Namik Selmani
Duke dëgjuar vallen e kënduar çame të Minushit
Lokali i usta Jorgos ishte në breg të Jonit. Ishte pak larg Gumenicës. Dikush thotë se ishte afër Pargës. Në një konak të Delvinës. Po një tokë ku flitej e frymohej çamçe.
Gjithë burrat që hynin e dilnin në atë lokal shihnin Jonin. Ata sikur flisnin çdo ditë me të edhe në mëngjes kur ishin të shlodhur edhe në mbrëmje kur vinin nga puna.
…Ishte ditë e shtunë e atë mbrëmje lokali ishte plot. Më plot se ditët e tjera. Atë ditë lokali mbushej më shpejt se ditët e tjera dhe largoheshin më vonë se ditët e tjera të javës.
Në tavolinë ku ishte Minushi, Bilbili dhe Resuli dukeshin kutitë e duhanit. I dridhnin cigaret një nga një në kutitë e njëri-tjetrit dhe e thithnin ngadalë.
Këtë gjë e bënin dhe burrat e tavolinave të tjera, po ata binin më shumë në sy. Tavolina ishte në vendin më të dukshëm të lokalit
Filxhanët e kafesë ishim mbaruar, e shumë shpejt u porositën që të vinin tre gota raki rrushi që ishte nxjerrë nga kodrat e fshatit. Ishin gjithë diell ato kodra e rakia bëhej mjaft e mirë.
Në brez të tre burrat kishin nga një qostek.
Ca tregonin se rrinin me vite të tëra në karsella që të rriteshin djemtë, të martoheshin që t’i vinin në brez. Ishte një lloj stolie që ata e mbanin si soj fisi.
Burrat që mbanin qostekët, shpesh iu tregonin njëri-tjetrit historitë e përcjelljes nga baballarët e tyre apo dhe nga gjyshërit. Gratë e bënin me vëthët e gjysheve që kalonin te mbesat kur të bëheshin nuse.
Të tre burrat kishin vënë në kokë festet e zakonshme të Çamërisë. Ishin ca kapele me strehëza të holla para ballit, pak të bërë me rrudha.
.
Në tavolinën e këndit tjetër të lokalit Shaqua me Seferin ia kishin marrë nën zë këngës së Tanës. Edhe atje Joni dukej si në pëllëmbë të dorës.
Eh, sa herë e dëgjonin këtë këngë, të gjithë bridhnin në stanet e maleve me një fyell në dorë. Të gjithë i binin fyellit, po jo si ai i asaj dite.
Tanë moj Tanë
Ngrehu e merr babanë
Sa bukur e këto fjalë nuk i thoshte një zë, po disa vrima fyelli që vinin nga larg.
Çamëria kishte mjaft këngë për vajzat që në kohën e tyre të dashurisë së fshehur në kohën që ato bëheshin nëna, kur bëheshin gjyshe. Për nuset e mërgimtarët. Për trimat e bujarët.
Ai zë atë mbrëmje sikur po shkonte më larg se te shtëpia e babait të saj. Po e merrte deti. Gjemitë që shkonin e vinin në ato brigje.
E kur flitet për gratë hop, fjalët sikur marrin vrull. Sikur bëhen gjethe e lule në mes të dimrit. Sikur bëhen qengja që vrapojnë në livadhe, nën ullinj.
E ca nga aroma e këngës, ca nga lodhja që sikur po ikte në atë tavolinë Bilbili thirri në tavolinë Usta Miçon që bënte edhe punën e kamarjerit dhe porositën edhe tre gota të tjera.
Në atë kthinë të lokalit, Miçua bënte herë pas here edhe ndonjë meze për klientë Piqte mish qengjash rritur me majën e gjërit. Sidomos peshk që vinte i freskët çdo mëngjes nga deti. Peshk i zgjedhur për burra të fisëm, të mençur, punëtorë e qejflinj të gotës dhe të rrëfimeve që vinin nga brezat. Secili rrëfente në mënyrën e tyre. Në ato rrëfime duart iu shkonin te gota që e përkëdhelnin. Te qostekët. Te mustaqet që i dridhnin te kutitë e duhanit, te eshka që shpërndante një aromë të veçantë. I mbanin edhe te ajo tufë borziloku që e merrnin sa herë që niseshin për të ardhur te ajo tavolinë e thjeshtë buzë detit. Kur pinin kafenë e vinin borzilokun te xhepi i xhaketës ose te festja.
