Ese: (9) Nga romani në dorëshkrim: „Diplomaci e shterrur“

Kur guri nuk është më në vendin e vet…!

… Në këtë kopsht të dikurshëm të Shqipërisë, i mbjellë me duar të lodhura e të dashura, guri nuk është më në vendin e tij. Guri që përfaqëson stabilitetin, shtetësinë dhe drejtësinë, tani është nxjerrë nga vendi i vet.

Nga Safet SADIKU

I.

Si mund të mos krijohet tension kur e vërteta endet si një guralec në xhepat e pushtetarëve, ndërsa populli pret që ai gur, më në fund, të peshojë në vendin e vet? A nuk është koha që guri i së drejtës të mos mbetet më në rrjedhën e ujit, por të vendoset aty ku duhet, në themelet e një shoqërie të drejtë? Për të ndriçuar dramën e këtij realiteti që shtrydh frikën dhe dhimbjen si limfa nga plagët e një trupi të nëmur, ku në qendër tani dëshiron të vendoset një gazetare e mirëfilltë, e cila është e guximshme si një gur që nuk zhvendoset nga asnjë stuhi.

Ajo, si zë që vjen nga thellësitë e ndërgjegjes kolektive, guxon të prekë terrenet e ndaluara, të zbulojë fije të prera të negociatave sekrete dhe marrëveshjeve, të cilat nuk janë firmosur me bojë, por me pabesi. A është ajo vetëm një gazetare, apo një zë që përfaqëson ndërgjegjen e një kombi të mbytur në heshtje? Ajo përballet me kërcënime që nuk peshojnë më pak se plumbi, me presione që vijnë nga të gjitha drejtimet, por nuk thyhet. Pse? Sepse e di: guri që rri në vendin e vet nuk lëviz as nga frika, as nga joshja. Në sytë e saj lexon moralin që nuk shitet, që nuk klonon retorikë, por shkruan me gjak, për të vërtetën. Diku tjetër, një politikan i ri, idealist, si filizi që përpiqet të rritet në një dhe të helmuar, zbulohet si një zë i brendshëm që nuk përshtatet me kakofoninë e sistemit. Ai lufton jo me fjalë, por me të vërteta që dhembin.

Ai nuk i ngjit shkallët e pushtetit, por rrëshqet nëpër to duke mbajtur mbi supe barrën e përgjegjësisë. Ai përpiqet të ndalojë marrëveshje që nuk janë as historike, as të ndershme, por janë plagë që shiten si kurora fitoreje. A nuk është edhe ai një gur që kërkon vendin e vet në themelet e një politike që është ngritur mbi rërë? Por, sa peshojnë idealet në një sistem ku çdo gur ka një çmim, dhe çmimi nuk është më dinjiteti, por dominon heshtja? Në këtë fron shfaqet edhe një figurë tjetër: përfaqësuesi ndërkombëtar. Një emër, një zë i butë me fjalor diplomatik, por me dorë të hekurt që shtyn marrëveshje si gurë të rëndë në fushën e shahut politik. Ai ushtron trysni, por gjithnjë në emër të “paqes”, “stabilitetit”, “së ardhmes”.

Po çfarë paqeje kërkohet, kur nën tryezë lëvizin dosje të lidhura me fije të errëta, dhe mbi tryezë mbahen fjalime për miqësi? Mos vallë edhe ky përfaqësues është një tjetër gur, por jo në vendin e vet? Dhe në këtë galeri figurash, një tjetër personalitet zë pozitën me një hije tragjike si diplomati ynë. Dikur entuziast, krenar, flamurtar i çështjes kombëtare. Ai nisej nga parimi, por rruga e tij përfundoi në kompromis. E nisi me një gur në zemër dhe përfundoi duke mbajtur gurë në duar, gurë që s’i vendosi kurrë në vendin e duhur. Ai u përkul, jo nga lodhja, por nga lakmia.

A nuk është më tragjike rënia e atij që ka pasur krahë për të fluturuar, sesa dështimi i atij që s’ka dashur kurrë të ngjitet? Ndërkohë, në prapaskenë, në Tiranë e në Prishtinë, të tjerë politikanë flasin për Atdhe, për flamur, për gjak të derdhur. Por çfarë vlere ka gjaku i atyre që ranë, kur marrëveshjet e sotme i varrosin dy herë? Ata janë fytyra të dyfishta, që në mëngjes flasin për nderin, ndërsa natën firmosin përfitime. Po populli?

Ai rri dhe dëgjon. Beson. Shpreson. Por a mundet besimi të kthehet në mburojë, kur mburojat janë prej letre? A mundet qëllimi strategjik të mbrohet nga ligësia, kur ajo është vetëm një flamur i zbehur në një zyrë të errët? Populli nuk është gur. Ai është si dheu, që pret të mbillet me shpresë. Por, nëse mbi atë, këta dhe ata, edhe ne vazhdojmë të hedhim gënjeshtra, mashtrime, fjalë boshe, çfarë do të mbijë? Në këtë peizazh të mjegullt, personalitetet, që guxojnë të jenë gurë në vendin e vet nuk janë shumë.

Por janë. Por ende kemi. Dhe prej tyre lind tensioni dramatik që kërkon rrethana e re reale në teren: jo tensioni i trilluar, por ai shpërthim që buron nga përplasja e së drejtës me atë fjalën që të parët tanë e qujatën; përplaseje me „pabesinë dhe mashtrimin“, përplasja e guximit me frikën, e moralit me pushtetin. A peshon fjala kur del nga goja e shitur? Apo është si një gjethe e thatë në erën që fryn nga diplomacitë e dështuara? Në një vend ku guri s’peshon më në vendin e vet, ku flamuri është kthyer në dekor për fjalime boshe dhe tani historia përdoret si skenografi për teatrot e politikës.

