[ Libra NëLinjë ]
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Përpjekjet shoviniste për nënshtrimin e rezistencës shqiptare në Kosovë
Në një përpjekje të dëshpëruar për të frenuar forcën e një rezistence që nuk po thyhej as nga dhuna e as nga propaganda, strukturat shoviniste serbomëdha, pas demonstratave masive të pranverës së vitit 1981, e kuptuan se pushtimi i jashtëm nuk mjaftonte më për të siguruar nënshtrimin e një populli që kishte zgjedhur rrugën e lirisë. Duke parë se “trualli po u shembej nën këmbë”, pra se kontrolli mbi Kosovën po dobësohej përballë qëndresës shqiptare të organizuar, ata u detyruan të ndryshojnë qasje: nga dhuna e hapur fizike, drejt një lufte më të heshtur por po aq të rrezikshme – përçarjes nga brenda.
Në këtë fazë të re të strategjisë represive, prioritet u bë goditja e unitetit të brendshëm shqiptar. Kalaja, simbolikisht e pathyeshme nga jashtë, duhej minuar nga brenda. Dhe për këtë, aparati shtetëror aktivizoi me një zell të pazakontë rrjetin e spiunazhit, të agjentëve të infiltruar dhe të bashkëpunëtorëve të frikësuar, të pavetëdijshëm ose të mashtruar. Me ndihmën e këtyre individëve, u synua krijimi i një klime mosbesimi, përçarjeje dhe pasigurie në zemër të popullatës, në mënyrë që të shpërbëhej solidariteti që e kishte bërë të pamposhtur rezistencën shqiptare.
Ky nuk ishte një veprim i ri për shovinizmin serbomadh. Historia e përpjekjeve të tij për të ndarë e sunduar popujt jo-sllavë brenda Jugosllavisë është e gjatë, dhe metodat e përdorura – manipulimi i individëve, shfrytëzimi i dobësive njerëzore, frikësimi dhe rekrutimi përmes shantazhit – janë pjesë e një manuali të vjetër, por ende aktiv. Përmes këtij mjeti të njohur të përçarjes, ata shpresonin të arrinin atë që nuk mundën ta bënin as me tanke, as me helikopterë, as me arrestime masive. Të gjunjëzonin moralin kolektiv të shqiptarëve dhe ta zhbënin unitetin që i mbante bashkë në përballje me një aparat të fuqishëm shtypës.
Megjithatë, këto përpjekje, sado të sofistikuara, nuk dhanë rezultatet e pritshme. Shpërthimi i zemërimit popullor në marsin e vitit 1981 nuk ishte i rastësishëm, por kulmimi i një pakënaqësie të akumuluar, i një vetëdijeje që nuk mund të zhbëhej me mjete të frikës. Përkundrazi, përhapja e informatave për infiltrimin e spiunëve dhe rrjeteve të agjenturës vetëm sa e rriti ndjenjën e rrezikut dhe nevojën për vigjilencë e bashkim të mëtejshëm. Shqiptarët e Kosovës, të ndjeshëm ndaj mekanizmave të përçarjes që kishin përjetuar edhe në të kaluarën, reaguan me forcimin e solidaritetit dhe me thellimin e rezistencës morale dhe qytetare.
Në të njëjtën kohë, Beogradi intensifikoi edhe më tej militarizimin e Kosovës. Rreth 30,000 trupa të reja policore dhe ushtarake u sollën nga pjesë të ndryshme të Jugosllavisë, si pjesë e një operacioni të gjerë për “normalizimin” e gjendjes, që në thelb nënkuptonte terrorizimin e përditshëm të popullsisë vendase. Këto forca, të vendosura pas shpërthimit të demonstratave të marsit, nuk ishin vetëm për të ruajtur rendin publik, por për të krijuar një atmosferë të përhershme frike dhe nënshtrimi. Rrugët, shkollat, universitetet dhe fshatrat u mbuluan me prani ushtarake – një peizazh që dëshmonte jo vetëm për krizën e thellë, por edhe për karakterin kolonial të qasjes së Beogradit ndaj Kosovës.
