(Bisedë me arkeologen Edi Shukriu)
Bisedoi: Ajete Zogaj
Pyetje: E nderuara Edi, shumë herë në tribuna e seminare të organizuara në Prishtinë, citoni proverbin “Ata që nuk e njohin të kaluarën, janë si foshnja, nuk dinë asgjë!” Pse i referoheni kësaj thënieje dhe sa është e vlefshme për ne shqiptarët në përgjithësi, veçmas për ne në Kosovë, të përballur shumë herë me pushtues dhe me regjime grabitqare?
Edi Shukriu: Duke studiuar antikitetin dhe duke lexuar veprat e filozofëve e shkrimtarëve të antikitetit kam ndeshur në këtë thënie të Lukrecit, që ka jetuar diku 2000 vjet më parë. Mendoj se me të shprehet domosdoshmëria esenciale njerëzore që të njihet vetja, vetja në kuptimin e njohjes së paraardhësve, në koncept më të gjerë, të njihet e kaluara e popullit tënd dhe e njerëzimit në tërësi. Kjo është e vlefshme për të mësuar nga përvojat e kaluara, për t’i respektuar rrënjët, dhe për të mësuar se çfarë kanë trashëguar nga paraardhësit e tyre. Disa shoqëri dhe shtete që kanë pasur mundësi financiare dhe kanë investuar shumë në hulumtimet e së kaluarës së vet, por edhe në hulumtimin e së kaluarës së popujve të tjerë, kanë nisur me hulumtimin e qytetërimeve të hershme, siç është Egjipti apo shtetet e Mesopotamisë, dhe pastaj kanë vazhduar me hulumtimin e arkeologjive nacionale, së pari ato evropiane. Ne kemi pasur pak mundësi të merremi me studime të lashtësisë sonë. Përkujtoj se nismën e bëri Shtjefën Gjeçovin, i cili ishte një erudit i veçantë dhe i cili u mor në mënyrë amatore me arkeologji. Ku jemi sot? Them se studimi i së kaluarës tek ne është avancuar deri diku, por ende nuk jemi në shkallën e lakmueshme. Madje, edhe sot në Kosovë e në trojet shqiptare ballafaqohemi me tregtinë ilegale me objekte të trashëgimisë dhe duhet ta ngremë zërin si Shtjefën Gjeçovi, 100 vjet më parë. Nxjerrja e objekteve arkeologjike nga gjiri i dheut dhe shitja e tyre nënkupton shkëputjen e një flete të arkivit të popullit dhe hedhjen e tij, që në esencë është fshirje e kujtesës dhe mënjanim i rrënjëve mbi të cilat qëndrojmë. Foshnja kur vjen në jetë, nuk di asgjë, madje nuk di as për prindërit e vet. Me kohë fillon të mësojë. Një gjë e tillë vlen edhe për popujt: Nëse nuk mëson për të kaluarën e vet, nuk di gjë, nuk mundet ta krahasojë veten me të tjerët, nuk di të respektojë, madje as veten e vet. Mendoj se me logjikën dominuese të nismës së çdo gjëje nga fillimi nuk mund ta përmirësojmë të ardhmen.
Pyetje: Keni bërë gërmime në Ulpianë. A mund të na i shkoqisni disa nga rezultatet e këtyre gërmimeve?
Edi Shukriu: Sivjet bëmë gërmime në pjesën jugore të bazilikës paleokristiane, të zbuluar në vitet e mëhershme. Është hera e parë që në Ulpianë bëhen gërmime nga Universiteti i Prishtinës, në bashkëpunim me një ekip francez. Qëllim kishim të hulumtojmë format e urbanizimit dhe t’i afrohemi njërës nga rrugët kryesore të Ulpianës antike. Me profesorin Lamboley, nga Universiteti Grenoble II, kemi gërmuar tri javë, duke kombinuar mbështetjen e Universitetit Veror të Prishtinës dhe të Ministrisë së Jashtme të Francës. Ishte kjo një shkollë e vlefshme arkeologjike për studentë dhe, besoj, nismë e mbarë për hulumtimet më komplete të Ulpianës. Ulpiana, me sipërfaqe mjaft të madhe dhe e rrethuar me mure rrethuese dhe porta mbrojtëse, meriton të hulumtohet në tërësinë e saj dhe t’i vihet në shërbim brezave. Është me rëndësi të ceket se Ulpiana mund të shfrytëzohet edhe për zhvillimin e ekonomisë turistike. Në këtë kohë brengos fakti se pronat ku shtrihet Ulpiana antike po blihen nga shqiptarët, me qëllim të ndërtimeve të llojllojshme. Opinioni duhet ta dijë se Ulpiana është lokalitet nën mbrojtjen e shtetit dhe se çdo ndërtim në të ndalohet me ligj. Ndërkohë, kam bërë një PTA për Këshillin e Evropës për nevojën e hulumtimeve të mëtejme, konservimin dhe prezantimin e Ulpianës. Shpresoj që përgjigjja e Këshillit të Evropës të jetë pozitive dhe Ulpiana të hulumtohet ashtu siç e meriton. Hulumtimi pikë së pari u takon arkeologëve të Kosovës, duke pasur parasysh dhe bashkëpunimin ndërkombëtar. Është një sipërfaqe e madhe dhe aty mund të hulumtohet me dhjetëra vjet të ardhshëm.