Thjesht, a mund të flasim ende për sovranitet? Kur fjalët nuk ndihen më të rënda, se pluhuri mbi pllakat e përmendoreve të harruara, tani është bërë i trashë! Por ne a kemi ende drejtim? A kemi themele që nuk lëkunden kur fryjnë erërat e interesave të huaja? Në një skenë ku diplomacia është kthyer në një lojë kukullash, ku politikanët lëvizin si marioneta me fijet që nuk i mbajnë vetë, kush është regjisori? Dhe mbi të gjitha: ku është publiku? A duartroket ende? Apo është larguar në heshtje? Ndërsa gjuha jonë, dikur e përdorur për betime e këngë, sot gërryhet nga retorika boshe dhe përulësia diplomatike. Flamuri, dikur simbol që frymëzonte qëndresë, sot valvitet mbi marrëveshje të nënshkruara në errësirë; ka mbetur pa dritë, pa pyetje, pa fjalë që peshojnë.

Nëse shteti është trualli ynë, a nuk duhet që guri të rëndojë atje ku ka lindur? Dhe nëse guri është zhvendosur, kush ka qenë ai apo ajo dorë që e ka shtyrë? Dhe më e rëndë: përse nuk ka asnjë që e kthen në vendin e vet? Në këtë kopsht të dikurshëm të kombit, ku rrënjët e kulturës janë lënë të thahen dhe ujërat e drejtësisë janë devijuar për të larë mëkatet e elitave, politika është bërë kërpudhë që rritet mbi trupin e një peme të vdekur. Kush e ndalon këtë kalbëzim? Apo kaq e thellë është rrënja e sëmundjes, sa edhe dheu i atdheut nuk mban më?

Diplomati shqiptar, dikur i menduar si degë që do të shtrihej në arenën ndërkombëtare me dinjitet, sot duket si një dru i thyer, i këputur në mes nga erërat që vijnë nga jashtë, por që janë ushqyer nga brenda. Ndërkohë, politikanët që i kemi zgjedhur vetë, janë kthyer në gjethe që shiten në çdo stinë, që ndryshojnë ngjyrën në çdo takim ndërkombëtar, por nuk lëshojnë kurrë rrënjë. Populli?

Populli është kthyer në një fushë me gurë të vegjël që nuk peshon më askund. Dikur mbushej me thirrje, me këngë, me protesta, sot mbytet në heshtje, në ndarje, në pasiguri, në pyetje që nuk bëhen dhe në përgjigje që nuk dëgjohen. A kemi ende kohë për të kthyer gurët në vendin e tyre? A ka ende hapësirë për një fjalë që të peshojë? A ka një dorë që të mund ta ngrejë flamurin pa e kthyer në pretekst? Dhe kush do ta shkruajë këtë faqe tjetër të historisë, me fjalë që djegin apo me heshtje që mpin?

Kur guri s’është më në vendin e vet… Çfarë ndodh me shtëpinë, kur themelet fillojnë të lëkunden? A mund të ndërtohet një atdhe mbi zhavorr diplomatik? A ka më peshë fjala, kur fjalët nuk kanë më vend dhe nuk bien më si gurë të rëndë në ndërgjegje, por si fletë të lehta që i merr era e shërbimeve dhe e interesave të huaja? Në këtë vend ku politika zhvillohet si teatër pa publik, ku marrëveshjet nuk firmosen në dritë, por në terr, populli e ndien se guri s’është më në vendin e vet. Peshat janë përmbysur: patriotizmi i rremë ngrihet mbi podiume, ndërsa dinjiteti i vërtetë hesht në qoshe.

E ç’është një komb, kur simbolet e tij përdoren si rekuizita? Kur flamuri valëvitet vetëm për kamera, dhe monumentet historike kthehen në prapavijë, përdoren vetëm për mashtrim elektoral? Diplomati i djeshëm, që dikur rrënjosej si trung i fortë në tokën e kombit, sot është shndërruar në degë të thatë që thyhet në erën e presioneve të jashtme. Dhe politika përsëri është vetëm një kopsht që dikur kishte lule të kuqe gjaku dhe lule të bardha idealizmi. E sot është pushtuar nga kërpudha të helmuara që ushqehen me shantazhe, pazare dhe servilizëm. Kush i lëvizi gurët nga vendi?

Pse nuk peshojnë më fjalët? Pse nuk ndëshkohen ata që nxjerrin themelet nga vendi për të ndërtuar mbi to vila personale pushteti? A është e mundur që një popull të rrojë gjatë mbi një dhe, kur guri i historisë, i identitetit dhe i drejtësisë është përmbysur?
Në këtë dramë moderne, ku “luhet në emër të kombit”, por pa të drejtë fjale të vetë kombit, çdo gur që nuk është në vendin e vet bëhet pengesë. Dhe çdo fjalë që nuk peshon bëhet një plagë. Kështu, kur guri s’është më në vendin e vet, asnjë mur nuk qëndron gjatë. Asnjë shtet nuk mbijeton i drejtë. Dhe asnjë popull nuk e ndien veten zot në tokën e vet.

Nën hijen e gurëve që nuk peshojnë… Por çfarë ndodh kur guri nuk peshon më në vendin e vet? Kur një popull që dikur e njihte zërin e gurit, tani dëgjon vetëm zhurmën e betonit të rrejshëm që mbulon të vërtetën? Në sallën e konferencës për shtyp, kamerat ndezin dritat. Një gazetar ngrit dorën, zëri i tij dridhet mes rreshtave të përfaqësuesve të qeverisë: “Zotërinj, a mund të na tregoni se çfarë përmban në të vërtetë kjo marrëveshje? A janë të përfshira territore, kufij, histori e popullit tim?“

Zëri hesht për një çast. Pastaj, nga skaji i tavolinës, një politikan përgjigjet me buzëqeshjen që vetëm pushteti e mëson: “Këto janë thjesht spekulime. Ne jemi këtu për paqe, për stabilitet, për të ardhmen.“ Për të ardhmen? Një gazetare e re, e ulur në rreshtin e parë, mbledh shënimet e saj me gishtërinj të ngrirë. Ajo nuk është aty për të ndjekur lojën. Ajo ka parë dokumentet. Ka dëgjuar audio të takimeve në errësirë. Ka parë gurë të zhvendosur nga vendet e tyre, për të ngritur kulla mbi gënjeshtra. Ajo nuk flet. Jo tani. Sepse e di që fjala peshon më shumë kur vjen me provë, me plagë, me gjak nën thonj. Dhe ajo i ka të gjitha. Në qoshe, një tjetër figurë qëndron me duar në xhepa.

