Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Narrativi historik në traktin për çlirimin e Kosovës
Në vazhdim të traktit që i përkiste lëvizjes ilegale shqiptare të viteve ’70, gjejmë një rrëfim të thellë historik, të ngarkuar me emocione dhe ndjenjë të theksuar padrejtësie, që i drejtohet lexuesit jo vetëm si qytetar i një kohe të caktuar, por si pjesë e një trashëgimie të përbashkët të dhembjes dhe rezistencës. Teksti nënvizon faktin se, në vitin e shpërndarjes së traktit, ishin mbushur plot 62 vjet që prej copëtimit tragjik të Shqipërisë, një ngjarje që kishte ndarë në mënyrë të dhunshme kombin shqiptar në dy pjesë të ndryshme politike dhe shtetërore. Ky akt i ndarjes së territorit nuk paraqitej vetëm si një realitet gjeopolitik, por si një plagë e hapur në trupin e kombit, një padrejtësi që vazhdonte të rrezatonte pasoja të dhimbshme për breza të tërë.
Sipas narratives së traktit, Kosova – e cilësuar si “gjysma e Shqipërisë” – ishte lënë nën sundimin e monarkëve jugosllavë, të cilët përfaqësonin jo thjesht një regjim politik, por një makineri shtypëse e cila kishte si qëllim zhdukjen e identitetit shqiptar nga harta politike dhe kulturore e rajonit. Autorët e traktit përdorin gjuhë të fortë për të përshkruar përpjekjet sistematike të “kralëve të Jugosllavisë” për të shuar shqiptarët “nga faqja e dheut” – një retorikë që synonte jo vetëm të nënvizonte intensitetin e represionit, por edhe të nxiste një ndjeshmëri kolektive rreth rrezikut ekzistencial që kërcënonte qenësinë kombëtare.
Rrëfimi historik më tej përqendrohet në Luftën e Dytë Botërore, e cila përshkruhet si një moment kulmor i mobilizimit të popullit shqiptar për çlirim. Sipas traktit, shqiptarët u ngritën me të gjithë forcën e tyre për ta hedhur tej zgjedhën e shtypjes jugosllave, me shpresën se sakrifica e madhe – përfshirë gjakun e derdhur – do të sillte një fund të ndarjes dhe robërisë. Por në vend të kësaj, realiteti historik mori një kthesë zhgënjyese: edhe pse territori u çlirua nga pushtimi fashist, regjimi i ri i Josip Broz Titos, i përshkruar në trakt si “xhelat” së bashku me “këlyshët e tij”, e riktheu Kosovën nën kontrollin jugosllav, duke vazhduar projektin e mohimit dhe copëtimit kombëtar.
Ky përshkrim i zhvillimeve historike nuk kishte vetëm funksionin e informimit, por i shërbente një qëllimi shumë më të gjerë: të ngjallte ndërgjegjësim kombëtar, të ushqente kujtesën kolektive për padrejtësitë historike, dhe të krijonte një ndjenjë urgjence për veprim politik e patriotik. Duke përshkruar dhimbjen e ndarjes, mizoritë e sunduesve, dhe tradhtinë e shpresave të pasluftës, traktet e tilla ndërtonin një narrativë mobilizuese që synonte të përbashkonte shqiptarët rreth një qëllimi të vetëm dhe të shenjtë: çlirimin dhe bashkimin kombëtar.
Në këtë mënyrë, ky tekst nuk është vetëm një koment i thjeshtë historik, por një akt i vetëdijes politike, një reflektim i dhimbshëm i një historie të ndërprerë, dhe një apel i fuqishëm për vazhdimin e rezistencës kundër padrejtësisë së institucionalizuar.
Zhgënjimi i popullit shqiptar nën regjimin e Titos
Periudha që pasoi vendosjen e Josip Broz Titos në pushtet shënoi një kthesë të thellë dhe, për popullin shqiptar nën Jugosllavi, një fillim të një kapitulli të ri sundimi – një formë tjetër e shtypjes që, ndonëse e artikuluar në gjuhën e barazisë, vërtetoi se ishte edhe më e rëndë dhe më përjashtuese se çdo regjim i mëparshëm. Traktet e lëvizjes ilegale shqiptare e portretizojnë këtë kohë jo si çlirim, por si një zhvendosje të trysnisë nga një regjim i huaj kolonial te një tjetër, i brendshëm dhe ideologjikisht i kamufluar si aleat i popujve.
