Roland Qafoku
Delegat, firmëtar dhe shkruesi i tekstit të proklamatës së Pavarësisë. I mjaftonin vetëm këto tri “punë”, që Luigj Gurakuqi bëri në jetë, për të thënë se atë të hënë të 2 marsit 1925 ishte vrarë një nga shqiptarët më të mëdhenj që ka nxjerrë kjo tokë. Kur akrepi i madh me të voglin ishin puthitur në 21.00, tre plumba të dalë nga revolveri i Baltjon Stambollës e lanë të vdekur në vend, duke i ndërprerë jetën atij, që jo vetëm i kishte dhënë Shqipërisë, por që mund t’i jepte akoma më shumë asaj. Edhe sot në Bari të Italisë, në vendin ku u vra Luigj Gurakuqi, ndodhet një pllakat, që shënon këtë krim të kryer nga një shqiptar pa asnjë vlerë ndaj një shqiptari tjetër, që e ka shënuar emrin mes korifenjve të kombit.
Sikur ta ndiente vrasjen, Luigj Gurakuqi ka lënë pas një amanet me këshilla për jetën, e që më shumë duken si për vete sesa për të tjerët.
E shkruar më 20 nëntor 1919, vargjet e saj janë monumentale:
Armët e mbushme mos me i dhanë,
Me shokë t’uej kurrë mos me u xanë.
Kurr uj’t turbull mos me i ra,
Mos me dalun n’ba t’pa ba.
Vendin t’uej me e dashtë për ore.
Me ruejtë besë, mos me çartë ndore
T’huejnë me fjalë mos ta poshtroni.
Bukën para po t’ia shtroni
Në Shqipnië si asht ken zakoni
Me i besue, mos i besoni.
SKENA E VRASJES
Pak minuta se ora të shkonte 21.00 e 2 marsit 1925, Luigj Gurakuqi u kërkoi leje të largohej miqve të tij, me të cilët ishte duke darkuar në hotel “Cavour” në Bari. Dan Hasani dhe Riza Dani me bashkëshorten e tij Makbule nuk u habitën shumë për largimin e beftë, teksa dëgjuan sqarimin se do shkonte në shtëpinë e mikut të tij, Sotirit, që sipas Gurakuqit i kishte premtuar të bijës t’i jepte dhuratë një kukull. Por, teksa vuri këmbën në pragun e portës së hotelit, Baltjon Stambolla, djali i tezes së tij, i doli papritur përpara dhe pa i folur, e qëlloi me revolver disa herë në trup, duke i shkaktuar plagë të rënda.
Mbërritja e miqve me të cilët kishte darkuar ose edhe e personave të tjerë aty pranë e bëri të panevojshme ndihmën që donin të jepnin.
Luigj Gurakuqi ndërroi jetë vetëm disa minuta pas atentatit. Skenën e vrasjes e sjellë në kujtimet e veta Sejfi Vllamasi: “Nuk qëndroi gjatë aty, nga ora 21.00 doli nga kafeneja, kur papritmas ndjeu krismat e një revolveri. Gjithçka ndodhi kaq shpejt e pakuptuar, sa ai as nuk pati kohë të thoshte asgjë. Ra përmbys si një lis i këputur në mes, i mbytur në një pellg gjaku. Një nga tre plumbat e kishte përshkuar në zemër, e porsa e hipën në karrocë, që ta çonin në spital, ajo zemër e madhe pushoi së rrahuri.”
SI U ORGANIZUA VRASJA
Që Baltjon Stambolla ishte nxitur dhe paguar për të vrarë Luigj Gurakuqin kundrejt shpërblimit, këtë e vërteton një letër e tij, e dërguar nga burgu ku ndodhej. Gjysmë analfabet, me një shkrim plot gabime ortografike, pa pikë e pa presje dhe me mendim tejet konfuze deri në çoroditje, plot ankth dhe pa pikën e inteligjencës, Stambolla lë një provë të pakundërshtueshme. se jo vetëm ai ishte autori, por se prapa kësaj vrasjeje të madhe qëndronin tre pushtetarë të mëdhenj: kryeministri Ahmet Zogu, kunati i tij Ceno bej Kryeziu dhe konsulli i Shqipërisë në Bari, Çatin Saraçi: “Kërkoj mbrojtje dërgoni të holla ndërmjetsoni për pshtim pranë Qeverisë Italjane. Pyetni Çatin Saraçin ku asht…? “besa” ndihma!… Baltjon Stamolla – Carceri Giudiziarie Bari. Shkëlqësis Tij Ahmet Zogu Tirana (Albania). Shkelqësis Tij Ceno Beg Jakova (Gjakovë) Çatin Saraçit Hotel de la Ville…”(sic.)!