Ky është përfaqësuesi ndërkombëtar. Ai flet rrallë, por përçan shumë. Fjalët e tij janë si gurë të mbështjellë me kadife: nuk të lëndojnë në pamje të parë, por lënë gjurmë kur bien mbi tokën e butë të kompromisit. “Marrëveshja duhet të kalojë,” thotë ai, “për hir të stabilitetit rajonal. Ne nuk jemi këtu për të debatuar ndjenja kombëtare, por për të garantuar funksionalitet institucional.” Përkthehet: “Mos i çoni fjalët përtej kufirit të lejuar të demokracisë dekorative.“ Dhe ndërsa gjuha diplomatike flet në kode, e vërteta ulërin në heshtje: A është ky stabiliteti që vjen duke flijuar identitetin?

A është ky funksionaliteti që përjashton të drejtën për të qenë vetvetja? Në prapaskenë, politikanët që dikur recitonin vargje për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, tani recitojnë memorandume të huaja. Flamuri qëndron në mur, por ngjyrat i janë zbehur. Nuk është se është larë, është fshirë. Nëse dikur një gur në zemrën e kombit ishte simbol i qëndresës, sot ai është thyer në copa dhe është bërë themel për interesa personale. Dhe atëherë lind pyetja më e rëndë se çdo gur i lëvizur: Kush do ta vendosë gurin në vendin e vet? Kush do ta marrë në duar të vërtetën dhe do ta peshojë, edhe nëse peshon më shumë se vdekja? Sepse gjithçka fillon aty: me një gur.

Një të vërtetë, që nuk mund ta mbytë më askush. Një fjalë. Një akt që nuk mund të blihet, nuk mund të negociohet, nuk mund të heshtet. A është kjo gazetare, ajo që mban gurin në duar? A është ai politikani i ri, ai që refuzon të ndërtojë mbi rërë? A jemi ne, që po lexojmë strategjitë politike… Jemi ata, që duhet të marrin gurin dhe të kërkojmë vendin e tij? Jemi apo nuk jemi? Pyetja po pret t’i përgjegjemi ne…

II.

Tryeza e rrumbullakët, te Biblioteka e qytetit në Mitrovicë kishte ndodhur në orët e pasdites… Ndërsa zëri i kondicionerit ishte i ndërprerë vetëm nga gjethet që përplasen në xham. Studentët janë mbledhur rreth një tavoline të madhe druri. Librat rreth tyre heshtin, por brenda diskutimit nis të shpaloset një shqetësim kolektiv, një trishtim politik që ka rrënjë të thella dhe ende plagë të hapura.

Në ligjëratën e Professorit, të cilën e kishte dërguar me e-mail, para tri ditësh të gjithë studentëve në mes të tjerash hidhej vlerësim i qartë:
„Në labirintin e marrëveshjeve të errëta, të nënshkruara në heshtje dhe pa dritë, politikanët shqiptarë, po sillen sikur të kishin harruar peshën e gurit në vendin e vet! Ata sikur hoqën dorë nga vetë prona e shtetit që duhej ta mbronin. Ata pranuan terminologji, të cilat në pamje të parë duken vetëm formale administrative, por në thelb ato janë juridike, të cilat e kthyen shtetin shqiptar në një ndarje të paqartë, ku hisedaria e huaj u legalizua.

Një pyetje del nga thellësia e dhembjes kombëtare: Si pranuan politikanët shqiptarë të heqin dorë nga pronësia e shtetësisë shqiptare? A e kuptojnë ata se shteti nuk është një plaçkë që ndahet, por një gur që rëndon vetëm kur është në vendin e vet? Marrëveshjet e mbyllura nuk ishin thjesht vetëm akte administrative. Ishin kontrata të heshtura turpi, letra të firmosura jo me bojë, por me heshtje dhe lëshim, që lejuan të huajt të bëhen zot në oborrin tonë. Në vend që të mbrojnë gardhin e shtëpisë, ata hapën portat me çelësa të huaj. Si një kopshtar i pabesë që lejon milingonat të zvarriten mbi farën e lodhur të kombit. Ata mbollën harresën mbi dheun e atdheut.

… Në këtë kopsht të dikurshëm të Shqipërisë, i mbjellë me duar të lodhura e të dashura, me trashigimi të lashtësisë, sot të tëra keqmenaxhohen… Dhe guri i Atdheut është ai që përfaqëson stabilitetin, shtetësinë dhe drejtësinë. Por, tani është nxjerrë nga vendi i vet. Atëherë kur guri nuk është më në vendin e vet, gjithçka po shembet: muret e shtetit, kulla e dinjitetit dhe tempulli i shpresës. Guri që dikur mbante portën e kombit të mbyllur ndaj servilizmit, tashmë është zëvendësuar nga derë e lëkundur që hapet e mbyllet sipas interesave të të tjerëve.

Në këtë rrëfim, diplomati shqiptar nuk është më ai trungu i moçëm që jepte hije dhe mbrojtje, por një trung i kalbur, që i është dorëzuar erës. Dhe era, kur nuk ka përballë gurë që peshon, bëhet furtunë. Politikanët janë si kërpudha që rriten në lagështinë e mashtrimit, të tjerët po i quajnë hijena ose ngrënës, që ndahen mbi mishin e një kombi të lodhur dhe të zhveshur nga sovraniteti i vet. Ndërkohë, populli, është ai që i besoi fjalëve që nuk peshonin dhe edhe sot po endet si hije në një peizazh të zymtë, duke ndjekur pasqyrime të rreme dhe ëndrra të varura në tela të ndryshkur.

