Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Traktet ilegale dhe mesazhi i përhershëm i së kaluarës
Në zemër të gjithë veprimtarisë së organizuar ilegale shqiptare që veproi nën kushte represive në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi, qëndronte një synim i qartë dhe i pandryshueshëm: realizimi i aspiratës historike për liri dhe bashkim kombëtar. Ky ishte qëllimi suprem, shtylla ideologjike dhe politike mbi të cilën mbështetej çdo veprim, çdo trakt i shpërndarë fshehurazi, çdo fjali e shkruar me makinë shkrimi dhe çdo sakrificë e bërë në emër të një ideali që përtej rrethanave të errëta, ruante dritën e së ardhmes.
Traktet ilegale, edhe pse të krijuara për kohën e tyre, nuk i përkasin vetëm së kaluarës. Përkundrazi, ato mbartin mesazhe që kapërcejnë kufijtë kohorë dhe na flasin edhe sot – me një gjuhë të qartë dhe një ton të qetë, por të prerë. Ato na kujtojnë se historia nuk duhet të shërbejë vetëm si një rrëfim i së shkuarës, por si një mësim i përhershëm për të tashmen dhe të ardhmen. Në çdo rresht të tyre lexojmë thirrjen për vigjilencë, për ndërgjegjësim kombëtar dhe për ruajtjen e dinjitetit, që nuk duhet të shkelet më kurrë nga asnjë formë shtypjeje apo përçarjeje.
Këto dokumente të ilegales shqiptare, që dikur qarkullonin natën për të shmangur syrin e pushtetit, sot dalin në dritë si dorëshkrime të ndërgjegjes sonë historike, që na ftojnë të reflektojmë mbi pësimet, gabimet, dhe sakrificat e atyre që luftuan jo për vete, por për një të nesërme më të drejtë për gjithë shqiptarët. Ato na rikujtojnë se çdo popull që nuk mëson nga historia është i dënuar ta përsërisë atë – dhe për këtë arsye, ruajtja e kujtesës nuk është luks intelektual, por një obligim moral dhe kombëtar.
Prandaj, edhe sot, mesazhi që ngjallin traktet ilegale është i qartë dhe aktual: nuk ka paqe të vërtetë pa drejtësi, nuk ka ardhmëri pa kujtesë, dhe nuk ka bashkim të qëndrueshëm pa vetëdije për rrënjët tona historike. Detyra jonë, si bij të kësaj toke, është të mësojmë nga ato kohë të errëta, për të mos lejuar që e kaluara të na përsëritet si tragjedi kolektive. Sepse vetëm përmes reflektimit të thellë dhe qëndresës së vetëdijshme mund të ndërtojmë një të ardhme që e nderon sakrificën e atyre që guxuan të flasin, edhe kur fjala ishte e ndaluar.
Mesazhi i traktit si thirrje për vetëdije historike dhe përgjegjësi politike
Në rreshtat e këtij trakti të rrallë, hartuesit e tij – veprimtarë të bindur të çështjes kombëtare shqiptare – i drejtohen me një ton solemn popullit shqiptar, duke i kujtuar një nga kapitujt më të ndritshëm të historisë sonë kolektive: Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Për autorët, kjo ngjarje nuk është thjesht një datë kalendarike apo një përvjetor që duhet shënuar në mënyrë formale – ajo është një pikë referimi e lavdishme e ndërgjegjes kombëtare, një ngjarje themelore që mishëron vullnetin e popullit për liri, bashkim dhe mbrojtje të sovranitetit.
Trakti fton shqiptarët të ndjejnë krenari për këtë trashëgimi, duke e përjetuar jo si një kujtim të largët, por si një burim të gjallë frymëzimi. Në mënyrë të qartë dhe të ndjerë, theksohet se populli shqiptar, i udhëhequr nga Lidhja e Prizrenit një shekull më parë, ishte ngritur si një trup i vetëm, me armë në dorë, për të mbrojtur atdheun nga copëtimi dhe për të sfiduar lakmitë e fqinjëve grabitqarë si dhe ndërhyrjet e fuqive të mëdha reaksionare të kohës. Ishte ky një akt i vetëdijes dhe vendosmërisë kolektive, një dëshmi se shqiptarët, kur ndihen të kërcënuar në ekzistencën e tyre, janë në gjendje të bashkohen për të mbrojtur çdo pëllëmbë të tokës që ua kishin lënë të parët.