Të tre burrat ishin martuar dhe ishin fëmiluar.
Të tre e kishin atë nofkë të “Beut”, po nuk ishin njëlloj. Resuli ishte më i fismi. Një lloj kajmekani i zonës me një lloj pushteti. Resuli ishte bej me të vërtetë. Nuk ishin vetëm pasuritë që kishin po gruaja e tij dhe e Bilbilit jetonin si për qejf.
Paratë që kishin bejlerët e vërtetë Resuli dhe Bilbili bënin që në konakët e tyre të merrnin për gratë e tyre shërbëtore që në atë kohë i thoshin kopile.
Ato lanin, bënin bukë, ndiznin furrat, mbanin fëmijët. Mbillnin lulet e domatet. Gratë e tyre ndërronin dollomatë e nuk e dinin se ku ishte kroi I fshatit ku mbushin shumica e grave ujë.
…Zelihaja e Munishit ishte vetëm. Të thuash se ishte e varfër, nuk shkonte ta thoje, po punët i bënte vetë. Se Çamëria nuk kishte të varfër. Zoti u kishte dhënë token e bekuar dhe dashurinë për tokën e bagëtinë.
Që në mëngjes sa rregullonte fëmilët, ajo shkonte në krua. Radha e gjatë e bënte të priste, Ashtu kokëulur e pa bërë mjaft fjalë si ndodhte me gratë e tjera Zelihaja mbushte ujë e shkonte kokëulur në shtëpi.
Kur vinte në shtëpi, merrej me gatimet, me furrën. Në qoshen e odës kishte vënë një tezgjah që nëna e Minushit ia kishte lënë djalit e ajo e kishte mësuar që kur ishte në derë të prindërve. Bënte rroba për fëmijë. Bënte këmisha për Minushin që ai të dilte i pastër. Nuk bënte për të shitur, po shumë herë dhuronte shoqeve. Lodhja e ditës sikur e kishte zbukuruar më shumë atë.
Kishte zilepsur edhe sitë e burrave që e shihin tek kalonte në rrugë
…Të tre burrat vërtet dukeshin pak të barabartë, po nuk ishte vështirë që të shikoje një soj të veçantë të Resulit e të Bilbilit ballë thjeshtësisë i dalloje qartë.
Këtë e shihnin të gjithë ata që vinin mbrëmjeve apo kur pinin shpesh kafetë e mëngjesit
Teksa po flisnin e po pinin po kalonte kufiri I gotave të mbushura. Tani e kishte radhën kënga e tyre. Jo një këngë kurbeti. Askush nga ata nuk kishte njerëz në kurbet.
Ishin këngët e dashurisë që nisën të harliseshin në tavolinë si ato pjergullat e ullinjve.
Ia nisi Bilbili
Kaleshe, moj mandilecipa
Gushën e bardhë si drita
Hasime, moj Hasime
Faqen e bardhë pse s’ma dhe
Kënga shoqërohej me iso. Të gjithë kthyen kokën Sa e bukur kënga! Seç iu kishte ardhur një zë i bukur kënge, sa të gjithë u çuditën.
Ia ktheu Bilbili këngës së tij
Këndon zogu në nerënxë
Mbi nerënxë e mbi limon.
Buza mjaltë të kullon
Merr mandilen dil në gjiton.
Të bukura këngët. Të bukur zërat e tyre
E tani e kishte radhën Minushi. Vëret s’kishte shumë para ai, po ama zëri i tij dridhte dhe detin E bënte që të ulte dallgët kur ia niste e gjer sa e batiste.
Kur të dy shokët që ishin bërë po aq në qejf sa dhe vetë ai, këndonin për vajzat e gratë çame, iu kujtua Zelihaja e tij. Të gjithë fjalët e bukura I takonin dhe asaj. Shumë më tepër se ato fjalë çamçe. Dera e shtëpisë s ëtij ishte më e lumtura e fshatit. E tërë Nahijen.
Këngën e nisi aty për aty.
Në fillim bëri një ofshamë të butë sikur të largonte atë mllef që kish dhënë pak halli e jeta. Që po ia jepte edhe rakia që po mbushte e zbrazej në gota.
I erdhi në sy mendje Zelihaja tek ngrihej në mëngjes krihte flokët që i bënte shpesh dhe gërsheta në një pasqyrë të thjeshtë që ai ia kishte blerë në Janinë. Përkëdhelte fëmijët. Bënte garë me bukurinë e trëndafilëve që kishte mbjellë te pragu u shtëpisë. Vinte në flokë atë shaminë me ojna. Mjaft shami të tilla kishte sjellë në pajë që I ishte qëndisur me nënën e i ndërronte çdo ditë. Se sytë ishin bërë edhe më ziliqarë sa duhet.