Si një zog në kafaz, ai këndon për lirinë pa e ditur se dera është mbyllur nga ata që u betuan për ta hapur. Dhe kështu, nga një shtet me gurë që mbajnë themele, po kthehemi në një vend me zhavorr, me gurë të vegjël, të shpërndarë, që i lëvizin kollaj ujërat e huaja dhe fjalët e kota. Një vend që nuk peshon më në vetvete, sepse politikanët harruan, se guri peshon vetëm në vendin e vet, dhe kur nuk peshon më, nuk është më as gur, as shtet, as atdhe.

Por publiku ka ruajtur temën e papërfunduar të marrëveshjeve të fshehta, shkëmbimit të shtetësisë për interesa të huaja, dhe humbjes së pronësisë mbi identitetin kombëtar. Në këtë rast, “guri” dhe “prona” shërbejnë „si zëra me shumë kumbana“ për shtetësinë dhe sovranitetin, ndërsa dialogët janë të fshehur pas një bisedimi simbolik midis personaliteteve publike, që po na shpifin çdo ditë…“ Propozimi u dha që të lexohen edhe dy lajme para se të fillon diskutimi:

………………..
Moderatorja: … Disa ditë më vonë, gjatë kthimit të delegacionit nga Brukseli në Prishtinë, ndodh një aksident i çuditshëm dhe i pashpjegueshëm: makina që transportonte tre zyrtarë, përfshirë një nga kundërshtarët e fshehtë të marrëveshjes, del nga rruga në rrethana të paqarta, ndërsa mediat japin versione kontradiktore dhe institucionet heshtin, duke e lënë publikun në mjegullën e zakonshme të moskuptimit, ku askush nuk e di nëse bëhet fjalë për një tragjedi rastësore apo për një eliminim të ftohtë dhe të planifikuar që shërben si paralajmërim për çdo zë të padëshiruar.

Zëri i arkivit të shtetit: …. Një përfaqësues ndërkombëtar që po ushtron trysni për të miratuar marrëveshjen, në të njëjtën kohë mban lidhje të fshehta me qarqe anti-shqiptare. Personaliteti kryesor është një diplomat shqiptar, i cili në fillim shfaqet si një figurë e moderuar dhe e përmbajtur, duke marrë një rol kyç në politikën ndërkombëtare. Por me kalimin e kohës ai gradualisht e humb integritetin dhe bëhet i gatshëm të bëjë kompromis, të cilat vendime vlerësohen të rënda dhe janë lëshime të papranueshme vetëm për të siguruar një post të lartë dhe me influencë në arenën ndërkombëtare, duke lobuar në fshehtësi për pranimin e marrëveshjeve që dëmtojnë interesat kombëtare.

Në këtë kohë ai përballet me një moral të ngushtë dhe luftë të brendshme midis detyrës dhe etjes për pushtet. Po ashtu ishte paraqitur si një burrë shteti, por në të vërtetë, ai ishte duke u bërë thjesht një marionetë e fuqive të mëdha dhe e lojërave të tyre politike.
Ish shoku i klasës: … Por, me kalimin e viteve, ai u bë si ai djalë i shtëpisë që, për të ruajtur statusin te krushqit e huaj, fillon të shesë tokën e babait pa u treguar motrave e vëllezërve. Filloi me lëshime të vogla, me një fjalë që s’u tha, një deklaratë që u anashkalua, një tryezë ku nuk foli dot me zemër derisa, pak nga pak, shtëpia nisi të rrudhej, e trualli i saj të ngjante si një skicë e mbetur në duart e të tjerëve.

Në prapaskenë, një përfaqësues ndërkombëtar, që e trajtonte marrëveshjen si dokument noterik për shitjen e një trashëgimie që ai s’e kishte ndërtuar kurrë vetë. Ai ushtronte trysni të heshtur, me shikime që peshonin më shumë se çdo ultimatum… Ndërkohë, që ishte i lidhur tinëzisht me qarqet e ish okupatorit, qepte fijet e një marrëzie gjeopolitike nën petkun e stabilitetit. Dhe diplomati ynë, në vend që të shndërrohej në krahun mbrojtës të familjes, u bë si një dhëndër që harron amanetin e të parëve dhe në dasmën e vet firmos shitjen e dhomës ku kishte lindur.

Por, në sytë e popullit, ai ruante ende pamjen e burrit të shtetit, me fjalë të bukura dhe përkulje të hijshme përpara flamurit, por brenda vetes, çdo natë, luftonte me një zë të brendshëm që ia kujtonte se, jo gjithmonë njeriu që i shërben kauzës ndërkombëtare, i shërben edhe shtëpisë së vet. Dhe kur marrëveshja më në fund u gatua, ai nuk ishte më prijësi që kishte hyrë në betejë për të ruajtur shtëpinë, por një marionetë e stolisur, që recitonte fraza të shkruara nga dora e të tjerëve, me duart e lidhura dhe me shpirtin e huazuar. Në sofrën e madhe të kombeve, ai nuk ishte më zëri i një familjeje me plagë, por një i ftuar që kishte harruar kush e kishte dërguar aty.

Në këtë rrjet në emër të diplomacisë aktive, qytetari i zakonshëm shqiptar shfaqet si viktimë e një mashtrimi të sofistikuar. Kështu, përmes valëve televizive, deklaratave të forta dhe simboleve patriotike, i krijohet përshtypja se institucionet po mbrojnë interesin kombëtar. Ndërkohë, që realiteti i prapaskenave është plot me lëshime të turpshme territoriale, me marrëveshje që legjitimojnë strukturat serbe në veri të Kosovës, me politika që zhbëjnë themelet e shtetit për të cilin u derdh gjak, dhe me heshtje të qëllimshme përballë shkeljeve të të drejtave të shqiptarëve në Kosovën Lindore, Mal të Zi apo Maqedoni, në Sanxhak etj.