Pyetje: Si e vlerësoni trashëgiminë kulturore të Kosovës dhe a është bërë sa duhet për ruajtjen dhe mbrojtjen e saj nga institucionet tona?
Edi Shukriu: Mendoj se është bërë shumë pak, prandaj veprimi i parë pas lirisë së Kosovës ka qenë rivendosja e institucioneve të trashëgimisë nga Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës me të gjitha institutet rajonale. Është punuar që të krijohen edhe institute të tjera dhe muze. Po ashtu, vëmendje i është kushtuar krijimit të kuadrove të reja dhe trajnimeve të kuadrove ekzistuese. Edhe në kuadër të trashëgimisë arkeologjike është menduar themelimi i Institutit Arkeologjik dhe veprimtaria nëpërmes projekteve prioritare, të vlerësuara nga një këshill shkencor dhe profesional, kombëtar e ndërkombëtar. Në krye do të ishte një organ ekzekutiv, siç është shpallur dhe konkursi i ri dhe me përvojë menaxhimi, ndërsa administrata duhej të ishte minimale, në mënyrë që pjesa më e madhe e mjeteve të shpenzoheshin për hulumtime arkeologjike. Ndërkohë, u morën vendime politike, u fitua një Institut Arkeologjik “pa arkeologë”, me individë që nuk kanë njohuri elementare as të etikës profesionale. Ta gërmosh një lokalitetet ku dikush tjetër ka nisur hulumtimet është rast i pa precedent në vende të tjera, por edhe në fushën e trashëgimisë po përjetohen pasojat e kësaj kohe të trazuar, me një sistem tmerrësisht të çrregulluar të vlerave. Nuk kam mundur të paramendoj asnjëherë se në Kosovën e pasluftës, para syve tanë, do të shkatërrohen lokalitetet arkeologjike. Rasti i Zllakuqanit dhe ndërtimit të pishinës është një prej rasteve eklatante. Hulumtimet arkeologjike në të dhe ndërtimi i një muzeu sa do ta dëshmonin përkujdesjen tonë ndaj trashëgimisë aq edhe do ta bënin më atraktive vet pishinën për vizitorët, duke sjellë edhe përfitime materiale. Gjatë vizitës së lokalitetit ndesha në mbi tri metra të shtresave të shkatërruara kulturore dhe të kota letrat e dërguara Presidentit të Kosovës, Qeverisë dhe Ministrisë së Kulturës të përpiluara nga Komisioni Parlamentar për Kulturë, Rini dhe Sport. Madje, pishina u përurua nga ata që është dashur ta mbrojnë këtë lokalitet me vlera të mëdha arkeologjike.
Pyetje: A mendoni se trashëgimia e Kosovës ndodhet para sfidave të mëdha?
Edi Shukriu: Sfidat e trashëgimisë së Kosovës janë tejet të mëdha. Mendoja se bashkë me lirinë e Kosovës do të vijnë kohë të tjera për arkeologjinë kosovare. Mjerisht, kjo nuk po ndodh, sepse Ministrinë përkatëse dhe institucionet tona i udhëheqin njerëz jo kompetentë, madje edhe njerëz të cilët, ndonëse kanë tituj, kurrë nuk janë marrë me arkeologji. Ekziston dhe një bashkëpunim me Institutin Arkeologjik të Shqipërisë, por ky bëhet në baza të eliminimit dhe të interesave individuale, duke krijuar kështu një lloj “tregu” me arkeologjinë e Kosovës, duke bashkëpunuar me arkeologë që kanë qenë në bashkëpunim me Beogradin edhe gjatë kohës së okupimit. Duket se mafia ekonomike e politike kosovare ka hapur dyer për një mafi arkeologjike. Si rrjedhojë merren rezultatet. Kjo ka ndodhur me lokalitetin e Vlashnjës, ku gërmimet janë bërë në vitin 2002, nëpërmes UP-së, kurse sivjet ka shkuar dikush nga Kosova dhe nga Shqipëria dhe ka vazhduar gërmimet. Këto janë dukuri që pengojnë zhvillimin e arkeologjisë. Kosova ka aq shumë lokalitete arkeologjike saqë ka hapësirë dhe nevojë për hulumtime të shumë gjeneratave dhe të institucioneve të vendit dhe jashtë saj.