Jo, joo. Donte që t’iu thoshte me këngë këto që kishte shpirti i tij
Ti, more sabah i shkretë
Të këllojnë cullufjetë
Porsi trëndafil me fletë
Gusha e mikes me rrethë
Kush ta puthë, le të vdesë.
Donte të vinte te fjala “Mike” emrin e Zelihasë së tij, po nuk donte që emri i saj të përmendej aty. Të hynte te veshët e këtyre burrave që mbanin gota rakie e lëvdoheshim më shumë për paratë, se sa për gratë e tyre në shtëpi. Preku këmishën e re që kishte veshur e që e kishin bërë duart e saj të bukura që dinin dhe ta përkëdhelnin atë aq ëmbël. Edhe çorapet me ngjyra ajo ia kishte thurur. Gratë e shokëve të tavolinës merreshin me thonjtë, me kafet me flokët e as me fëmjët e tyre nuk merreshin.
Tani kishte mbaruar gara e këngës. Kishte nisur një garë tjetër, Ata që e dëgjuan këngën e kuptuan se ai ia këndonte Zelihasë së tij. Po ajo fjalë “vdekje” pse hyri në sinorët e këngës? Pse? Pseeee?
Mos ishte reja që sillte tufanin? Mos ishte si ato qentë që kuisin pa nisur tërmeti?
Edhe ai nuk e kuptoi se si e ujdisi aty për aty. Kishte humbur dhe deti në ato çaste. Nuk e dinin se ku kishte shkuar. Nuk e dinin se ishte me valë a me dallgë. Nuk dinin se kishte anije apo jo. A kishte peshkatarë në det apo jo.
Mos vallë ishte futur në gotat e tyre? Mos vallë ishte futur në këngën e Minushit e po ishte sërish I mundur nga gjërësia, nga thellësia, nga bukuria, nga shpirti i Minushit?
-Edhe ti e ke të bukur Zelihanë, bre Minush Aga-ia preu Aga Resuli.
Një moshkall i fortë i erdhi në grykë Minushit. Sikur kishte pirë detin me raki. I dukej se sapo ishte ndarë me të në këngën e sajuar për të
Brof u ngrit në këmbë.
-Ku e ke parë ti Zelihanë time? -ia preu sa me të lutur sa me inat, sa me dashuri për Zelihanë sikur dikush e kishte marrë e kishte vënë në jele të kalit dhe e kishte dërguar larg ku ai uk do ta shihte më.
-Isha dje në krua. I dhashë shaminë e ma lau. I fola pak Ajo më njohur e ma ktheu me buzë të qeshur.
-Ç’ish thua, Resul Aga?
Nuk foli më e bët në shtëpi. Vuv u bë. Zelihaja flinte me fëmijët që i kishte vënë në prehër.
Shkoi te thikat që mbante për bukën, për të therur pulat, për të therur qengjat për Barjam, për miqtë. I kaliste shumë herë ato që të prisnin sa më mirë.
Mori atë që ia kapi dora. Më të madhen.
Shkoi te minderi ku ajo ishte e shtrirë më fëmijët dhe priste Minushin. E bardhë, faqekartë, nur I ardhur nga zoti, e bukur e qetë Ja si ajo gruaja që ai e kishte ujdisur në këngë para pak minutash.
Më e bukur. Ia hoqi djalin dhe vajzën nga gjiri dhe fort e gisite ku të mundëte.
Si një zog i njomë që nuk ka mbushur as vitin, koka e Zelihasë u mbush me gjak. Një gjak I ngrohtë që ia mbushi duart këmishën. Gjaku rridhte e kuqëlonte fustanin shaminë me ojna, këmbët. Edhe rrobat e fëmijëve u bënë me gjak kur ata i luteshin babait të tyre që nuk shihte fare se ç’po bënte.
Mori kalin në katua e një kazëm. E hodhi aty ku vihej shala trupin e Zelihasë.
Doli në oborrr. Me vrullin e një burri të fortë sikur ishte druvar që ngrente fort sëpatën, e hapi shpejt varrin. E rrokullisi dhe e mbuloi shpejt e shpejt në atë gropë që bëri. Edhe kali që e kishte gjetur derën e katoit të hapur, erdhe dhe e shihte Minushin. Era e ngrohtë i asaj dite vere i vinte në gjoks. I vinte të nxirrte edhe zorrët e barkut.