Studentja e parë (me zë të qetë, por me brengë të thellë): “Sot nuk po flasim më për ide abstrakte, as për debat akademik. Po flasim për dhe, për kufi, për emrin dhe gjakun që mbahet peng në tavolina ku ne nuk jemi të ftuar. Mua më trishton jo vetëm fakti që flitet për „këmbim territori“, por mënyra si kjo gjë po normalizohet. Siç normalizohet sëmundja në një trup që ka hequr dorë nga shërimi.”

Studenti i dytë (shikon përreth, pastaj flet me një ton më të ashpër): “Fjalët janë të rënda: „dhënie territori Serbisë“, „kompromis historik“. Por unë pyes: me cilin moral po negociohet toka ku janë varret e dëshmorëve tanë? Me çfarë të drejte flitet për „kompromis“ kur Serbia ende s’e njeh krimin, ende s’e pranon dëmshpërblimin, ende e ushqen urrejtjen ndaj ne shqiptarëve?”

Studentja e tretë (shkruan disa fjalë në bllok, pastaj lexon): “Ne po bëhemi viktima të një mashtrimi të sofistikuar. Televizionet na tregojnë flamuj, retorikë patriotike, deklarata për „interesin kombëtar“, por në prapaskenë ndodhin marrëveshje që e legjitimojnë entitetin serb në veri, që e copëtojnë shtetin në emër të një paqeje që ka erë kapitullimi.”

Studenti i katërt (me sy të lodhur, por fjalë të kthjellta): “Nëse Kosova kthehet në një gjysmë-shtet, me një zonë serbe që ka më shumë kompetenca se vetë qeveria, atëherë për çfarë shteti po flasim? Çfarë lirie kemi fituar, kur të gjitha vendimet varen nga të huajt, e të gjitha lëshimet bëhen në errësirë?”

Studentja e pestë (shikon drejt dritares dhe flet si për vete): “Më dhemb kur dëgjoj të rinjtë në Kosovën Lindore, që tani e quajnë „Luginë të Preshevës“ që thonë: „Na kanë harruar“. Ata nuk kërkojnë luks, as pushtet. Kërkojnë të mos mbeten jashtë çdo marrëveshjeje. Të mos trajtohen si monedhë shkëmbimi.” (Pauzë. Një heshtje e gjatë bie mbi tavolinën e rrumbullakët. Njëri nga studentët rrotullon një stilolaps. Pastaj flet qetë, por prerë.)

Studenti i gjashtë: “E vetmja mënyrë për ta ndalur këtë rrëshqitje është të mos e pranojmë si normalitet. As si kompromis, as si taktikë. Sepse e vërteta është që pa një vizion të përbashkët shqiptar, pa një vetëdije të përhershme kombëtare, çdo tavolinë ku nuk ulemi ne… është një tjetër varr i hapur për sovranitetin.” (Një nga vajzat e grupit mbyll bllokun e saj dhe thotë me zë të ulët, por plot nënkuptime): “Ndoshta, nëse ka ndonjë gjë që e mbron shtetin… nuk janë zyrat. Janë tryezat si kjo. Ku fjala është ende e lirë. Dhe ende e vërtetë.” Në këtë tryezë, trishtimi politik nuk është një term abstrakt.

Është një realitet i përditshëm që mbart peshën e një kujtese kolektive dhe një ndjenjë thellësisht njerëzore: frika se mos ajo për të cilën u sakrifikua, po tjetërsohet pa zë, pa votë dhe pa drejtësi. Kjo dramë diplomatike, e paraqitur si një duel midis moralit dhe ambicies, midis idealit kombëtar dhe etjes për karrierë ndërkombëtare, do të mund të kulmonte me një moment kritik! Një marrëveshje që si e tillë, nëse nënshkruhet, do të përkufizonte përfundimisht statusin e Kosovës si gjysmë-shtet nën tutelën e përhershme të strukturave ndërkombëtare dhe me një entitet serb brenda vetes, që do të kishte pushtet më të madh sesa vetë qeveria e Kosovës! Në këtë moment, pushtetari kryesor do të detyrohej të përballet me pasojat e zgjedhjeve të tij, ndërsa populli, në padije, do të përgatitej të festonte “suksesin” e radhës, pa e ditur se çfarë ishte humbur në emër të një paqeje të rreme dhe një integrimi të zbrazët…
……………………………………
Atmosfera e një hoteli ndërkombëtar, ku dritaret e mëdha të qelqit shohin nga qyteti që pret konferencën. Politikanit i dridhen gishtat gjersa po lidhte kravatën. Në krah, ajo rri e heshtur, e veshur me një fustan të errët. Ka vështrim të thellë.

Ajo (gruaja e tij me zë të ulët, por therës): Për çfarë do të flasësh sot? Për sovranitetin që ke nisur ta shkruash me germa të padukshme?
Ai (mundohet të buzëqeshë, por sytë i rrëshqasin nga dritarja): Sot është ditë e rëndësishme. Marrëveshja që po finalizojmë… do të sjellë stabilitet. Më në fund një hap drejt integrimit.

Ajo (i afrohet, e ndalon duke ia mbërthyer dorën te krahu): Integrim në çfarë? Në harresë? Në një paqe që blen heshtje me territore? A e di se çfarë thonë për ty në Prizren? Në Preshevë? Në Tetovë?
Ai (e shmang shikimin, por flet ngadalë): Unë nuk kam luksin e ndjenjave tani. Kam përgjegjësi.