Por forca e blinduar, po ashtu si edhe manipulimi informativ, u përballën me një popull që nuk ishte më i njëjti – që kishte kaluar përtej frikës dhe që e kishte përqafuar vetëdijen si armën më të fuqishme. Dhe siç e ka dëshmuar historia, kur popujt arrijnë këtë stad të vetëdijes dhe unitetit, asnjë pushtues, sado i pajisur të jetë me armë dhe agjentë, nuk mund t’i mposhtë.
Forca e heshtur e qëndresës
Në momentet kur një regjim shtetëror i humbet të gjitha mjetet për ta mbuluar të vërtetën, ai përpiqet ta imponojë me dhunë gënjeshtrën. Kjo është pikërisht ajo që ndodhi në Kosovë pas demonstratave të vitit 1981, kur pushteti shovinist jugosllav – i pajisur me arsenal të fuqishëm ushtarak e policor – nuk kërkoi më vetëm ta shtypte fizikisht revoltën, por ta fshinte nga kujtesa, ta delegjitimonte moralisht dhe ta shndërronte në një akt të turpshëm kolektiv që duhej mohuar. Në këtë përpjekje për ta përkulur popullin, u aktivizuan presione të të gjitha formave, përfshirë edhe detyrimin e njerëzve që të deklaroheshin kundër demonstratave.
Por në këtë skenë të rreptë kontrolli, e vërteta nuk mund të fshihej më. Populli shqiptar në Kosovë, tashmë i zgjuar dhe i vetëdijshëm, nuk mund të bindej që demonstratat kishin qenë veprime të nxitura nga “armiqtë e shtetit” apo “forca të errëta”. Ato ishin, në ndërgjegjen kolektive, një zë i drejtpërdrejtë dhe i pastër i lirisë së mohuar, një thirrje e domosdoshme kundër robërisë politike, sociale dhe kulturore. Dhe demonstrantët, përkundër propagandës shtetërore që i etiketonte si “provokatorë”, tashmë ishin kuptuar nga populli si bijtë më të devotshëm të tij – ata që guxuan të ngrihen, të flasin dhe të sakrifikojnë për lirinë e përbashkët.
Pikërisht për këtë arsye, përpjekjet e borgjezisë serbomadhe për të detyruar popullatën të distancohej nga protestat, po dështonin. Ajo që regjimi kërkonte të shndërronte në akt publik dënimi, po shndërrohej në akt heshtjeje kolektive, në një refuzim të madh qytetar për t’u bërë pjesë e gënjeshtrës. Kjo heshtje nuk ishte shenjë frike, por një formë e re rezistence. E qetë, e vendosur, e pathyeshme – si një shkëmb që nuk e lëkundin as britmat, as dhuna, as kërcënimet.
Të gjitha shtresat e shoqërisë – rinia, punëtorët, fshatarësia dhe inteligjencia – ishin kthyer tashmë në një trup të vetëm, një bllok të pathyeshëm. Profesorët e Universitetit të Prishtinës nuk pranonin të deklaroheshin kundër studentëve të tyre, sepse e kuptonin se zëri i rinisë ishte zëri i së ardhmes. Punëtorët dhe minatorët nuk pranonin të bëheshin vegla të propagandës, sepse e kishin ndjerë në kurriz padrejtësinë e një shteti që i shfrytëzonte dhe i nëpërkëmbte. Edhe në fshatra, edhe në ndërmarrje, edhe në institucione, krijohej një frymë e fuqishme qytetare, që shprehej me qëndrim të heshtur, por kuptimplotë.
Kaq i madh ishte refuzimi, saqë vetë pushteti u detyrua të shpërndante organizata të tëra të Lidhjes së Komunistëve, që nuk u përkulën ndaj kërkesave për deklarata publike. Ky veprim dëshmonte jo më forcën e shtetit, por krizën e tij të thellë – krizën e legjitimitetit dhe të autoritetit moral. Kur një regjim fillon të shpërbëjë vetë strukturat e tij për shkak të “mospërputhjes”, ai ka humbur kontrollin dhe është përballë një shoqërie që nuk e njeh më si përfaqësues të së drejtës. Kjo fazë e rezistencës shqiptare në Kosovë është një ndër më të fuqishmet në aspektin e formës qytetare dhe morale të saj. Nuk është e dhunshme, por është e pathyeshme. Nuk kërkon të godasë, por të mbrojë. Është rezistenca e arsyes përballë arrogancës, e heshtjes përballë britmës, e dinjitetit përballë përbuzjes.