Pyetje: Si e vlerësoni angazhimin e Qeverisë dhe të institucioneve tona për vendbanimin e Ulpianës, ku dihet se janë 35 hektarë të qytetërimit tonë të lashtë?
Edi Shukriu: Angazhimi i Qeverisë mund të shihet nga fakti se askush nga Qeveria e udhëheqësit e tjerë të institucioneve të trashëgimisë nuk e ka vizituar lokalitetin e Ulpianës gjatë kohës sa janë zhvilluar gërmimet, përkundër vizitave të shumta të ndërkombëtarëve, zyrave të huaja dhe të përfaqësuesve të KFOR-it! Më duhet të përmend me këtë rast deklaratën e ministrit të Kulturës dhënë medieve se për gërmime në Ulpianë nuk është marrë leje, çka nuk qëndron. Nëse ministri i Kulturës nuk di se çka veprojnë institucionet që i udhëheq ka mundur të kuptojë lehtë se leja, siç kërkon ligji, është marrë nga Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës. Mendoj se kjo nuk do koment dhe se me të është dëshmuar (mos)interesimi i përgjegjësve kryesorë për rrjedhat në fushën e trashëgimisë dhe për një lokalitet aq të vlefshëm. Deklaratat e tilla paushalle sjellin dhe dëme politike, duke krijuar hapësirë manipulimi edhe për Qeverinë e Beogradit, e cila ende mendon se Ulpiana i takon asaj.
Pyetje: Keni thënë se ku përzihet politika nuk ka mbrojtje reale të trashëgimisë. Shikuar në këtë kontekst, a po politizohet çështja e trashëgimisë kulturore të Kosovës?
Edi Shukriu: Çështja e trashëgimisë kulturore të Kosovës është politizuar plotësisht, duke e lënë që të shfrytëzohet ende si mjet i presionit politik. Udhëheqësit e këtyre bisedime kanë pranuar që përsëri të bëhet lojë me trashëgiminë kulturore të Kosovës. Mjerisht, është lejuar që qasja ndaj saj të bëhet në baza etnike. Si kudo në botë trashëgimia ka shtresime të llojllojta, që nuk mund të ndahen copë-copë e të trajtohen mbi baza etnike. Madje, edhe kur flitet për kisha ortodokse nuk duhet harruar se ka pasur edhe shqiptarë ortodoksë. Jo kot kam potencuar vazhdimisht se trashëgimia kulturore e Kosovës është trashëgimi që i takon popullit të Kosovës, i takon popullit të Kosovës dhe institucioneve të Kosovës që ta hulumtojnë, mbrojnë dhe ta prezantojnë, gjithnjë duke e parë këtë si kubik i mozaikut botëror të trashëgimisë. Me gjendjen në të cilën jemi mendoj se janë hapur rrugë për një politizim të mëtutjeshëm të trashëgimisë. Ata që kanë ditur ta politizojnë, kanë përvojë të gjatë për këtë.
Pyetje: Cili është pozicioni i ASHAK-ut në këtë drejtim, a ka bërë sa duhet Akademia në këto rrethana vendimtare për Kosovën?
Edi Shukriu: Për këtë duhet të pyesni në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Vetë fakti se në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës nuk ka asnjë historian flet mjaft. Mendoj se Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës ka mundur të bëjë më shumë në aspektin shkencor dhe jo vetëm në këtë. Pse nuk kanë bërë më shumë, përgjigjen duhet ta kërkoni në ASHAK.
Pyetje: Cila është gjendja e trashëgimisë kulturore të antikitetit në Kosovë?