Megjithatë, krahas këtij përkujtimi të lavdishëm, traktit i bashkëngjitet edhe një akuzë e heshtur dhe e mprehtë, që u drejtohet strukturave politike të kohës – posaçërisht atyre shqiptarëve që kishin zënë pozita udhëheqëse brenda sistemit jugosllav, por që kishin zgjedhur të heshtin përballë padrejtësisë historike dhe mungesës së lirisë së popullit të tyre. Trakti i vë në dukje me ironi të hidhur faktin se, ndonëse u ishin premtuar të drejta themelore kombëtare në bazë të qëndrimeve dhe dokumenteve të formuluara gjatë Luftës së Dytë Botërore – të cilat flisnin për barazi, vetëvendosje dhe të drejtë për bashkim – ato premtime kishin mbetur vetëm në letër.
Në këtë mënyrë, trakti bëhet një dokument i dyfishtë: nga njëra anë, është përkujtim i heroizmit historik, një rikthim në rrënjët e krenarisë kombëtare; nga ana tjetër, është pasqyrë kritike e realitetit të tanishëm, ku zëri i popullit është zbehur nga kompromiset politike dhe nga heshtja e qëllimshme e atyre që do të duhej të ishin zëdhënës të aspiratës kombëtare.
Në thelb, mesazhi i traktit është një thirrje për ndërgjegjësim kolektiv, që e fton popullin të mos i harrojë idealet e së kaluarës dhe udhëheqësit të mos e shkelin përgjegjësinë historike që mbartin. Është një rikujtim se lavdia e së kaluarës nuk ka vlerë nëse ajo nuk shndërrohet në veprim sot – dhe se liria dhe mëvetësia, ndonëse e premtuar, nuk do të vijnë kurrë pa guxim, pa qëndresë dhe pa një ndërgjegje të kthjellët për rrugën që duhet ndjekur.
Në rreshtat e këtij trakti, të hartuar me një vetëdije të thellë historike dhe me një ton të fuqishëm politik, autorët u drejtohen shqiptarëve të Kosovës me një mesazh të fuqishëm ndërgjegjësimi dhe krenarie, duke i vënë përballë dy realiteteve: lirisë së mohuar dhe qëndresës së pashuar. Në një kohë kur në Shqipërinë Socialiste, ngjarje të rëndësishme kombëtare si Lidhja Shqiptare e Prizrenit përkujtoheshin me dinjitet shtetëror dhe në kushte të lirisë së plotë, shqiptarët e Kosovës ishin të privuar nga kjo e drejtë themelore – për të kujtuar dhe për të festuar të kaluarën e tyre pa frikë, pa ndëshkim dhe pa censurë.
Autorët e traktit theksojnë me hidhërim dhe vendosmëri këtë kontrast: “Vëllezërit tanë në RPS të Shqipërisë e kremtojnë të lirë këtë ngjarje të rëndësishme në historinë tonë”, ndërsa shqiptarët e Kosovës – të ndarë dhunshëm nga trungu i atdheut dhe të nënshtruar ndaj një sundimi të egër politik e kulturor nga pushteti jugosllav – mund të përkujtojnë këtë ngjarje vetëm në frymë rezistence, duke e shndërruar kujtimin në akt lufte kundër robërisë.
Në këtë trakt, përvjetori i Lidhjes së Prizrenit nuk paraqitet vetëm si një moment ceremonial, por si një mundësi për ringjallje të rezistencës dhe rikonfirmimit të identitetit kombëtar, që përmes përkujtimit të së kaluarës shndërrohet në energji për të vepruar në të tashmen. Mesazhi është i qartë: për shqiptarët në robëri, përkujtimi nuk është vetëm nderim, por detyrë. Ai është nxitje për të shtuar luftën, për të rritur ndërgjegjen, për të mos u dorëzuar përballë pushtuesit që, ndonëse i pamëshirshëm, nuk ka arritur të gjunjëzojë një popull që historikisht ka refuzuar nënshtrimin.
Përmes një gjuhe të ngarkuar me emocion dhe qëndresë, trakti e përforcon idenë se Kosova nuk është një territor pa zot, por një tokë e cila ka një popull krenar, që i qëndron besnik historisë, gjakut të derdhur dhe idealit të lirisë. Dhe ky popull – thuhet aty – nuk është përkulur as para perandorive të mëdha të së shkuarës, as para sunduesve të tanishëm, dhe nuk do të përkulet as në të ardhmen. Është një popull që refuzon të harrojë, refuzon të heshtë dhe refuzon të dorëzohet.