Ajo: Jo. Ti ke vetëm një frikë të madhe. Frikë nga e vërteta që do të shpërthejë si dinamit pas nënshkrimit tënd. Dhe pastaj do të thuhet se Kosova ishte çmimi për një karrierë.
Ai: Ti nuk kupton presionin… nuk ke qenë kurrë në ato dhoma, me ata njerëz, me ato dosje mbi tavolinë…

Ajo (përgjigjet ashpër): Jo, s’kam qenë në dhoma ku shitet nderi. Por kam lexuar historinë. Dhe historia e shqiptarëve nuk është shkruar me nënshkrime diplomatike, por me gjak. (Pauzë. Ai merr frymë thellë, afrohet te tavolina dhe vendos dosjen përpara vetes. Ajo e vështron.)

Ajo (me zë më të butë, por më i thellë se kurrë): Po e nënshkruan këtë, do të jesh për ta një hero i një dite. Por për vendin tënd… do të jesh njeriu që mbeti në histori pa fytyrë. Vetëm me firmë.
Ai (duke parë dosjen, pa forcë në zë): Po të mos e bëj unë, do ta bëjë dikush tjetër.
Ajo: Ndoshta. Por të paktën mos e bëj ti… në emër të popullit që as nuk e ke pyetur.

III.

Pranë një guri të lashtë në Shalën e Bajgorës! Një tryezë prej guri në një dhomë të mbyllur me dritare të lara me mjegull. Katër figura të heshtura janë ulur rreth saj. Njëra prej tyre, e njohur vetëm si “Guri”, flet e para. Gjatë një komunikimi të koduar mes personaliteteve, ku për shembull, Logjika është një figurë e personifikuar që ka „ikur“ nga biblioteka publike e Mitrovicës dhe ka nisur një udhëtim drejt Shalës së Bajgorës, së bashku me Kujtesën, Nderin dhe Zërin e Popullit…

Një skenë debati me plot kuptim të shumëfishtë, sepse nënshkrimi mbetët i padukshëm si një nga sjelljet që bëhet mollësherri, për vite të tëra…Logjika: (Duke ndaluar pranë gurit të një kulle të rrënuar) A e ndjen? Ky gur peshon ende. Nuk e ka lëvizur as era, as koha, as mashtrimi. E çuditshme si disa gjëra, kur janë në vendin e vet, bëhen të patundshme.

Kujtesa: Por shiko rreth e rrotull… Rrënojat janë plot gurë që janë shkulur nga themelet. E di kush i lëvizi?
Logjika: Jo koha. Jo rrëmuja e luftës. I lëvizi marrëveshja. Fjalët që u nënshkruan pa pyetur askënd. Fjalët që peshonin më pak se një zhavorr.
Zëri i Popullit (me zë të ulët): Në një tryezë të gjatë, me perde të trasha, hoqën dorë nga pronësia. E ndanë shtetin si të ishte një kafshatë. I lanë edhe të tjerët të bëhen hisedarë në emrin tonë, por pa zërin tonë.

Logjika: Po guri? A është ende në vendin e vet?
GURI: Dikur më lanë në maje të kodrës, të mbaja peshën e historisë. Tani më kanë rrokullisur në luginë, ku pesha ime s’vlen më. A është ky vendi im i ri? Më keni mërzitur shumë, (duke goditur tryezën me pëllëmbë). Kur guri s’është më në vendin e vet, ç’të mbetet tjetër veç rëra? Kush jemi ne pa gurin që na mban në këmbë? Dhe kush ua dha të drejtën të na çimentojnë me zhavorr të huaj?

HIENA (=ngrënësi, me një buzëqeshje të ftohtë): Vendi s’ka rëndësi, përderisa emri mbetet i njëjtë. E quajnë ende “kopsht”, edhe pse është bërë shkretëtirë. Guri je, por pa themel. Mbi mishin e kësaj toke kanë darkuar shumë. Një copë për secilin, një nënshkrim për përjetësi. E ti, o gur, je vetëm një pengesë në rrugën e tyre të shtruar me fjali boshe.

Kujtesa: Një pjesë është. Por pjesa tjetër… është përdorur për të ngritur gardhe. Jo për të mbrojtur kombin, por për ta ndarë e kufizuar.
KËRPUDHA (e ulur në errësirë): Ata që mbjellin marrëveshje në terr, korrin hije. S’mund ta shohësh më rrënjën, vetëm çatinë që është e përbashkët. Kush e mban më shtëpinë? Ata vetë u bënë tokë me to. E firmosën si “asgjë serioze”, por prapa çdo fjalie të butë fshihet një hije e gjatë.

Zëri i Popullit: Na zëvendësuan me një kukull që tund flamurin, ndërkohë që shitet prapa skene. Ne këndojmë për liri, por na mbyllën në kafaz me premtime.
KAFSHIMI DIPLOMATIK (i veshur me petkun e flamurit): Po të duash të qëndrosh mbi gurin tënd, mos firmos. Po të duash të hash në tryezë, guri duhet lëvizur. Askush s’do ta dijë, flet thjesht për “normalizim”. Flet si një peizazh i qetë, por me një jehonë të padukshme që rri pezull në ajër.

GURI (me zë të rëndë): Unë nuk jam zhvendosur. Kam qenë këtu para jush, dhe do të jem edhe pas jush. Më thonë se shteti u nda? Se hisedarët nuk flasin shqip më?
KUJTESA (me një qeshje të hidhur): Por të kanë shkëputur nga vendi yt, o gur… Jo fizikisht, por me fjalë. Të riemëruan. Të përdorën si trofe për marrëveshje pa rrënjë. Mos më thuaj që nuk e di…

LOGJIKA (me ton të prerë): Fjalët pa peshë nuk kanë forcë të lëvizin një gur. Mos dramatizoni. Marrëveshjet janë pjesë e realpolitikës. A nuk është më mirë të jemi bashkëpronarë sesa të humbasim gjithçka?
FAKTOGRAFIA (me zë të ftohtë): Po në cilat letra u bë kjo bashkëpronësi? Kush i pa? Unë kam lexuar vetëm titujt. Jo nenet. Jo vijat e holla. Kush firmosi në emrin tonë? Dhe për çfarë?