Sepse kur ndjenja e lirisë ka depërtuar thellë në ndërgjegjen e një populli, atëherë as armët, as propaganda, as presioni më brutal nuk mund të thyejnë murin e unitetit. Dhe ky mur, i ndërtuar nga punëtorë, studentë, profesorë dhe fshatarë të thjeshtë, ishte – dhe mbeti – një thirrje e qartë: se Kosova nuk do të nënshtrohej më.
Qëndresa e popullit shqiptar në Kosovë shëroi plagën e vëllavrasjes
Në rrjedhën e historisë së popujve që kanë vuajtur nga pushtimi, dhuna dhe padrejtësia, nuk janë të rralla plagët që lihen pas jo vetëm nga armiku i jashtëm, por edhe nga ndarjet e brendshme, të trashëguara nga shekuj konfliktesh dhe struktura të brishta sociale. Një nga këto plagë të dhimbshme për shqiptarët në Kosovë ka qenë vëllavrasja – një dukuri e zymtë që në periudha të ndryshme ka rrënuar jetën shoqërore, ka dobësuar strukturat e solidaritetit dhe ka ushqyer një logjikë hakmarrjeje që s’ka njohur fitues. Mirëpo, siç ndodh shpesh në histori, janë pikërisht momentet e krizës së thellë ato që nxjerrin në pah fuqinë e shërimit dhe rilindjes së një populli.
Një nga aspektet më fisnike dhe më pak të përfolura të lëvizjes qëndrestare të shqiptarëve të Kosovës në vitet ’80 është pikërisht ky, se ajo solli një “ilaç”, një zgjidhje shpirtërore dhe sociale për një plagë të vjetër e të dhimbshme – hakmarrjen dhe gjakmarrjen ndër vëllazërore. Kjo nuk ndodhi si pasojë e ndonjë reforme të imponuar nga lart, por si produkt i vetëdijes së ngritur kolektive, që lindi nga përballja me një armik të përbashkët dhe nga vetëdijesimi i thellë se në kushte robërie, vëllai nuk mund të jetë armik, por aleat, se gjaku i derdhur duhet të jetë për liri, jo për ndasi.
Situata aktuale e asaj kohe në Kosovë, ndonëse e rënduar nga dhuna e egër e pushtetit shovinist serbomadh, përfaqësonte një kthesë të thellë në ndërgjegjen kombëtare. Dhuna shtetërore që nuk ngurroi të shtypte me tanke, të qëllonte me mitraloz dhe të masakronte edhe fëmijë shtatëvjeçarë, i tregoi popullit tonë se shpresa për mbijetesë dhe liri nuk mund të mbështetet në përçarje, por vetëm në unitet. Rrugët e Kosovës, të mbuluara me gaz lotsjellës dhe të njomura me gjakun e protestuesve, u bënë dëshmi e një bashkimi të paparë – të të rinjve dhe të moshuarve, të fshatarëve dhe të punëtorëve, të studentëve dhe të arsimtarëve, të atyre që dikur mund të kenë pasur ndasi, por që tashmë ishin bërë një trup i vetëm.
Kjo qëndresë, e paprecedentë në formën e saj morale dhe politike, krijoi një klimë të re shoqërore, ku hakmarrja u zëvendësua nga përqafimi, e kaluara u fal në emër të së ardhmes, dhe shenjat e vjetra të ndarjes u shkrinë në simbolikën e bashkimit përballë padrejtësisë. Ishte një moment i rrallë kur dhuna e jashtme nuk prodhoi vetëm frikë, por edhe reflektim, kur të përndjekurit nuk i kthyen sytë nga njeri-tjetri me dyshim, por i kthyen kah armiku i përbashkët me vendosmëri. Dhe pikërisht ky ndryshim në vetëdijen kolektive është ndër arritjet më të thella të rezistencës së popullit tonë.
E përtej çdo analize politike dhe çdo vlerësimi strategjik, mbetet ky fakt thelbësor se liria nuk është vetëm çlirim nga armiku i huaj, por edhe nga hije të së kaluarës që mbajnë peng të ardhmen. Qëndresa e popullit shqiptar të Kosovës, përmes forcës së moralit dhe bashkimit, nuk i dha vetëm një përgjigje pushtuesit, por i dha një përgjigje edhe historisë së plagosur të vetvetes.