Për shqiptarët në Kosovë dhe në trevat tjera të copëtuara, shpresa për bashkim dhe vetëvendosje, që ishte ushqyer gjatë Luftës së Dytë Botërore me sakrifica të mëdha, shpejt u përplas me murin e realpolitikës jugosllave. Marrëdhënia e tyre me regjimin e ri nuk u përjetua si një kapitull i ri i lirisë, por si një zhgënjim i thellë. Copëtimi i tokave shqiptare dhe aneksimi i Kosovës nën juridiksionin e Serbisë brenda Federatës Jugosllave ishte një vendim që populli shqiptar jo vetëm që nuk e pranoi, por e ndjeu si një dhunim të drejtpërdrejtë të identitetit të tij historik dhe të drejtave të tij kombëtare.
Në këtë kontekst, qëndrimet e Partisë Komuniste të Jugosllavisë (PKJ) u përjetuan si tradhti politike ndaj aspiratave të shqiptarëve. Në vend që të mbështeste barazinë mes kombeve dhe të ndihmonte në drejtimin e padrejtësive historike të trashëguara nga e kaluara monarkike dhe kolonialiste, PKJ-ja zgjodhi të riprodhonte strukturat e dominimit dhe të mbante të pandryshuar arkitekturën e padrejtësisë. Kjo i thelloi edhe më shumë ndjenjat e zhgënjimit dhe e shtoi mosbesimin e shqiptarëve ndaj çdo premtimi të barazisë brenda federatës shumëkombëshe.
Për pasojë, periudha e sundimit titist nuk u jetua nga shqiptarët si një fazë e emancipimit socialist, por si një formë më e sofistikuar e kontrollit, përjashtimit dhe asimilimit të heshtur. Në vend të çlirimit të pritur, ata përjetuan një shtypje që, siç përmendet në trakte, u ndie më e rëndë “se kurrë më parë”. Dhe kjo nuk ndodhi vetëm për shkak të dhunës institucionale, por për shkak të zhgënjimit të thellë që vjen kur një regjim që premton drejtësi, shndërrohet në vazhdues të padrejtësisë.
Ky realitet e ktheu rezistencën shqiptare në një akt të përhershëm të kujtesës historike, të përpjekjes për të rikthyer të drejtën e mohuar dhe për të denoncuar hipokrizinë e pushteteve që flisnin në emër të popullit, por vepronin kundër tij. Prandaj, përmes gjuhës së drejtpërdrejtë të trakteve ilegale, populli shqiptar jo vetëm që artikuloi revoltën e vet, por ruajti të gjallë ndërgjegjen politike kombëtare në një kohë të sundimit të butë vetëm në formë, por brutal në përmbajtje.
Kritika e politikës titiste në narrativen e traktit
Në strukturën retorike dhe ideologjike të traktit të shpërndarë nga lëvizja ilegale shqiptare, gjejmë një qasje thellësisht kritike ndaj regjimit të Josip Broz Titos, e cila artikulohet jo vetëm nëpërmjet pohimeve të drejtpërdrejta, por edhe përmes një forme të mprehtë pyetësori retorik. Një nga momentet më të spikatura në këtë drejtim është pyetja që autorët e traktit ia drejtojnë masave popullore, duke kërkuar reflektim dhe ndërgjegjësim: “Bëjmë pyetje se çka na solli politika e Titos?”. Kjo nuk është një pyetje thjesht retorike, por një akt politik që synon të trazojë vetëdijen kolektive dhe të nxisë analizën kritike të përvojës së përbashkët nën sundimin jugosllav.
Përgjigjja që i jepet kësaj pyetjeje është po aq e fortë dhe e pa ekuivokë: sipas traktit, politika e Titos, ndonëse e artikuluar në emër të vëllazërimit dhe bashkimit mes popujve, nuk ka sjellë asgjë tjetër veçse vazhdimësinë e padrejtësive historike të trashëguara nga regjimet e mëparshme. Në mënyrë të qartë, Tito krahasohet me “kralin e vjetër” – një figurë që simbolizon kolonializmin e ashpër dhe shtypjen sistematike të shqiptarëve – duke sugjeruar se, në thelb, asgjë nuk ka ndryshuar. Sundimi i ri është thjesht një vazhdim i modelit të vjetër të dhunës, nën një ideologji tjetër dhe me mjete më të sofistikuara.