KUKUVAJKA (me një të qeshur të thatë që përçan ajrin): Mos po kërkoni të gjeni ku fle mashtrimi? Ai nuk fle, ai po fluturon. Dhe kur bie, bie në gurë si unë, vepron si lajm i keq që s’pyet për logjikën.
ERA (e paduruar): Mua më fajësojnë gjithmonë. Se gjoja unë i shkul gurët, i rrënoj shtëpitë. Por unë vetëm i zbuloj gjërat. Unë i çoj fjalët nga një anë në tjetrën. A nuk i çova unë zërat e marrëveshjes deri te kafja e fundit në qytet?

LOGJIKA (duke ngritur zërin): Por era nuk dëgjon, vetëm çon! A më dëgjon kush mua? A ka më vend për logjikë në një shtet të shpërndarë si pasuri për trashëgimtarë të huaj?
KUJTESA (me dhembje): Po unë… po ne? A nuk kemi mbjellë breza që ruanin rrënjën dhe gurin?

Si pranuan politikanët shqiptarë të heqin dorë nga pronësia e shtetësisë?
FAKTOGRAFIA (shkund disa letra imagjinare): Sepse dokumenti që firmosën, ishte pa nënshkrim të ndërgjegjes. Vetëm vula kishte, por jo ndershmëri.
KUKUVAJKA (përplas krahët): Mbase duhet të bie prapë nata. Kur drita s’mjafton, njeriu dëgjon.

Kur dëgjon… ose çmendet, ose zgjohet. Disa nga të politikës sonë u çmenden…
GURI (me zë të ngadaltë dhe të thellë): Mua ma mbështetën njëherë flamurin. Tani e përdorin për ta fshehur pazarin.
PYEJTE NË AJËR: Folësit heshtin. Era fryn më lehtë. Një pyetje lëshohet nga asgjëja.
ZË I PADUKSHËM: Nëse guri nuk është më në vendin e vet, kush është aty?

BIBLIOTEKA E HARRUAR NË MITROVICË: Në një mëngjes të zymtë, me gjysmë mjegull, një dritare e thyer lëshon një rreze të plogët dielli mbi raftet e zbrazëta. Dyshemeja është mbuluar me fletë të grisura, tituj pa kapak dhe shenja të harresës. Të pranishmit tanë: Logjika, Kujtesa, Faktografia, Guri, Era, Kukuvajka, hyjnë në bibliotekë sikur të kishin hyrë në një tempull të rrënuar.

LOGJIKA (duke parë raftet bosh): Kjo është një dhomë e heshtjes që nuk e kupton më as veten. Titujt mungojnë. Por nuk është vetëm vjedhje fizike, është vjedhje e konceptit. Fjalët që formonin “komb”, “shtetësi”, “sovranitet” janë hequr me kujdes. Kush i zëvendësoi me “barazi hisedare”? Kush i fshiu pa pyetur?

KUJTESA (shkon drejt një libri të vjetër me kopertinë të dëmtuar): Ky… ishte një nga të parët.
“Gjuha jonë”, e hapin vetëm kur duhet të përshëndesin në podium. Përndryshe, rri këtu si një plakë që askush s’e pyet më për këshillë. E kanë shndërruar në dekor.
FAKTOGRAFIA (lexon një dokument të vjetër me syze të thyera): E shihni këtë shkresë? E kemi firmosur se jemi të gjithë të barabartë. Por barazia është e rreme, kur dikujt i jepet e drejtë mbi truallin tënd, pa të pyetur ty.

ERA (duke luajtur me një faqe gazete të vjetër): Unë u përpoqa ta shpërndaja lajmin.
Por lajmet e vërteta nuk fluturojnë dot kur ajri është i mbushur me zhurmë. Këtu, gjithçka mbulohet me “retorikë të moderuar”, një mënyrë elegante për të thënë: shite pa e thënë.

KUKUVAJKA (ulërin lehtë): U bëra e zakonshme tashmë… Kur bie mbi një bibliotekë, nuk thotë askush “mos!”. Thonë: “po ndodhin ndryshime të domosdoshme”. E quajnë zhvillim institucional… por unë e quaj vdekje të ngadaltë të së vërtetës.
GURI (qëndron në mes të dhomës, i vendosur, por i pluhurosur): E pranoj që jam i rëndë.

Por nuk e kam lëvizur veten kurrë nga ky vend. Njerëzit më rrethojnë me flamuj në festa, por nën to, kanë firmosur largimin tim. Më quajnë simbol. Por një simbol i zhvendosur, është një gur i paqëndrueshëm.
LOGJIKA (me zë të ulët): Më çuan në mërgim… Unë që duhej të isha busulla, jam bërë justifikim.

Sepse vendimet merren tani me emocione të planifikuara, jo me bindje të ndërtuara.
KUJTESA (shikon nga dritarja): A do të vijë kush të lexojë këtu më? Apo biblioteka ka mbetur vetëm për t’u përmendur në fjalimet e përvjetorëve?
FAKTOGRAFIA (kthen faqet ngadalë): E vërteta është se ky vend nuk ka më arkivë të vërtetë.
Vetëm “narrativa zyrtare”.

ERA (me hidhërim): Unë do të mundohem ta shpërndaj këtë që pamë sot. Por askush s’më beson më. Unë fryj, por dëgjojnë vetëm kushtrimin e atyre që kanë mikrofonin në dorë.
KUKUVAJKA (me një ton që s’është më ogurzi, por reflektiv): Mos vallë do të duhej të shkatërrohej gjithçka për të kuptuar se ç’kemi humbur?

