorial e administrativ. Pas viteve ’90, veçanërisht pas pavarësisë së Kosovës (2008), u konsolidua si identifikim politik e shtetëror, por jo etnik, pra domethënë: “kosovar” = qytetar i Kosovës, jo domosdoshmërisht shqiptar.
b) Emri historik “Dardani”: Dardania ishte një shtet ilir që shtrihej në pjesën më të madhe të Kosovës së sotme, Lindjen e Shqipërisë dhe pjesë të Maqedonisë. Dokumentohet në burimet antike që nga shek. IV p.e.s.. Ishte një njësi politike, kulturore dhe etnike shqiptare ilire, shumë përpara pushtimeve romake, sllave apo osmane.
c) Emri “Dardan”: Dardanët ishin banorët autoktonë të Dardanisë, një nga fiset më të njohura ilire. Sot përdoret nga disa qarqe për të theksuar identitetin historik e autokton shqiptar, përtej kufijve administrativë modernë si “Kosova”.