Edi Shukriu: Duhet të përkujtoj se kemi shumë pak arkeologë që merren me antikitetin dhe këta janë më shumë të koncentruar në studimin e monumenteve epigrafike. Kur themi antikiteti, duhet ta kemi parasysh dhe antikitetin dardan të periudhës pararomake, antikitetin që nis me krijimin e shtetit dardan nga shekulli IV p.e.s. e deri në antikitetin e vonë. Pak kemi lokalitete të gërmuara në krahasim me ato që presin të gërmohen, por si sfidë nuk qëndron vetëm çështja e gërmimit të lokaliteteve arkeologjike sa është dhe ajo e trajtimit të çështjeve të veçanta shkencore. Për këtë duhen dhe ekspertë të periudhave dhe të fushave të caktuara, si dhe një qasje multidisiplinare. P.sh. ne nuk kemi ekspertë të veçantë që e trajtojnë xehetarinë parahistorike, atë të antikitetit apo të mesjetës e që kanë qenë bazë për zhvillimet ekonomike, shoqërore e kulturore; nuk kemi ekspertë për ekonominë e periudhave të caktuara, siç nuk kemi të tillë që trajtojnë, të themi, qeramikën apo armatimin e antikitetit të hershëm apo të vonë. Rrethanat ishin ato që nuk lejuan krijimin e kuadrove të nevojshme, por mendoj se tani janë hapur mundësi të reja, të cilat mund të shfrytëzohen nëse ekziston gatishmëria për bashkëpunim. Themelimi i një departamenti të antropologjisë, ku do të përfshihej antropologjia kulturore dhe ajo fizike, është një mundësi e mirë sa për qasje bashkëkohore multidisiplinare, për krijimin e kuadrove të reja dhe si mundësi për bashkëpunim midis ekspertëve që gjenden sot të shpërndarë në fakultete të ndryshme.
Pyetje: Cila është gjendja e tashme e varrezave dhe e ardhmja e tyre?
Edi Shukriu: Pasqyra më e mirë dhe më e drejtë mbi nivelin kulturor të një populli shprehet nëpërmes gjendjes së varrezave të tyre. Gjithmonë kam menduar se varrezave duhet t’u kushtohet një kujdes i veçantë, varrezave individuale dhe atyre monumentale. Kujdesi ndaj tyre është shprehje e respektit ndaj atyre që nuk jetojnë më dhe ndaj vetes sonë, pa marrë parasysh a janë të vjetra apo të reja. Sa u përket varrezave të luftës së fundit mendoj se ngritja e tyre është dashur të jetë më institucionale dhe me një stil të veçantë që do të ishte shprehje e idealeve të të rënëve dhe të popullit të Kosovës dhe jo t’u lihej individëve apo grupeve të caktuara që të krijojnë një laramani të çuditshme. Mendoj se ka qenë e nevojshme që të hapej një konkurs për këtë, me të cilin do të mund të konkurronin edhe ndërkombëtarët, gjithnjë me qëllim sa të arritjes së formës më adekuate për të treguar pietet ndaj vlerave sublime të të rënëve aq edhe si formë e sensibilizimit të opinionit vendor e të huaj për këto vlera. Një kombinim i traditës pozitive dhe i qasjes bashkëkohore ka qenë i nevojshëm sa dhe fryma që do t’i lidhte bashkë të gjitha varrezat, duke u nisur nga Varrezat e Prekazit. Një qasje e tillë do t’i nxiste jo vetëm shqiptarët, por edhe çdo të huaj që t’i vizitojë këto. Shpresoj që në të ardhmen do të mund të bëhet më shumë në këtë drejtim, siç më mban shpresa se një ditë do ta kemi dhe muzeun e holokaustit, për të cilin kam insistuar vazhdimisht tek UNMIK-u. Është kjo formë e respektimit të së kaluarës, e respektimit të ndjenjave të popullatës dhe, njëkohësisht, formë e preventivës për mospërsëritjen e përvojave të tmerrshme.
Pyetje: A mendoni se UNMIK-u dhe OKB-ja janë angazhuar sa duhet për kthimin e eksponateve dhe thesarit të trashëgimisë kulture kosovare të marrë nga Serbia para luftës në Kosovë (thesarin arkeologjik, etnologjik, etnografik dhe gjithë dokumentacionin e trashëgimisë)?
Edi Shukriu: Angazhimi ka qenë fare i vogël dhe UNMIK-u është dashur të bëjë më tepër në këtë drejtim. Mendoj se për kthimin e këtij thesari të çmuar të Kosovës ka pasur mundësi të bëhen edhe kushtëzime nëpërmes ndihmave të shteteve të ndryshme që i jepeshin Beogradit. Mjerisht, kjo nuk u bë, ndërsa kthimi i vetëm një objekti, Hyjneshës së Prishtinës (Hyjnesha në fron) u shfrytëzua për propagandë politike. Objektet e tjera, përkundër deklaratave të bujshme se do të kthehen, ende presin kthimin në vendlindje.
Pyetje: Po institucionet e Kosovës, Grupi Negociator dhe bisedimet për trashëgiminë në Vjenë?
