Hannah Arendt – filozofja që sqaroi mekanizmin e totalitarizmit

Ajo na paralajmëroi 70 vjet më parë: rreziku i vërtetë nuk është t’i bësh njerëzit të besojnë gënjeshtra – por t’i bësh ata të heqin dorë plotësisht nga e vërteta.

Hannah Arendt ishte një filozofe politike e lindur në Gjermani, e cila i mbijetoi ngritjes së nazizmit, iku nga Evropa dhe e kaloi pjesën tjetër të jetës së saj duke u përpjekur të kuptonte se si shoqëritë e civilizuara bien në makthe totalitare.

Në vitin 1951, ajo botoi “Origjina e Totalitarizmit“, një vepër që mbetet jashtëzakonisht e rëndësishme edhe sot. Mendimi qendror i Arendt ishte ky: sistemet totalitare nuk ia dalin mbanë duke i bindur njerëzit për ideologjinë e tyre. Ato ia dalin mbanë duke shkatërruar aftësinë e njerëzve për të menduar fare.

Në vëzhgimin e saj më të famshëm nga ai libër, Arendt shkroi: “Subjekti ideal i sundimit totalitar nuk është nazisti i bindur ose komunisti i bindur, por njerëzit për të cilët dallimi midis faktit dhe trillimit (dhe dallimi midis të vërtetës dhe të rremes) nuk ekziston më.”

Lexojeni përsëri. Qëllimi nuk është besimi – është konfuzioni. Është lodhja. Po i bën njerëzit kaq të mbingarkuar nga pretendime konkurruese, kaq të varrosur në gënjeshtra dhe kundërgënjeshtra, saqë thjesht heqin dorë nga përpjekja për të ditur se çfarë është e vërtetë.

Kur nuk mund të dallosh më të vërtetën nga gënjeshtrat, nuk mund të dallosh më të drejtën nga e gabuara. Dhe kur kjo ndodh, bëhesh i lehtë për t’u kontrolluar – jo sepse je bindur, por sepse ke ndaluar së përpjekuri të mendosh vetë.

Arendt kuptoi diçka thelbësore: edukimi totalitar nuk ka të bëjë me indoktrinimin – ka të bëjë me shkatërrimin e aftësisë për të formuar çdo bindje. Nëse njerëzit nuk besojnë asgjë, nuk vënë në dyshim asgjë dhe nuk besojnë asgjë, ata nuk do t’i rezistojnë asgjëje. Ata do të qëndrojnë pezull, të mpirë dhe pasivë, ndërsa bota përreth tyre errësohet.

Në esenë e saj të mëvonshme “E Vërteta dhe Politika” (1967), Arendt eksploroi se si funksionojnë gënjeshtrat në sistemet politike. Ajo vërejti se gënjeshtra e vazhdueshme dhe e përhapur jo vetëm që përhap gënjeshtra – ajo gërryen vetë konceptin e së vërtetës.

Kur gjithçka kontestohet, kur çdo fakt hidhet poshtë si partizan, kur vetë realiteti bëhet çështje opinioni, atëherë e vërteta humbet plotësisht fuqinë e saj. Dhe kur e vërteta nuk ka fuqi, as drejtësia, morali apo dinjiteti njerëzor nuk kanë fuqi.

Arendt e pa këtë të ndodhte në kohë reale në Gjermaninë e viteve 1930. Ajo pa se si nazistët nuk gënjenin thjesht – ata krijuan një mjedis ku gënjeshtra u bë aq e vazhdueshme, aq dërrmuese, sa njerëzit e zakonshëm pushuan së interesuari për atë që ishte e vërtetë. Ata u bënë të mpirë. Cinikë. Të shkëputur. Dhe në atë mpirje, mizoritë u bënë të mundura.

Ajo shkroi për këtë jo për të fajësuar, por për të lëshuar një paralajmërim: Kjo mund të ndodhë kudo. Mund t’i ndodhë kujtdo. Nuk fillon me dhunë, por me shkatërrimin e ngadaltë të aftësisë sonë për të dalluar realitetin nga trillimi. Pra, çfarë bëjmë ne?

Arendt besonte se përgjigjja qëndronte në atë që ajo e quante “të menduarit”. Jo vetëm thithjen e informacionit, por angazhimin aktiv me të. Vënia në pikëpyetje. Reflektimi. Mbajtja e perspektivave të shumëfishta. Refuzimi për të pranuar përgjigje të lehta ose shpjegime të thjeshta.

Ajo shkroi: “Revolucionari më radikal do të bëhet konservator një ditë pas revolucionit”. Kuptimi: në momentin që ndalojmë së menduari në mënyrë kritike, në momentin që pranojmë çdo rrëfim pa pyetje – madje edhe një me të cilin pajtohemi – tashmë e kemi humbur.

Totalitarizmi nuk e shpall veten me çizme të larta dhe tanke. Ai fillon në heshtje, në erozionin gradual të aftësisë sonë për të ditur se çfarë është e vërtetë. Lulëzon në cinizëm, lodhje dhe besimin se “të gjithë politikanët gënjejnë” ose “nuk mund t’i besosh askujt” ose “kush e di se çfarë është vërtet e vërtetë më?”.

Kjo dorëheqje – apo lodhje – është pikërisht ajo për të cilën na paralajmëroi Arendt.

Hannah Arendt vdiq në vitin 1975, por paralajmërimi i saj jehon përpara: Ruani aftësinë tuaj për të menduar. Kërkoni prova. Dalloni midis faktit dhe opinionit. Mos lejoni që përmbytja e gënjeshtrave t’ju bëjë të hiqni dorë nga vetë e vërteta. Sepse sapo të ndaloni së kujdesuri për atë që është e vërtetë, keni humbur tashmë gjithçka që ka rëndësi. Lufta nuk ka të bëjë vetëm me besimin e gjërave të duhura. Ka të bëjë me refuzimin për të ndaluar së menduari fare.