Kush po i jepte fuqi? Dhimbja, zakoni apo urrejtja. Ato duar me gjak që nuk lahej lehtë kishin gjetur atë pak tokë ku të mbinte farën e shpirtit të vrarë qoftë edhe nga dy fjalë që Resuli I tha atje pranë detit Ato fjalë që i dëgjuan të gjithë: Usta Miçua, I dëgjoi Haruni, Brahimi, Zalua, Kristua, Abedini, Mehmeti…
Ishte lokali ku mblidheshin edhe kaurrë edhe muhamedanë.
Të nesërmen do ta merrnin vesh dhe gratë në krua, edhe krushqia, se Zelihaja i kishte larë shaminë Resulit dhe i kishte folur ca fjalë të ëmbla….
Pastaj shkoj prapë në odë. E zuri gjumi Një gjumë i fortë që s’e kishte bërë kurrë. Ai që e kishte gjumin mjaft të lehtë, atë natë sikur nuk donte të zgjohej kurrë. “Fjetsh të madhin! –mallkonin në Çamëri.
Mos ishte vrarë edhe burrëria e tij dhe ai po e tregonte me këtë gjumë të rëndë?
Nuk dëgjonte se si Balua, qeni i tij besnik kishte ardhur te dritarja e kuiste mbyturazi. Dikush që kishte kaluar në rrugë e dëgjonte qenin e nuk dinte se ç’kishte bërë Minushi
Ishte çuditur se as hajdutë nuk kishte dhe asnjëri nuk lëvizte në rrugë.
2.
Agimi zbardhi. Ca re të kuqëluara kishin zënë diellin tutje në Jon. Nuk dëgjonte zërin e Zelihasë që e ftonte që të pinte kafenë me të. T’i vinte dhe ca fiq të thatë. Një pjatë me mjaltë e arra.
Kërkoi në shtëpi te katoi ku ishte kali dhe lopa.
-Zelihaaaaaaaaaaaaa! Obooooooo, ç’kam bërë!!! O booboo! Kush do I rrisë fëmijët? O zot sa gjynah kam bërë!
Lajmi kishte shkuar te fqinjë të gratë, te burrat që akoma nuk kishin shkuar te arat e te dyqanet.
Erdhën mjaft burra aty. Erdhi dhe Resuli e Bilbili. Tashmë nuk ishte vetëm Minushi, po dhe ata. Vetëm se këtë radhë nuk ishin në tavolinën e Usta Miços. Askush nuk i maste dot lumin e lotëve të atyre burrave. Askush.
Hë, kush ishte fajtori, thoshin sytë e fëmijëve që ishin rritur më shumë se duhet, sytë e burrave e të grave që edhe ato qanin fshehurazi për të mos e ndalur gjëmën e Minushit të shokëve të tij.
Lotët e Resulit sikur e kishin hedhur pas të keqen e tij. Joooooo, Nuk vlente më pëndimi qoftë dhe me duart që shkërmoqnin dheun ende të freskët të varrit, lotët e tij që ai nuk i kishte hedhur asnjëherë në jetë.
Mos vallë dashuria ishte kaq e fortë e nuk mund të rrinte kështu e tillë ballë një bote zilliqare?
Pas një jave nisi stina e dasmave kur të gjithë gëzonin në mënyrën e tyre. Gëzonin fëmijët se do mbushnin duart me karamele, me dhurata. Gratë do të merrnin vallen thua më thua.
Burrat me festet e bukura të kadifenjta do këndonin me iso. Gjyshërit do tymosnin çibukët
Po që në dasmën e parë e ujdisën këngën
Një këngë që donte dhe vallen që të bëhej e fortë e kujtuar. E donte Zelihaja një këngë kaq të bukur edhe pas ditës që e vunë në varr.
Pa duhej ujdisur edhe kënga edhe për Resulin e Bilbilin. Se edhe ata ishin pjesa e asjaj dite. Mbase shkaku. Mbase….
Të gjithë donin pjesën e tyre. Edhe mbarë Çamëria donte të gdhendëte kujtesën e saj.
Dasma e parë pas asaj gjëme, ishte ajo e Minesë me Refatin.