Kësisoj, ky trakt ngrihet jo vetëm si një dokument politik, por si një akt i pastër i ndërgjegjes historike – një fletë që thërret për bashkim, për qëndresë dhe për identitet, duke u kthyer në një lloj testamenti politik që i sfidon kohët dhe i kujton botës se atje ku është përpjekur të mbillet heshtja, ka folur populli me fjalën më të fuqishme – që nuk dorëzohet.
Organizimi ilegal shqiptar (1978–1998)
Nëse historia e rezistencës shqiptare në Kosovë do të përkufizohej përmes momenteve të saj kulmore, atëherë periudha ndërmjet viteve 1978 dhe 1998 do të duhej të shënohej si faza e lulëzimit dhe e konsolidimit më të gjerë të organizimit ilegal politik. Në këto dy dekada vendimtare, kur shtypja politike ndaj shqiptarëve arrinte kulme të reja, lëvizja ilegale shqiptare jo vetëm që nuk u shua, por u rrit dhe u shtri në gjerësi, në intensitet dhe në pjekuri organizative. Ishte një periudhë ku, në të gjithë hapësirën e Kosovës, lindën dhe vepruan me dhjetëra organizata dhe grupe ilegale, të cilat, megjithë ndryshimet në emërtime, në forma të veprimit apo në nuanca ideologjike, kishin një qëllim të përbashkët dhe të qartë: çlirimin e popullit shqiptar nga sundimi i huaj, vetëvendosjen politike të Kosovës dhe, në thelb, bashkimin kombëtar.
Kjo periudhë përfaqëson një kapërcim cilësor nga veprimi i izoluar në organizimin e strukturuar, nga fjala e shpërndarë në mënyrë individuale në ndërveprim kolektiv, nga guximi i vetmuar në rezistencë të organizuar. Çdo grup ilegal, sado i vogël apo lokal, ishte pjesë e një rrjeti më të madh frymëzimi e qëllimi, i cili gërshetonte të kaluarën e lavdishme kombëtare me nevojat urgjente të realitetit politik të asaj kohe. Motivi i përbashkët i këtyre organizatave nuk buronte nga utopi ideologjike, por nga një ndjenjë e thellë historike dhe një domosdoshmëri ekzistenciale për mbijetesë dhe dinjitet. Ata që vepronin në ilegalitet nuk ishin thjesht kundërshtarë të një regjimi, por mbartës të një vizioni për një të ardhme ndryshe – për një Kosovë të lirë dhe për një bashkësi shqiptare të bashkuar përtej kufijve të imponuar.
Kështu, vitet 1978–1998 u shndërruan në një epokë të artë të organizimit ilegal politik, ku përmes trakteve, shtypshkronjave ilegale, qelizave të fshehta dhe rrjeteve të qëndrueshme të bashkëpunimit, shqiptarët e Kosovës dëshmuan jo vetëm kundërshtimin e tyre të vendosur ndaj robërisë, por edhe aftësinë për t’u vetëorganizuar për lirinë. Dhe për këtë arsye, kjo periudhë mbetet një nga faqet më të ndritura të historisë sonë moderne, ku heshtja u thye nga fjala e guximshme dhe frika u mposht nga vizioni kolektiv i një të ardhmeje të drejtë dhe të lirë.
Bashkëpunimi i organizatave ilegale dhe përbashkësia e qëllimit kombëtar
Edhe pse në dukje mund të kenë pasur dallime të vogla në programet e tyre politike apo në mënyrën e artikulimit ideologjik, organizatat ilegale shqiptare që vepronin në Kosovë gjatë periudhës së fundviteve ’70 deri në fund të viteve ’90, mbeteshin thellësisht të bashkuara në thelb dhe në frymë. Këto nuanca, ndonjëherë të diktuara nga rrethana lokale apo prej përvojave të ndryshme organizative, nuk ishin kurrë pengesë për bashkëpunim apo solidaritet të ndërsjellë – përkundrazi, ato pasuronin mozaikun e rezistencës duke e bërë atë më të gjithanshme dhe më fleksibile në përballje me represionin.