GURI (i palëvizur, i qartë): Unë jam ende këtu. Dhe do të jem këtu edhe kur ata që firmosën të mos jenë më. Por pyetja është: A do më vini më në vendin tim? Në zonën e Shalës së Bajgorës, një monument i transformuar si një shkollë e heshtur nxjerr një tjetër dokument gjeografik, në këtë tryezë të debatuar? Shala e Bajgorës, është një zonë që vetë përçon histori, rezistencë dhe kujtesë të thellë. Këtu, një monument i transformuar, ndoshta i fshehur nën një shtresë të re dekorative, dhe një shkollë e heshtur, që dikur nxirrte zëra dhe tani rri në heshtje, përballet me të pranishmit që vijnë nga biblioteka e Mitrovicës. Në këtë debat të kulturuar, shtrohen pyetjet për pabesinë e heshtur, arsimimin si akt politik, dhe kujt i takon trashëgimia?…

Shkolla e heshtur dhe monumenti i maskuar te Shala e Bajgorës… Debati hapet në një kodër të qetë. Diku pranë një shkollë e vogël me xhama të plasaritur, e mbuluar nga bari. Përballë saj, një monument i vjetër është mbuluar me ngjyrë të freskët dhe me një pllakë të re mbi të vjetrën. Përsëri të pranishëm janë personalitete të njëjta, të cilat hyjnë në bisedë me kujdes të shtuar; Logjika, Kujtesa, Faktografia, Guri, Era dhe Kukuvajka.

KUJTESA (afrohet te monumenti, ngre dorën dhe fshin pak bojë me gishta): Nën këtë bojë fshihet një emër që dikur përfaqësonte sakrificë. Tani është zëvendësuar me një datë neutrale, një emërtim teknik: “Për bashkëjetesë dhe zhvillim multietnik”. A është ky zhvillim? Apo është zëvendësim?

FAKTOGRAFIA (shikon shkollën): Në atë shkollë dikur këndonin himnin. Tani muret janë të mbuluara me citate të përkthyera keq nga ndonjë manual i huaj. Një sistem arsimor që mëson fëmijët të mos bëjnë pyetje. Sepse pyetjet janë të rrezikshme për ata që firmosin marrëveshje në heshtje.

LOGJIKA (i hutuar): A nuk është arsimimi një garanci për vetë shtetin? Nëse i mësojmë fëmijët të mos dinë kush ishin, si do ta kuptojnë kush janë? A mund të ndërtosh shtet pa rrëfim për veten?
GURI (afrohet pranë monumentit, ngadalë): Ky vend, kjo tokë… dikur më njihnin. Kam mbajtur mbi vete flamuj, betime, lot e këngë. Tani më quajnë “barrierë për integrimin”. Unë që s’lëviz, u bëra fajtor që të tjerët nuk ecin?

ERA (fluturon mbi shkollën): Kam dëgjuar vetëm zëra të shuar. Fëmijë që mësojnë për shtetin si për një institucion formal, jo si për një kujdes kolektiv. Në libra mungojnë datat që u fshinë në emër të paqes.
KUKUVAJKA (ngadalë, pa ulëritje): Heshtja këtu nuk është heshtje e natyrës… Është një heshtje e imponuar. Sikur të thuash: harro për të pasur paqe. Një zë i ri dëgjohet. Është një nxënës i shkollës, që hyn pa e kuptuar se po bëhet pjesë e një debati më të madhë.
NXËNËSI (i hutuar): Kush jeni ju? Nuk ju kemi në tekstet tona. Na kanë thënë të mos merremi me të kaluarën shumë… Se krijon ndarje.

KUJTESA (me zë të ngrohtë): Po si do e dish çfarë ke trashëguar, nëse nuk e lexon? Nëse historia bëhet “e rrezikshme”, kush e kontrollon të tashmen?
LOGJIKA: E vërteta nuk i përket vetëm fitimtarëve të ditës. Ajo është një gur që qëndron. Pyetja është: a e vendosim aty ku duhet?

NXËNËSI (me sytë nga monumenti): Ky ishte monumenti i gjyshit tim, apo jo? Pse e kanë lyer?KUKUVAJKA (shikon nga monumenti te shkolla, e pastaj në horizont): Sepse kur historia bëhet pengesë për projektet e reja, ata zgjedhin bojën, jo përballjen. Kur kombi bëhet “temë e vështirë”, ata zgjedhin heshtjen, jo edukimin.
GURI (fort dhe qartë): Kur guri nuk është më në vendin e vet, as shteti nuk është më i yti. (DRITAT BIEN. Zëri i fëmijës mbetet si një jehonë e shpresës që pyet…)*1

(Nga shënimet e dhjetorit të vitit 2015, Bajgorë)
_______________________
Sqarim: “GURI” përfaqëson shtetësinë shqiptare, si të palëvizshme në origjinë, por tani e përçmuar dhe e lëvizshme. “KËRPUDHA” është figura e politikanëve të padukshëm që rriten në errësirë, me retorikë boshe.

“KAFSHIMI DIPLOMATIK.” përfaqëson (disa nga) ndërkombëtarët me qëllime të dyfishta, në pamje ndihmës, në thelb kolonialë.

“HIENA” është simboli i politikanëve që përfitojnë nga çdo dobësi. Fjala „hienë”: Në kuptimin shkencor (të drejtpërdrejtë), është një kafshë mishngrënëse që gjendet kryesisht në Afrikë dhe në një pjesë të Azisë. Njihet për faktin që ushqehet shpesh me mish të ngordhur (pra, nuk gjuan gjithmonë vetë), por grabit dhe përfiton nga dobësia e të tjerëve. “Hienë” përdoret si metaforë për një njeri të pabesë, të pamëshirshëm, që përfiton nga fatkeqësia e të tjerëve. Një hienë në politikë është dikush që s’ka parime, s’ka mëshirë, dhe ushqehet me dobësinë e të tjerëve, por përfiton kur kombi është i dobët, i ndarë, i mashtruar.