Atje në oborrin e mbushur ma e bajame e me lule, Safua këngëtarja më e mirë e fshatit, që ishte dhe shoqja më e ngushtë e Zelihasë, kishte bërë një këngë për bilbilin e fushave që këndonin për mallin e çupave, për mallin e nuseve, për mallin e plakave, për mallin e gushëbardhave. Ca gra fshinin lotët me ca shami që i mbanin në duar gati.
Mbase dhëndërr Refati e hirplota Mine do ia falnin këtë valle, këtë këngë të re.
.. Dhe më pas nisi vallja. Po e harronin Minenë që ishte bërë kaq e bukur atë ditë.
Nuk dihet kush e stisi i pari atë. Veç të gjithë shihnin se ajo kishte nisur me vrull. Një vrull valleje që të bënte të hidheshe, të rrokje qiellin. Ata që e kërcenin dhe ata që e shihnin. Të merrje malet e ta hidhje edhe në palë deti. E hop, këmbët ndaleshin sikur të kishte ardhur para tyre një shkëmb i stërmadh që iu thoshte: “Ej, ç’e keni hedhur kaq shumë hapin? Ndaluni pak! A mendoni për bukurinë e Zelihasë? Për besnikërinë e saj? Për mallin e fëmijëve jetimë? Ajo është në varr e pafaj.” Një lloj Zhuljetë çame e veshur me tumane të bardha e jo me atë veshjen e lehtë angleze, skoceze, italiane Një lloj Desdemone. E vënë jo në një dekor pallati me shandanë në duart e shërbëtorëve që ecin të heshtur nën kolonat e larta të mureve apo të një vile të mbushura me kaq shumë lule, po shpirti i saj ishte një lulishte e madhe ku lulet njhinin vetëm një stinë atë të ranverës. Po me një varr që nuk qahej dot as me pikëlat e shiut e të detit.
Një lloj Desdemone që po viktimizohej jo nga mëkati i vet, as nga a i burrit, pak më larg nga sytë ziliqarë të të tjerëve.
E vallja sikur ndalte. Rrotullohej me veten për të rimarrë fuqi sërish e për t’iu treguar atyre që nuk e kishin parë Resulin, Zelihanë, Minushin, Bilblin, ashtu të gjallë. Të dehur nga bukuria e rakia. Të dashuruar me jetën e të viktimizuar egër nga ajo.
Të dashuruar me vajzat e me djalin e saj të vetëm. Ajo nuk u muros në murin e një kalaje po në një mur zemrash që nuk rrëzohet lehtë e ku nga ua jep në buzë bolorimën secilit prej nesh
Zeliha, o gushëflorinjtë
Kush ta vrau bukurinë?
Lë jetim vajzën e djalin
Vyshk në vazo trëndafilin
Bën të qajë dhe ullirin.
E më tej lotët e një burri që e bënin atë më fëmijë se fëmijët
E për çudinë e të gjithë atë valle të lënduar nuk e quajtën “Vallja e Zelihasë” po “Vallja e Minushit”
A e meritonte ai këtë valle, këtë këngë?
Kishte mbetur pas kënga e vallja e Minushit Rakia që kishte mbetur akoma e papirë në gota, mezetë e usta Miços…
Vetëm Zelihaja heshtëte atje, në natën e përjetshme. Ajo nuk mund ta bënte dot Gjyqin e Madh për vete, për fëmijët jetimë Sytë e lëngëzuar pyesnin e pyesnin kush ishte fajtori.
Ziliqari që përcolli në tavolinë fantazinë e lakmisë apo dashuria e thellë mes çiftit që shpie deri në flijim edhe më të dashurën?
Ballë kësaj drite ishtë errësira e fortë, syverbuese, ndjellakeqe që të zapton mendjen, të vret shpirtin, të largon pa faj nga jeta. E te ajo valle duket se po ikte pak nata që kishte ardhur para kohë në atë breg deti te sytë e pafajshëm po dhe egërshanë të Minushit dhe te fjalët e Resulit.
Po vinte dita-gjykimtare që ishte me re të zeza që do ta merrnin Zelihanë e do ta bënin tani e pëerherë engjëllin e vatrave çame.
Edhe sot e kësaj dite nuk e gjejnë dot A e ka merituar për dashurinë e tij të vrarë me duart e tij?
A e ka merituar atë këngë-valle për atë dhembël të fortë që bënte tërmet në zemrat e burrave e të grave të Pargës Gumenicës Delvinës, të Margëllëçit e kudo rrokullisen në sofrat çame në Shqipëri e në botë?
Boston, 26 janar 2022