ZOGU NË VRASJEN E GURAKUQIT
Me vrasjen e Luigj Gurakuqit, Ahmet Zogu tashmë kryeministër për herë të dytë, nuk kishte frikë më askënd. Vetëm tre muaj pas triumfit të tij mbi Tiranë dhe dëbimit të qeverisë së Fan Nolit, më 24 dhjetor 1924, vrasja e Luigj Gurakuqit ishte eliminimi i një kundërshtari shumë herë më të rrezikshëm në planin politik, aq sa teksa mori vesh lajmin për vrasjen e tij, gostiti disa miq të huaj dhe u thotë: “Tash nuk drue ma kënd”!
Por, intrigat dhe dora e Ahmet Zogut dhe e miqve të tij mbështetet në prova të tjera. Studiuesi Piro Tako ka zbuluar një dëshmi tejet interesante të dhëndrit të tij për median jugosllave. A ka qenë nën efektet e alkoolit apo të një vetëkënaqësie deri në dehje, kjo nuk dihet, por Ceno bej Kryeziu e ka pranuar publikisht vrasjen e Gurakuqit dhe të dy politikanëve të tjerë shumë të njohur.
“Nuk do të kalonin vetëm disa muaj, kur ish-ministri i tij Ceno Bej Kryeziu do t’i deklaronte me mburrje e me një cinizëm të jashtëzakonshëm korrespondentit të gazetës jugosllave ‘Novosti’: “Unë e kam xanë, dhe kam vra anmikun tuej Marko Raspopoviçin… Unë kam vra Zia Dibrën, Bajram Currin, Luigj Gurakuqin – për paqen tuaj e tonën”, ka thënë ai.
Diplomati dhe njeriu i besuar i Ahmet Zogut, Çatin Saraçi, i vë vulën intrigës dhe implikimit të vetes së vet të komanduar nga Ahmet Zogu në komplotin e vrasjes së Luigj Gurakuqit. Në kujtimet e tij, Saraçi konfirmon çdo dyshim, se cilët ishin ideatorët dhe organizatorët e kësaj vrasjeje: “Mbas këtij episodi tragjik ia dola t’i fitoja zemrën Zogut dhe të bëhesha njeriu i tij më i besuar… Sa i takon krimit të mësipërm ishte më se e natyrshme që emri im të përlyhej e të lidhej me atë të Zogut… U nisa për në Tiranë dhe kur mbërrita, e gjeta Zogun dhe kunatin e tij, Ceno Kryeziun, shend e verë dhe krenarë për atë çfarë kishte ngjarë në Bari…”
Por, ndërsa zyrat e politikës kishin dyshime për implikimin ose jo të Ahmet Zogut, media shkruante hapur se ai ishte vrasësi, ndërsa Stambolla kishte tërhequr këmbëzën e pistoletës.
Gazeta “Liria Kombëtare” shkruante në faqe të parë: “Të gjithë e dimë se Gurakuqin e vrau regjimi feudal i Shqipërisë. Gurakuqin, pra e vrau ay regjim që kryesohet sot prej Ahmet Zogut”!
ARMIQTË E GURAKUQIT
Me shumë miq, por edhe me shumë armiq, Luigj Gurakuqi i kishte publikë kundërshtarët politikë që në gjuhën shqipe do të thoshte armiq për vdekje. Ahmet Zogu nuk ishte as i vetmi e as armiku kryesor i tij. Mjafton të sjellim se si e kanë komentuar dy personazhe të iluminuar të kohës vrasjen e Luigj Gurakuqit.
Nuk ka asnjë arsyetim cinizmi ekstrem i Faik Konicës, që duket se e ka ngjyer në acid penën teksa për Gurakuqin dhe Ismail Qemalin shkroi: “…Vdekja nuk i çliron këta aktorë politikë nga gjyqi i historisë”.
Në këtë linjë, por me mendime më të rrumbullakosura është Eqrem bej Vlora, që në kujtimet e tij shkruan: “Po të ishte nevoja, qoftë edhe kundër pikëpamjeve të veta, ai do të bashkohej edhe me djallin, mjaft që të na kundërvihej neve.”
ARSYET E MËDHA TË VRASJES
Kryeministri Ahmet Zogu i kishte kërkuar qeverisë italiane kthimin në Shqipëri të 10 emigrantëve më të rrezikshëm politikë. I dyti në listë, pas Fan Nolit, ishte Luigj Gurakuqi. E gjitha kjo në këmbim të plotësimit të kërkesave të Italisë, por duke përjashtuar kërkesën për koncesion për shfrytëzimin e zonave me naftë dhe gaz.
Këtë të drejtë Zogu ia kishte dhënë kompanisë britanike “Anglo-Persian Oil Company”, kundrejt një ryshfeti të mirë.