Edi Shukriu: Nuk kam shumë informata për këtë, pos për aq sa kam mundur të përcjell përmes medieve, pasi që i gjithë procesi ka qenë jo transparent. Kishte mjaft deklarata euforike pas arritjeve nga Vjena, por fakti se do të ekzistojnë zona të mbrojtura të trashëgimisë flet më shumë se çdo gjë tjetër. Pa marrë parasysh se si quhen këto zona, nuk ka dyshim se do të shfrytëzohen si mjet për arritjen e qëllimeve politike nga Serbia.
Pyetje: A mendoni se Kosova është e përgatitur për pranimin e thesarit arkeologjik dhe për vërtetësinë e tyre (që të mos merren mostrat)?
Edi Shukriu: Natyrisht, Kosova është e gatshme për ta pasur sërish thesarin e vet arkeologjik, të lindur dhe të ekspozuar më parë në muzetë e Kosovës. Një analizë e objekteve është e domosdoshme me qëllim të verifikimit të origjinalitetit. Pa marrë parasysh ekspertët dhe ekspertët e vetëquajtur, mendoj se Kosova ka mundësi që ta bëjë verifikimin e materialeve, por mendoj se me këtë rast duhet angazhuar edhe ekspertë të jashtëm që veprojnë në kuadër të UNESCO-s dhe të institucioneve të tjera ndërkombëtare të trashëgimisë.
Pyetje: A mendoni se gjithë banorët e Kosovës janë të gatshëm t’i njohin vlerat e trashëguara ndër shekuj në këtë hapësirë si pasuri e civilizimit global?
Edi Shukriu: Në këtë drejtim duhet të punohet shumë më shumë, duke u nisur nga ngritja e vetëdijes mbi vlerat e trashëgimisë, mbi nevojën për ruajtjen e këtyre vlerave, dhe, natyrisht, mbi nevojën për prezantimin e këtyre vlerave, gjithnjë duke parandaluar tregtimin në hov me objektet e trashëgimisë. Po ashtu, duhet vetëdijesuar popullatën e hapësirave me vlera të çmueshme të trashëgimisë se pranë lokaliteteve të trashëgimisë mund të zhvillohet edhe ekonomia turistike, nga e cila vetë banorët do të kenë leverdi. Kësaj duhet shtuar dhe krenarinë e banorëve pas zbulimeve të veçanta dhe njohjen e lokaliteteve të tyre në botë, siç ndodhi me banorët e Vlashnjës pas zbulimit të Hyjneshës së Vlashnjës (2002) dhe në veçanti të pikturimit të parë parahistorik shkëmbor në Kosovë (2005), të cilin e prezantova në Kongresin Ndërkombëtar të Shkencave Parahistorike dhe Protohistorike, të mbajtur në shtator të këtij viti në Lisbonë.
Pyetje: E nderuara Edi, sot shumëkush po merret me gërmime arkeologjike. Sipas jush, kush është kompetent të bëjë gërmime?
Edi Shukriu: Ligji është shumë decidiv në këtë drejtim dhe askush nuk mund të bëjë gërmime arkeologjike pa marrë leje nga institucioni përkatës. Për marrjen e lejes ekzistojnë dy parakushte themelore: (1) të jesh arkeolog me përvojë dhe (2) të jenë të siguruara mjetet financiare për hulumtime. Tregtia me objekte të trashëgimisë është po ashtu shkelje e ligjit. Objektet që zbulohen duhet të lajmërohen, ndërsa asnjë objekt nuk guxon të nxirret jashtë kufijve të vendit.
Pyetje: Dhe, për fund, çka duhet bërë që të vihet në vendin meritor trashëgimia jonë e begatë dhe gërmimet arkeologjike?
Edi Shukriu: Trashëgiminë do ta vëmë në vendin meritor në momentin kur ndaj saj do të kemi qasje të vërtetë institucionale, shkencore dhe profesionale. Si parakusht për këtë është që në krye të ministrive dhe të institucioneve përkatëse të vendosen individë që kanë njohuri për vlerat trashëguese. Me këtë rast uroj që në vitin e ardhshëm dhe në vitet e tjera të kujdesemi më shumë për trashëgiminë, sepse trashëgimia jemi ne, të parët tanë dhe fëmijët e nipërit tanë. Pa njohjen dhe respektimin e trashëgimisë, së afërme apo të largët, do të jemi “si foshnja”, me të cilët është rrezik që të tjerët të bëjnë lojëra të llojllojta.
(Botuar në gazetën “Iliria Post”, Prishtinë/ 30, 31 dhjetor 2006- 1, 2 janar 2007, dhe në revistën “Hameus” nr. 4-1-2 (33-34-35)/ 2008-2009, Bukuresht)