Ajo që theksohet në mënyrë të veçantë është grabitja e pasurisë territoriale dhe njerëzore të Kosovës: “Na i mori tokat më të mira të Kosovës”, thuhet në trakt, duke vënë theksin mbi eksproprijimin ekonomik dhe gjeografik që regjimi kishte ndërmarrë ndaj popullit shqiptar. Kjo nuk është vetëm një akuzë për humbje territoriale, por edhe një dëshmi e ndjesisë së përjashtimit sistematik dhe të pabarazisë strukturore që përjetonin shqiptarët në Jugosllavi.
Për më tepër, kritika arrin kulmin në deklaratën rrëqethëse: “Na i vrau dhe po na i vret bijtë më të mirë të popullit”. Kjo frazë shpreh thellësisht dhimbjen kolektive për humbjen e elitës së re, të rinjve intelektualë dhe aktivistëve që i kishin kushtuar jetën idealeve të lirisë dhe përparimit kombëtar. Vrasja dhe persekutimi i tyre përjetohet jo vetëm si krim individual, por si një goditje e qëllimshme ndaj së ardhmes së popullit shqiptar – një tentativë për të shuar çdo dritë shprese dhe për të zhbërë strukturën e rezistencës intelektuale dhe morale të shoqërisë.
Në këtë mënyrë, trakti nuk është vetëm një akuzë e ashpër ndaj politikave të Titos, por një analizë e thellë e dështimit të projektit jugosllav për shqiptarët. Ai shndërrohet në një akt rezistence jo vetëm kundër dhunës fizike, por edhe kundër harresës, manipulimit dhe narrativeve zyrtare që përpiqeshin të fshehin realitetin e shtypjes nën petkun e bashkëjetesës shumëkombëshe. Përmes pyetjes së tyre të thjeshtë, por të ngarkuar me peshë historike dhe emocionale, autorët e traktit përpiqeshin të zgjonin ndërgjegjen e një populli që, përmes vuajtjeve të shumta, ishte ende në kërkim të drejtësisë së mohuar.
Dhuna Sistematike e Regjimit Titist
– Një Strategji e Frikës dhe Shkatërrimit Kolektiv
Në diskursin e traktit të shpërndarë nga organizatat ilegale shqiptare, kritika ndaj regjimit jugosllav të Titos kapërcen kufijtë e një qortimi politik të zakonshëm dhe shndërrohet në një akuzë të rëndë dhe të detajuar për krimet e sistemit ndaj popullit shqiptar. Kjo retorikë e ashpër dhe emocionale nuk buron vetëm nga revolta e momentit, por nga një përvojë e thellë dhe e zgjatur dhune, humbjeje dhe poshtërimi kolektiv. Në thelb të saj qëndron bindja se regjimi i Titos, bashkë me bashkëpunëtorët e tij të afërt si Edvard Kardelji, Aleksandar Rankoviqi, Vladimir Bakariqi dhe të tjerë, jo vetëm që përjashtuan shqiptarët nga struktura reale e pushtetit, por u përpoqën në mënyrë sistematike të shkatërrojnë strukturën e tyre sociale, politike dhe morale.
Sipas traktit, një nga aspektet më tragjike të këtij sundimi ishte eliminimi i figurave më të ndershme dhe më të përkushtuara të lëvizjes kombëtare shqiptare – veçanërisht i komunistëve shqiptarë që, pavarësisht bindjeve të tyre ideologjike, ishin të përkushtuar ndaj interesave kombëtare të popullit të tyre. Vrasja e tyre, paraqitet jo si pasojë e ndonjë përplasjeje ideologjike, por si akt i qëllimshëm i pastrimit politik dhe etnik, që synonte të zbrazte skenën shoqërore nga zërat që mund të artikulonin rezistencë, ndershmëri dhe integritet moral.
Por shtypja nuk u ndal vetëm në eliminimin e figurave publike. Trakti denoncon faktin se aparati shtetëror jugosllav e thelloi dhunën duke e shtrirë në mënyrë brutale ndaj gjithë spektrit të popullsisë – burra, gra, fëmijë dhe pleq. Kjo dhunë e përhapur u përjetua si një strategji e frikshme e sundimit përmes terrorit, e cila nuk synonte vetëm eliminimin fizik të individëve, por krijimin e një klime të përgjithshme frike, nënshtrimi dhe dëshpërimi. Me mijëra jetë njerëzore humbën në mënyrë të pashpjegueshme, pa gjykime të drejta, në një periudhë ku brutaliteti shtetëror ishte bërë pjesë e mekanizmit të zakonshëm të qeverisjes.