Vëllavrasja si instrument i përçarjes
Në historinë e popullit shqiptar nën Jugosllavinë e pasluftës së dytë botërore, një nga plagët më të rënda dhe më të dhimbshme që e kanë përndjekur shoqërinë tonë ka qenë vëllavrasja – një fenomen shkatërrues që nuk i përkiste vetëm së kaluarës së largët, por që vazhdonte të jetonte, e mbështjellë me heshtje, frikë dhe përçarje, në gjirin e vetë shqiptarëve. Kjo dukuri e zymtë nuk ishte vetëm një pasojë e strukturave patriarkale apo e kodeve zakonore të së kaluarës, por gjithnjë e më tepër po bëhej e dukshme si një fenomen i kushtëzuar dhe i mirë përllogaritur nga rrethanat politike dhe shoqërore të kohës.
Nën regjimin e egër titist, ku populli shqiptar trajtohej si subjekt i dyshimtë politik, i mbikëqyrur dhe i përjashtuar nga strukturat reale të vendimmarrjes, ndasitë e brendshme midis shqiptarëve jo vetëm që nuk u zbutën, por në shumë raste u nxitën dhe u ushqyen në mënyrë sistematike. Për vëllavrasjen, nuk ishin më vetëm emocionet e pashërueshme apo konfliktet fisnore që vepronin në terren, por edhe një mekanizëm më i fshehtë, më i organizuar dhe më i rrezikshëm, politika e përçarjes së brendshme, e mbështetur nga aparati shtetëror.
Për shovinizmin jugosllav dhe aparatin e tij të sigurisë, ndarja e shqiptarëve mes vete ishte një strategji e efektshme për ta dobësuar qëndresën dhe për të shuar potencialin e një uniteti politik dhe kombëtar. Në këtë kuptim, mbajtja gjallë e logjikës së hakmarrjes dhe e gjendjes së tensionuar ndërmjet familjeve shqiptare, sidomos në zonat rurale, nuk shihej si problem social që duhej zgjidhur, por si një mjet i heshtur dhe i dobishëm për të ruajtur një gjendje të përhershme frike, dyshimi dhe kontrolli. Vëllavrasja, për rrjedhojë, rrinte pezull mbi jetën e përditshme të shqiptarëve jo thjesht si pasojë e një zakoni të vjetër, por si një realitet i toleruar dhe i stimuluar nga shteti.
Në mënyrë simbolike dhe praktike, ajo u bë një kërcënim që rrinte mbi kokën e çdo shqiptari – një mallkim i heshtur që mund të zbarkonte në çdo çast, që dobësonte indin shoqëror dhe i ktheu shqiptarët, herë pas here, në armiq të vetvetes. Nën maskën e neutralitetit, autoritetet jugosllave shmangnin ndërhyrjen në këto raste, ose vepronin selektivisht, duke i lënë konfliktet të zhvilloheshin si valë e brendshme vetë shkatërrimi. Kështu, ndarja ndërmjet shqiptarëve nuk ishte vetëm pasoje sociale, por një pjesë e mirëplanifikuar e një sistemi shtypës që i shfrytëzonte plagët e trashëguara si mjet pushteti.
Nëse pushteti autoritar nuk arriti ta nënshtrojë popullin shqiptar vetëm me armë, me burgje dhe me dhunë të organizuar, ai tentoi të arrinte të njëjtin qëllim përmes dobësimit të lidhjeve të brendshme shoqërore – përmes shpërbërjes së solidaritetit, përmes përhapjes së frikës së përhershme se rreziku vjen nga tjetri, madje edhe nga vëllai. Në këtë mënyrë, vëllavrasja nuk ishte vetëm një tragjedi njerëzore dhe shoqërore, por u kthye në një formë të heshtur të pushtimit ideologjik dhe moral.
Dhe pikërisht për këtë, kapërcimi i saj në periudhat e mëvonshme – veçanërisht gjatë lëvizjes së fuqishme për rezistencë dhe pavarësi – përfaqëson jo vetëm një kthesë politike, por një shërim të thellë kulturor dhe moral. Ishte momenti kur shqiptarët zgjodhën bashkimin mbi ndarjen, pajtimin mbi gjakmarrjen, dhe ndjenjën e përbashkët të lirisë mbi hakmarrjen individuale.