Në të shumtën e rasteve, anëtarët e këtyre organizatave – pavarësisht prejardhjes së tyre politike apo emrit që mbanin strukturat përkatëse – bashkëpunonin me frymë vëllazërore, të vetëdijshëm se kauza që i bashkonte ishte shumë më e madhe se çdo ndarje ideologjike: çlirimi i Kosovës, garantimi i të drejtave kombëtare dhe ribashkimi i shqiptarëve. Ata nuk shihnin konkurrencë në aktivitetin e njëri-tjetrit, por një rrugë paralele drejt të njëjtit horizont të përbashkët.
Ky bashkëpunim konkretizohej shpesh në aksione të përbashkëta të shpërndarjes së trakteve, një formë kryesore e veprimtarisë ilegale që mbante gjallë frymën e rezistencës dhe ndërgjegjësimin popullor. Traktet, të përgatitura me përkushtim dhe të shpërndara në mënyrë konspirative, nuk ishin thjesht fletë të shkruara – ato ishin instrumente të qarta politike që përçonin mesazhin e lirisë, të bashkimit dhe të qëndresës në zemrën e çdo qyteti, shkolle apo lagjeje shqiptare.
Pjesëmarrja aktive e anëtarëve në shpërndarjen e tyre nuk ishte vetëm një detyrë organizative, por një akt i ndërgjegjshëm vetëflijimi, një formë e heshtur betimi përballë rrezikut të burgosjes, torturës apo internimit. Në këtë mënyrë, akti i bashkëpunimit përtej dallimeve programore bëhej shprehje e një vetëdije të pjekur kombëtare, që vendoste lirinë dhe të drejtën e popullit mbi çdo interes apo debat dytësor.
Ky solidaritet ndërmjet grupeve ilegale dëshmon se rezistenca shqiptare në Kosovë nuk ishte një sërë përpjekjesh të izoluara, por një rrjedhë e bashkërenduar e ndjenjës kombëtare, e cila, edhe pse e organizuar në forma të ndryshme, pulsonte me të njëjtin ideal. Ishte ky bashkëpunim që i dha rezistencës karakterin e saj të qëndrueshëm dhe që siguroi vazhdimësinë e luftës për liri në një periudhë të mbushur me rreziqe, por edhe me shpresë.
Denoncimi politik në mesazhet e OMLK-së
Në komunikimet e tyre drejtuar popullatës shqiptare, anëtarët e Organizatave ilegale shpalosnin me guxim të veçantë natyrën e vërtetë të sistemit shtypës jugosllav, duke zbuluar mekanizmat e shumëfishtë që ky sistem përdorte për të ruajtur dominimin politik dhe kombëtar mbi shqiptarët në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare në ish-federatën jugosllave. Në thelb të këtyre komunikimeve, veçanërisht në tekstet e shpërndara përmes trakteve, qëndronte një analizë e kthjellët dhe e pamëshirshme ndaj pushtetit okupues jugosllav, i cili përpiqej me çdo kusht – përmes dhunës së drejtpërdrejtë dhe retorikës demagogjike – të mbante nën nënshtrim një popull që historikisht kishte dëshmuar prirje të qarta për vetëvendosje dhe liri.
Por, ajo që në mënyrë të posaçme theksohej nga ilegalja ishte përdorimi i elementëve shqiptarë brenda vetë sistemit shtetëror si vegla të sundimit. Sipas gjuhës së përdorur nga organizatat, këta ishin “tradhtarë” – individë shqiptarë që, në vend se të bashkoheshin me popullin e vet në kërkesat legjitime për të drejta, kishin zgjedhur të bëhen zëdhënës dhe mbrojtës të interesave të pushtetit jugosllav, duke mbështetur narrativen zyrtare përmes një fjalori mashtrues, që synonte të përçonte idenë se shqiptarët në Kosovë, Maqedoni dhe Mal të Zi gëzonin liri dhe nuk ishin të ndarë nga sistemi jugosllav titist.
Në fakt, ky diskurs propagandistik, i ndërtuar mbi mohimin e realitetit dhe mbi fshehjen e padrejtësive të mëdha strukturore që përjetonte populli shqiptar, përfaqësonte një strategji të qëllimshme për të zbehur frymën e rezistencës dhe për të legjitimuar shtypjen përmes përfaqësimit të rremë. Pikërisht kjo përbënte një nga format më të rrezikshme të dominimit: tradhtia e brendshme, e cila maskohej si “bashkëpunim ndëretnik” apo “besnikëri ndaj federatës”, por që në thelb ishte mohim i identitetit dhe vullnetit të vet popullit.