Në këtë kontekst përmendet me tone të veçanta edhe “Aksioni i armëve” i vitit 1956 – një ndër ngjarjet më të errëta të historisë së pasluftës në Kosovë. I paraqitur si një fushatë për mbledhjen e armëve ilegale, ky aksion u shndërrua në një operacion masiv represiv kundër shqiptarëve, ku me mijëra burra u arrestuan, u torturuan, u shpallën të paaftë dhe shumë prej tyre edhe u ekzekutuan. Ky episod përshkruhet si një formë e dhunës së institucionalizuar që jo vetëm që dëmtoi individët fizikisht dhe psiqikisht, por shkatërroi edhe strukturën e sigurisë kolektive të një popullsie të tërë, duke përhapur një ndjenjë të thellë pasigurie dhe dëshpërimi.
Trakti, përmes kësaj narrative të mbështetur mbi fakte historike dhe kujtesë kolektive, synon të denoncojë jo vetëm dhunën e regjimit, por edhe hipokrizinë e tij ideologjike. Në vend që të sillte barazi, drejtësi dhe çlirim, regjimi titist u kthye në një instrument brutal të mohimit të të drejtave elementare, duke lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e popullit shqiptar. Kjo përvojë tragjike, e përshkruar me intensitet emocional në trakte, mbetet një thirrje e fuqishme për të mos harruar, për të dokumentuar, dhe për të ndërtuar një të ardhme mbi themelet e së vërtetës dhe kujtesës së drejtë historike.
Një analizë kritike e politikës titiste në traktet e rezistencës shqiptare
Në tekstet e shpërndara nga lëvizja ilegale shqiptare të viteve ’70, kritika ndaj politikës jugosllave të udhëhequr nga Josip Broz Tito shfaqet me intensitet të veçantë, duke e paraqitur atë si një formë të sofistikuar të dhunës politike dhe kulturore, që shtrihej përtej represionit të drejtpërdrejtë dhe synonte deformimin e vetë strukturës shpirtërore të popullit shqiptar. Në qendër të kësaj kritike qëndron bindja se regjimi titist, përmes një politike të quajtur “djallëzore”, kishte ndërmarrë një strategji të mirëmenduar për të dobësuar elementin më të gjallë dhe më të rëndësishëm të shoqërisë shqiptare – rininë.
Sipas trakteve të kohës, Tito nuk vepronte vetëm përmes dhunës së hapur fizike apo burgosjes së aktivistëve politikë, por edhe përmes një procesi më të heshtur dhe të rrezikshëm: shthurjes morale dhe shpirtërore të brezit të ri. Përmes mjeteve ideologjike, edukimit të kontrolluar dhe propagandës sistematike, ai synonte të shndërronte rininë shqiptare në një masë të shpërfytyruar politikisht dhe të paaftë për të artikuluar dhe mbrojtur idealet e lirisë dhe të vetëvendosjes. Kjo formë e re e kolonizimit nuk synonte më thjesht territoret, por mendjen dhe ndërgjegjen e njeriut – një pushtim i brendshëm që konsiderohej edhe më i rrezikshëm sesa dhuna e hapur.
Në këtë kontekst, trakti denoncon edhe përpjekjet e regjimit për të krijuar përçarje të brendshme në shoqërinë shqiptare. Përmes manipulimit, frikës dhe infiltrimit të strukturave, shqiptarët shtyheshin drejt një lufte të brendshme, ku vëllai ngrihej kundër vëllait. Kjo taktikë, sipas autorëve të traktit, ishte një strategji e qëllimshme për të minuar kohezionin kombëtar dhe për të shuar çdo mundësi të organizimit kolektiv. Ironia tragjike e kësaj situate përshkruhet me një metaforë të fuqishme: “vetë na shtynë, vetë na burgosin dhe vetë qeshin me neve” – një pohim që pasqyron jo vetëm mekanizmin shtypës, por edhe përçmimin me të cilin regjimi shihte viktimat e vet.
Për më tepër, trakti kritikon me ashpërsi pasojat e politikës revizioniste të Titos, e cila, sipas perceptimit të autorëve, nuk ndihmoi në emancipimin e popullit shqiptar, por kontribuoi në shpërbërjen e tij. Emigrimi i detyruar i shumë prej bijve më të denjë të kombit në vende të ndryshme të botës shihet si humbje e dyfishtë: jo vetëm si ikje fizike nga atdheu, por si shkulje e forcës mendore, morale dhe organizative që mund të kishte luajtur rol të rëndësishëm në lëvizjen për çlirim kombëtar.