Por, homologu i Zogut, kryeministri Benito Musolini, reagoi ashpër, duke e kërcënuar Zogun me një letër nëpërmjet së cilës i kujtonte se pikërisht me këta emigrantë ai do të nxiste rrëzimin e tij nga pushteti.
Kjo ishte një kambanë alarmi për Zogun, i cili vuri në jetë planin për eliminimin e këtij grupi emigrantësh. Si punë të parë emëroi bashkëpunëtorin e tij, Çatin Saraçi, si konsull në Bari.
Së dyti, nëpërmjet shërbimit sekret, infiltroi në radhët e emigrantëve Baltjon Stambollën, një personazh me shumë probleme kriminale dhe disa herë i burgosur dhe së treti u bë përzgjedhja e personit më të rrezikshëm që do eliminohej. Për Zogun frika më e madhe vinte vetëm nga një emër, Luigj Gurakuqi. Dhe ashtu ndodhi.
HETIMI DHE GJYKIMI
Ka një përplasje juridike në hetimin dhe gjykimin e vrasjes së Luigj Gurakuqit, që të lë pafjalë sot, pas afro 100-vjetësh. Në pretencën e prokurorit pranë gjykatës së Apelit të Puglias thuhet qartë se cili ishte autori dhe cili ishte motivi i krimit: “Baltjon Stambolla e kishte përgatitur krimin për një kohë të gjatë, i shtyrë prej një motivi të përbuzshëm, krim të cilin e kishin vendosur të tjerët, për të zhdukur Luigj Gurakuqin, i cili konsiderohej Kampioni i Partisë Nacionaliste Shqiptare dhe si kërcënim i vazhdueshëm për partinë që sundon në Shqipëri, parti e cila në personin e Gurakuqit shikonte njeriun e aftë për të organizuar dhe për të kryer një revolucion të ri kundër Ahmet Zogut”!
Por, procesi merr një kthesë të fortë pas një telegrami që ministri i Italisë në Tiranë, markezi Durrazzo, i dërgon Benito Musolinit më 13 mars 1925, në të cilin e njofton se nga armiq me Ahmet Zogun po ktheheshin në miq: “Gjykuar nga pikëpamja e interesit tonë politik, s’ka asnjë dyshim se pa penguar ecurinë e drejtësisë, duhet shmangur që procesi gjyqësor ndaj vrasësit të kthehet në një proces politik kundër regjimit shqiptar në fuqi dhe njerëzve që janë në krye, me të cilët jemi duke lidhur marrëveshje kaq të dobishme”!
Tirana zyrtare i ishte dorëzuar Italisë me disa marrëveshje ekonomike, saqë vihej në dyshim pavarësia ekonomike e Shqipërisë. Traktati i tregtisë dhe lundrimit, transporti detar i mallrave dhe udhëtarëve, shfrytëzimi për 60 vjet i bitumit në një sipërfaqe 50 mijë hektarësh, krijimi i Bankës Kombëtare Shqiptare me kapital italian kishin më shumë vlerë sesa dënimi i një vrasësi pa vlerë. Në këto rrethana, procesi gjyqësor merr rrjedhë tjetër.
Gjykata vendos që Baltjon Stambolla të lirohej me arsyetimin se Luigj Gurakuqi kishte pasur rrezikshmëri politike, duke mbyllur me turp një proces gjyqësor, por edhe një histori po aq të turpshme krimi të realizuar në tokën italiane.
DEKLARATA TË BUJSHME PËR VRASJEN
Hasan Prishtina, ish-kryeministër, në ceremoninë e varrimit të Luigj Gurakuqit tha: “Lamtumirë o mik i madh, o ndera e kombit tonë. Fli i qetë Gurakuq se shpagën tënde do ta marrim dhe lulëzimin dhe përparimin e Shqipërisë do ta realizojmë. Humbja e Gurakuqit është një humbje shumë e madhe, një humbje e paharrueshme jo vetëm për Shqipërinë e pavarshme, por edhe për ata shqiptarë, që patën fatin e zi të mbesin jashtë kufinit të Shqipnisë së sotme dhe që sado tue vuejtë nën grushtin e të huajve, interesohen për fatin e saj sa edhe ata që janë nën hijen e flamurit kombëtar”.
Ndërkaq, deputeti Stavro Vinjau tha: “Gurakuqi mund të quhet Plutarku i Shqipërisë, u dinte dhëmbë e dhëmballë të gjithë shqiptarëve, që kishin luajtur ndonjë rol në lëvizjen kombëtare”. /TemA/
(Marrë nga libri “100 vrasjet më të bujshme në historinë e shtetit shqiptar, 1912-2018”)