Ilegalja shqiptare, përmes trakteve të saj, rrëzonte këtë iluzion politik dhe denonconte realitetin e vërtetë, që ishte krejt ndryshe nga ajo që predikohej nga zyrtarët dhe nga zërat e bashkëngjitur pushtetit: shqiptarët nuk ishin të lirë, nuk kishin të drejtë vetëvendosjeje dhe jetonin nën një shtypje sistematike – kulturore, politike dhe ekonomike. Kjo e vërtetë, që duhej fshehur me çdo kusht nga regjimi, ishte pikërisht ajo që traktet e organizatës e shpërfaqnin me vendosmëri, duke i rikujtuar popullit shqiptar jo vetëm gjendjen e tij reale, por edhe detyrimin për ta ndryshuar atë përmes qëndresës së organizuar dhe përpjekjes për çlirim të vërtetë kombëtar. Në këtë mënyrë, traktet nuk ishin vetëm materiale propaganduese – ato ishin akte ndriçimi politik dhe moral, që çmontonin gënjeshtrën dhe nxirrnin në pah fytyrën e vërtetë të një sistemi që, pas fasadës së barazisë dhe “vëllazërim-bashkimit”, fshihte shfrytëzim, mohim dhe sundim të dhunshëm.
Nga shtypja sistematike te përshkallëzimi i krizës për shqiptarët në Kosovë
Është e vërtetë dhe historikisht e dëshmuar se pushteti jugosllav veproi me logjikën klasike të çdo regjimi okupues, duke ndërtuar themelet e kontrollit të tij mbi gënjeshtrën, dhunën dhe ndëshkimin selektiv. Por, ajo që e bënte këtë mekanizëm edhe më të rrezikshëm ishte vazhdimësia dhe përshkallëzimi i politikave shtypëse, të cilat nuk u kufizuan vetëm në periudhat e hershme të dominimit, por u shtrinë në mënyrë sistematike edhe në vitet që pasuan, duke krijuar një realitet gjithnjë e më të rënduar për popullatën shqiptare në Kosovë. Në thelb, procesi i persekutimit nuk pati as fillim të rastësishëm dhe as fund të shpejtë.
Përkundrazi, ai u zhvillua në mënyrë të qëllimshme, me një strategji të mirë organizuar, që mbështetej mbi gënjeshtra të institucionalizuara, mbi ndëshkime të rënda kolektive dhe individuale, si dhe mbi një politikë të përhershme të diferencimeve dhe përçarjeve brenda vetë komunitetit shqiptar. Shqiptarët, ndonëse të pafajshëm dhe të privuar nga mundësia për të artikuluar zërin e tyre në mënyrë të lirë, u gjendën përballë një aparati që nuk pushonte duke i damkosur si të rrezikshëm, vetëm për faktin se ishin shqiptarë dhe kërkonin të drejtat e tyre legjitime.
Mirëpo, ajo që ndodhi në vitet në vijim e tejkaloi edhe dimensionin e represionit të hershëm. Popullata shqiptare në Kosovë u përball me sfida edhe më të mëdha, që nuk përfshinin më vetëm shtypjen klasike politike, por kalonin në forma gjithnjë e më të sofistikuara e të dhimbshme të përjashtimit dhe mohimit: diferencime të hapura në arsim, punësim, përfaqësim institucional, kulturë e gjuhë, si dhe përdorim të të drejtave themelore si mjete kontrolli e shantazhi.
Për shqiptarët, jeta nën sundimin jugosllav nuk përfaqësonte thjesht mungesën e të drejtave, por një përballje të përhershme me pasigurinë, me shtypjen e identitetit dhe me padrejtësinë strukturore, që godiste jo vetëm individin, por edhe vetë përkatësinë kombëtare. Çdo përpjekje për të kërkuar liri, barazi apo të drejtën për vetëvendosje, përkthehej në reagim të dhunshëm nga pushteti – një dëshmi e qartë se shtypja nuk ishte reagim, por strategji. Kësisoj, e gjithë kjo situatë nuk ishte një krizë e përkohshme, por një gjendje e përhershme politike dhe shoqërore e popullit shqiptar në Kosovë, ku dhuna fizike bashkëjetonte me dhunën simbolike, dhe ku gënjeshtra shtetërore përpiqej të maskonte një realitet të errët që po rëndohej gjithnjë e më shumë. Dhe pikërisht në këtë përballje historike, qëndresa dhe vetëdija popullore u bënë mburoja e vetme përballë një pushteti që nuk njihte kufij në asgjësimin e tjetrit.