Demonstratat e vitit 1981 forcuan unitetin dhe e çrrënjosën vëllavrasjen
Demonstratat e marsit dhe prillit të vitit 1981 nuk ishin thjesht shpërthime spontane të pakënaqësisë popullore, por një akt i thellë i ndërgjegjes kombëtare që kishte zier për dekada nën sipërfaqe. Ato ishin shprehje e një nevoje historike për drejtësi, për njohje politike dhe për dinjitet njerëzor, të cilat kishin munguar sistematikisht në përvojën e shqiptarëve të Kosovës që nga themelimi i Jugosllavisë moderne. Pasi kishin jetuar për më shumë se 40 vjet nën një regjim që i kishte përjashtuar nga përfaqësimi i barabartë dhe i kishte mohuar të drejtat themelore në arsim, kulturë, zhvillim ekonomik dhe pjesëmarrje politike, populli shqiptar u ngrit në këmbë për të kërkuar atë që i takonte me të drejtë.
Në këtë valë të pakthyeshme ndërgjegjësimi, nuk u ngritën vetëm studentët – që shpesh përbëjnë zërin e parë të një epoke të re – por edhe rinia në përgjithësi, punëtorët që kishin punuar dekada të tëra në fabrikat e Kosovës e të Jugosllavisë, fshatarët që mbeteshin të margjinalizuar dhe të harruar, si dhe inteligjencia që kishte kohë që përpiqej të mbijetonte midis kontrollit ideologjik dhe dëshirës për shprehje të lirë.
Me pak fjalë, ishte një mobilizim i përgjithshëm i një populli të tërë, që më në fund vendosi të flasë – jo me urrejtje, por me dinjitet dhe vendosmëri. Kërkesat që u artikuluan gjatë këtyre protestave nuk ishin revolucionare në kuptimin e përmbysjes së rendit, ato ishin kërkesa jetike për kushte më të mira jetese, për bukë, për të drejta të barabarta, për njohje të statusit politik dhe për respekt të kulturës e gjuhës shqiptare.
Por përballë kësaj thirrjeje të ligjshme, regjimi jugosllav reagoi me egërsinë e një strukture që nuk pranonte të sfidohej. Në vend të dialogut, qeveria në Beograd iu përgjigj popullit shqiptar me “gjuhën e çelikut dhe të barotit” – me tanke nëpër rrugë, me helikopterë mbi qytete, me ushtarë të vendosur para shkollave dhe burgjeve të stërmbushura.
Populli i Kosovës, i pambrojtur dhe i paarmatosur, por i vendosur në rrugën e drejtë të kërkimit të lirisë dhe barazisë, u gjend përballë një makinerie shtetërore të pamëshirshme që nuk kurseu as më të pafajshmit: fëmijët, të moshuarit, të rinjtë e idealistët. Në këtë sfond tragjik, ndodhi një nga transformimet më të rëndësishme të ndërgjegjes kombëtare, populli e kuptoi se arma më e fuqishme që kishte nuk ishte dhuna, por bashkimi.
Ky bashkim nuk ishte vetëm strategji rezistence – ishte akt shërimi kolektiv. Pikërisht në këtë moment të krizës dhe përballjes, shqiptarët e kuptuan se plagët e vjetra të vëllavrasjes dhe hakmarrjes, të cilat për dekada kishin dobësuar lidhjet shoqërore dhe kishin krijuar përçarje të brendshme, nuk kishin më vend në rrugën përpara. Ato nuk ishin vetëm bartëse të një historie të dhimbshme, por edhe mjete që armiku i kishte shfrytëzuar për të përçarë dhe sunduar. Prandaj, këto dukuri duhej të çrrënjoseshin menjëherë, si gjarpër që i duhet shtypur koka – jo për hakmarrje, por për mbijetesë morale e kombëtare.
Kështu, në një akt të thellë vetëdijesimi, shqiptarët vendosën që nuk do të luftonin më njëri-tjetrin, por do të qëndronin bashkë përballë padrejtësisë. Ishte ky moment kur ndarja u zëvendësua nga solidariteti, kur gjaku i derdhur në demonstrata e çoi ndërgjegjen drejt shenjtërisë së pajtimit dhe bashkimit. E pikërisht ky bashkim u bë themeli mbi të cilin do të ndërtohej më vonë qëndresa e organizuar, vetëbesimi kolektiv dhe, në fund, liria.