Në përfundim, trakti i përshkruar përbën një akt të fuqishëm të denoncimit politik dhe moral ndaj asaj që quhet “klika gjakatare e satrapit dhe gjakpirësit Tito” – një gjuhë e ngarkuar emocionalisht, por që reflekton thellësisht frustrimin dhe dhimbjen kolektive të një populli të robëruar, të cilit i ishin mohuar jo vetëm të drejtat themelore, por edhe e drejta për të qenë subjekt i historisë së vet. Në këtë mënyrë, traktet e tilla nuk janë vetëm thirrje për veprim, por edhe dokumente të rezistencës shpirtërore, që ruajnë të gjallë kujtesën e padrejtësisë dhe nxisin domosdoshmërinë për drejtësi historike dhe rikthim të dinjitetit kombëtar.
Një zgjim nga amullia kombëtare në traktet e ilegales
Në gjuhën politike dhe retorikën e trakteve të shpërndara nga lëvizjet ilegale shqiptare, fjala “Vëllezër!” shfaqet jo thjesht si një përshëndetje e zakonshme, por si një formë e koduar e alarmit, një thirrje që mbart në vete urgjencë, ngarkesë emocionale dhe një dëshirë të thellë për t’i zgjuar shqiptarët nga një gjendje e përgjumur ndërgjegjeje dhe inercie shoqërore. Kjo fjalë nuk i drejtohet vetëm ndjeshmërisë së përkatësisë gjuhësore apo kulturore, por synon të aktivizojë një lidhje të thellë dhe të heshtur shpirtërore mes shqiptarëve, një vetëdije të përbashkët historike dhe morale që në atë kohë rrezikonte të fshihej nga presioni i përditshëm i shtypjes dhe manipulimit ideologjik.
Shumë prej këtyre trakteve e hapnin tekstin me këtë fjalë të fuqishme, “Vëllezër!”, e cila në këtë kontekst mund të kuptohet si një klithmë nga nëntoka e rezistencës ilegale. Ishte një formë për t’iu drejtuar jo vetëm atyre që tashmë ishin të vetëdijshëm dhe të përfshirë në kauzë, por sidomos atyre që ishin zhytur në një gjendje të amullt, në një pasivitet të frikshëm e shpesh të vetë justifikuar me heshtje ose kompromise politike. Fjala në fjalë, e përsëritur me qëllim dhe forcë, kishte për qëllim të “shkundte” ndërgjegjen e një pjese të konsiderueshme të shqiptarëve, veçanërisht atyre që mbanin pozita drejtuese në institucionet politike dhe administrative të Kosovës, por që kishin pranuar një lloj bashkëjetese të heshtur me strukturat e shtypjes.
Trakti nuk qëndronte vetëm në thirrjen vëllazërore; ai vijonte me një deklaratë të prerë, të ngarkuar me revoltë dhe vendosmëri: “Mjaft i duruam këta xhelatë në vatrat tona.” Këtu, fjala “xhelatë” nuk është thjesht metaforike, por përfaqëson konkretisht figurat e pushtetit jugosllav dhe përfaqësuesit lokalë të sistemit represiv, të cilët perceptoheshin si ekzekutorë të një padrejtësie historike dhe politike. Fjalia paraqet një pikë kthese në logjikën e tekstit. Nga thirrja për reflektim, ajo kalon në një thirrje për ndërprerje të durimit, për rezistencë dhe mospranim të mëtejshëm të robërisë.
Në këtë mënyrë, trakti merr formën e një dokumenti ndërgjegjësues, i cili nuk synon thjesht të informojë apo të kritikojë, por të mobilizojë. Ai kërkon të ndërtojë një vetëdije kolektive aktive, të rimodelojë ndjenjën e përgjegjësisë qytetare dhe kombëtare në një kohë ku shumë zëra ishin heshtur, ndërsa të tjerët kishin zgjedhur konformizmin si rrugë shpëtimi personal. Fjala “Vëllezër!” në këtë kontekst, është një ndër më të fuqishmet që mund të artikulojë një tekst ilegal – sepse përtej fjalës, ajo përfaqëson një thirrje, një detyrim moral, dhe një lidhje që nuk pranon të zëvendësohet nga frika, as nga harresa.
Në përfundim, trakti në fjalë na shfaqet si një mjet i kujdesshëm i komunikimit politik dhe etik të rezistencës shqiptare. Përmes gjuhës së ngjeshur me emocione dhe historikisht të pozicionuar, ai fton për zgjim, për përgjegjësi dhe për veprim – si antipod ndaj gjendjes së amullt dhe të zgjatur të nënshtrimit kolektiv.
( vijon )