Historia e sundimit jugosllav mbi shqiptarët në Kosovë është e mbushur me cikle të përsëritura dhune të strukturuar, të cilat shfaqeshin në mënyrë periodike, herë më të hapura, herë më të sofistikuara, por gjithmonë me qëllim të qartë: shkëputjen e çdo shtrese që mund të artikulonte mendim të lirë, vetëdije kombëtare apo pavarësi morale. Këto ishin fushata që, për nga natyra e tyre, nuk synonin vetëm ndëshkimin individual, por shuarjen sistematike të frymës kolektive, dhe rrallëherë kursenin dikend që nuk përkulej para aparatit të pushtetit.
Fillimisht, objektiv i këtyre spastrimeve ishin intelektualët, ata që përmes dijes e mendimit të pavarur ishin në gjendje të ndikojnë mbi opinionin dhe të shfaqin qëndrime kritike. Më pas, në radhën e ndëshkimeve hynin tregtarët, si përfaqësues të një shtrese që ruante pavarësinë ekonomike dhe simbolizonte një lloj autonomie jashtë kontrollit të shtetit. Nuk u shpëtuan as klerikët, të cilët përfaqësonin vlerat shpirtërore dhe kujtesën tradicionale të popullit – kujtesë që gjithmonë përbën rrezik për regjimet që duan të fshijnë të kaluarën. Pastaj, në mënyrë të pandalshme, filluan të bien edhe ata që dikur ishin pjesë e sistemit vetë – ish-luftëtarë, ish-komunistë, dhe figura të afërta me pushtetin – të cilët, në një moment, për arsye politike, përplasje ideologjike apo thjesht për shkak të atmosferës së dyshimit të përhershëm, përfundonin në kategorinë e “të padëshiruarve”.
Ky lloj ndëshkimi i brendshëm, i ashtuquajturi “divorc politik”, e dëshmonte qartë se askush nuk ishte imun ndaj logjikës totalitare të frikës dhe përjashtimit. Por ajo që e bën këtë periudhë edhe më tragjike është fakti se shumë nga viktimat nuk ranë për shkak të ndonjë akti të guximshëm disidence apo përballjeje ideologjike, por për motive krejtësisht të pabesueshme dhe të zakonshme. Në shumë raste, ndëshkimi vinte thjesht sepse dikush kishte dëgjuar diçka, kishte parë diçka, ose – më keq akoma – dyshohej se dinte diçka që nuk duhej ta dinte. Në këtë sistem, vetë mendimi i pashprehur, përfytyrimi i paprovuar, apo zërat e përfolur ishin të mjaftueshme për ta përjashtuar dikë nga rrjeti i të “besuarve” dhe për ta zhytur në harresën e frikshme të shtypjes.
Ky realitet e bën edhe më të qartë natyrën e errët të sundimit autoritar: shtypja nuk kishte nevojë për prova, por vetëm për pretekste, dhe ato mund të ishin nga më të çuditshmet e më të rëndomtat. Në këtë logjikë, viktima nuk ishte më ai që kundërshtonte sistemin, por çdokush që nuk përshtatej verbërisht me të, që kishte kujtesë, mendim, pyetje apo thjesht një prani që nuk rreshtohej me të tjerët. Në përmbledhje, fushatat e spastrimeve nuk ishin as hakmarrje selektive dhe as ndëshkime për devijime reale; ato ishin strategji të frikësimit kolektiv, që përpiqeshin të fshinin çdo farë dyshimi, autonomie mendore apo ndërgjegjeje morale – dhe për këtë, as mosdija nuk ishte më mburojë. Në këtë logjikë të përmbysur, edhe heshtja bëhej krim, edhe ndershmëria kthehej në rrezik, sepse shteti kërkonte jo njerëz të lirë, por subjekte të bindura, të padukshëm dhe të pajetë shpirtërisht.
( vijon )