Historia që kërkonte bashkim
Ka momente në histori kur vetëdija kolektive e një populli përjeton një kthesë të thellë, ku normat e zakonshme sociale, marrëdhëniet ndërnjerëzore dhe ndasitë e trashëguara ndalen, shuhen, ose tejkalohen në emër të një qëllimi më madhor. Në kushte të jashtëzakonshme – sidomos gjatë luftërave apo krizave të thella historike – shoqëritë janë të prira të rifillojnë veten nga e para, duke rivlerësuar vlerat që i ndajnë dhe ato që i bashkojnë. Kështu ndodhi edhe në shoqërinë shqiptare të Kosovës në çastet më dramatike të përballjes me dhunën dhe shovinizmin shtetëror.
Në të njëjtën mënyrë siç ndodh në kushte lufte – kur shumë rregulla që kanë vlejnë në kohë paqeje pushojnë së vepruari dhe kur nevojat e mbijetesës kolektive marrin përparësi ndaj gjithçkaje tjetër – edhe në Kosovë, në momentet e kthesës historike të viteve ’80 e më pas, pushuan së vepruari disa prej dukurive më të dhimbshme e më të vjetra të shoqërisë sonë: armiqësitë fisnore, hakmarrjet, ndarjet, dhe logjika e gjakmarrjes.
Ata që deri dje shikonin njëri-tjetrin me urrejtje, që ishin betuar për hakmarrje, që i kishin kthyer ndarjet personale në pengesa historike, papritur u përqafuan. Hasmit të djeshëm i kthyen emrin e mohuar dhe i thanë me zë të lartë- vëlla. Ky nuk ishte vetëm një akt emocional apo simbolik, por një vendim i ndërgjegjshëm për të mos e lejuar më të kaluarën të shkatërrojë të ardhmen. Ishte një zgjedhje strategjike dhe morale, një kthesë që shënoi transformimin e vërtetë të shoqërisë shqiptare përballë sfidës ekzistenciale, të mbijetojë si komb, si identitet dhe si shoqëri.
Këta njerëz, që dikur kishin kërkuar gjakun e njëri-tjetrit, sot falën plagët dhe u bashkuan. Ata i falën jo vetëm për të ruajtur veten, por për të ruajtur njëri-tjetrin; për të përballuar një armik më të madh – atë që nuk vinte nga brenda, por që kërcënonte të shkatërronte gjithë bashkësinë. Ata kuptuan se koha nuk kërkonte më hakmarrje, por bashkim, jo më izolim, por solidaritet, jo më ndarje për çështje të së kaluarës, por një qëndrim të përbashkët për të ardhmen.
Ky fenomen nuk ishte thjesht një akt individual faljeje, por një transformim kolektiv që preku thellësisht strukturën shoqërore. Ai shënonte kalimin nga një vetëdije e fragmentuar – ku çdo grup mendonte për veten – drejt një vetëdijeje të bashkuar, ku çdo individ e shihte veten si pjesë e një tërësie që duhej të mbrohej bashkë. Në këtë mënyrë, historia e vëllavrasjes, që kishte rënduar për dekada ndër shqiptarë, u ndërpre përballë thirrjes së një kohe që kërkonte të luftohej jo kundër njëri-tjetrit, por për njëri-tjetrin, për të drejtën, për identitetin, për lirinë.
Kjo kthesë – nga hakmarrja në bashkim, nga armiqësia në vëllazëri – është ndoshta një nga fitoret më të mëdha morale të popullit shqiptar të Kosovës, e cila i parapriu dhe e mundësoi edhe fitoret e mëvonshme politike. Sepse asnjë luftë nuk fitohet nëse më parë nuk është fituar beteja e brendshme me vetveten. Dhe shqiptarët, në ato çaste të jashtëzakonshme, e fituan këtë betejë në mënyrën më madhështore, duke përqafuar atë që dikur e kishin ndarë, dhe duke kuptuar se pa vëllazëri nuk mund të ketë liri.
( vijon )
