BREDHJE NË KUJTIMET E UDHËTIMEVE: KU, KUR, KAH…
Prof. dr. Sabile Keçmezi – Basha
Pas udhëtimit tonë në Turqi, një etje e re për aventura filloi të ziejë brenda nesh, duke na shtyrë të eksploronim vende të tjera të panjohura e të largëta. Kësaj radhe, vendosëm të shkojmë përtej kufijve të Evropës, në kontinentin e Afrikës. Vendimi ra mbi Tunizinë, një vend që kishte nxitur kureshtjen tonë me tregime dhe legjenda për mrekullitë që mbartte.
Muaji korrik i vitit 1978 po afrohej, dhe ne nisëm përgatitjet për këtë udhëtim drejt zemrës së Afrikës Veriore. Të shtunën e parë të atij muaji, filluam përgatitjet me një përkushtim të veçantë. Vetura u pastrua me kujdes, bagazhi u mbush me të gjitha gjërat që mund të na nevojiteshin gjatë rrugës, dhe nuk harruam të merrnim me vete edhe ushqime për t’u shijuar gjatë udhëtimit.
Rruga jonë filloi drejt bregut të Malit të Zi, në qytetin e Tivarit, nga ku do të merrnim anijen që do të na çonte në Itali. Në ato vite, vitet ’70 dhe ’80, asgjë nuk ishte e garantuar. Nuk kishte bileta të parapaguara apo rezervime hotelesh që mund të bëheshin online. Për çdo hap, për çdo rezervim, duhej të ishim aty, fizikisht, të përballeshim me sfidat e udhëtimit dhe të përjetonim çdo moment të tij me intensitetin dhe magjinë që vetëm një aventurë e vërtetë mund të sjellë.
Në pasditen e vonë, mbërritëm më në fund në Tivar, por jo pa e ndjerë peshën e udhëtimit të gjatë dhe të lodhshëm që na kishte sjellë deri aty. Rruga që përshkuam pranë lumit Moraqa ishte e papërshtatshme dhe e vështirë, ndërsa kalimi përmes zonës së Liqenit të Shkodrës drejt bregdetit kërkonte forcë të madhe. Të përpjetat dhe teposhtat e shumta na trazuan mendjen dhe trupin, duke na lodhur tej mase.
Kur mbërritëm në qytezën Petrovaci në det ( Petrovac na More), ndjeva një lehtësim të madh, sikur kishim shpëtuar nga një rrugëtim i gjatë dhe i stërmundueshëm. Aty, buzë detit, dukej sikur gjithçka mori një frymë të thellë, dhe lodhja filloi të zbehet përballë pamjes së bukur që na priti.
Sapo mbërritëm në Tivar, u përkujdesëm të siguronim buletat për tragetin që do të nisej diku pas orës 21 të natës. Një ndjenjë entuziazmi na përshkoi të dyve, pasi për herë të parë do të hipnim në një anije që mund të merrte edhe veturën me vete. Në ato orë të pritjes, shfrytëzuam rastin për të bërë disa shëtitje në qytetin që kishte një hije të rëndë për ne shqiptarët, një hije që mbart historinë e një tragjedie të madhe.
Në çdo hap që bënim në këtë vend, mendimet tona ishin të lidhura ngushtë me kujtimin e asaj që historia e ka emërtuar “Masakra e Tivarit.” Tivari, o Tivari, ishe një plagë e thellë që ishte shpëlarë në trupin e kombit tonë, një ngjarje e përgjakur që ndodhi në fundin e marsit dhe fillimin e prillit të vitit 1945. Shqiptarët e Kosovës, të rekrutuar nga partizanët jugosllavë nën pretekstin e luftës kundër forcave gjermane, u nisën për në frontet e Sremit dhe Adriatikut, duke lënë pas një kujtim të rëndë dhe të dhimbshëm.
Pikëmbledhja e tyre ishte në Prizren, ku të rinjtë shqiptarë, të udhëhequr nga oficerë shqiptarë, u nisën me zemra të mbushura me shpresë. Por aty, nën pretekstin se rruga do të ishte e gjatë dhe e lodhshme, u çarmatosën me premtimin se në front do të pajiseshin me armë moderne angleze. Ky ishte një mashtrim tragjik, një fije shprese që u pre në mes. Rrugëtimi i tyre vazhdoi drejt Malit të Zi, të ndarë në tri eshallone, për të mbërritur në Tivar, ku u tha se do të stërviteshin përpara nisjes në front. Por realiteti që i priste ishte krejt ndryshe, një tmerr i paimagjinueshëm. Tivari u shndërrua në vendin e një masakre të tmerrshme, ku shumë shqiptarë humbën jetën, dhe ky qytet, për ne, është bërë varri i përbashkët i mijëra shpirtrave të pafajshëm. Kujtimi i asaj tragjedie ruhet ende në çdo gur dhe në çdo frymëmarrje të Tivarit, si një plagë që nuk shërohet kurrë.
Eshalloni i parë, një trupë prej 3,700 shpirtrash të pafajshëm, u nis në mëngjesin e 24 marsit 1945, i ndjekur nga një valë tjetër prej 4,700 burrash më 26 mars, duke marshuar pa ndalim për katër ditë në një rrugë të gjatë dhe të vështirë që fillonte nga Prizreni, kalonte përmes Zhurit, Kukësit, Pukës dhe Shkodrës, për të arritur në Tivar. Udhëtimi i tyre, i gjatë dhe i mundimshëm, u shndërrua në një kalvar dhimbjeje; shumë prej tyre u rrahën barbarisht, ndërsa të tjerë humbën jetën në përpjekje për të shuar etjen e pashuar nga lodhja dhe dëshpërimi që i përpiu në atë rrugë të mallkuar.
Kur kolona e gjatë mbërriti në Tivar, ndodhi një përplasje e papritur midis katër shqiptarëve dhe rojave të armatosura, një çast që mjaftoi që të ndezen flakët e tragjedisë. Nga ky konflikt i ashpër, dy shqiptarë ranë të vdekur, duke lënë pas një heshtje të rëndë mbi turmën e lodhur dhe të frikësuar. Rrethuar nga male të ashpra dhe deti që dukej aq larg dhe i pashpresë, njerëzit u shtrinë për tokë, të mbërthyer në grackën e një hapësire të ngushtë, ku çdo cep ishte nën shënjestrën e pushkëve dhe mitralozave, të vendosur në dritare dhe tarraca të shtëpive, në shkëmbinjtë dhe kodrat përreth të përgatitura shumë më herët.
Pas këtij çasti të tmerrshëm, turma e pafajshme u urdhërua të ngjitej dhe të drejtohej drejt ndërtesës së “Monopolit të duhanit,” një vend që do të bëhej dëshmitar i një kasaphane të pafundme. Aty, njësitë partizane jugosllave, divizioni i 46-të serb dhe brigada e 10-të malazeze, nisën një breshëri të pamëshirshme të shtënash, duke i zhytur njerëzit në një det gjaku dhe dhimbjeje. Kjo ishte nata e ferrit, kur shpirtrat e pafajshëm u fshinë nga kjo botë, ndërsa malet dhe deti ruajtën përjetësisht kujtimin e atij krimi të pashlyeshëm.
Më 27 mars 1945, grupi i tretë prej 2,700 vetash nisi rrugën e vuajtjes, duke u përballur me një fat të paracaktuar. Udhëtuan nëpër rrugët e Tivarit, ku gjurmët e gjakut u shfaqën si dëshmi të tmerrit, e më pas i dërguan në Dubrovnik. Atje, një grup prej 800 burrash u futën në një depo baroti, ku ajri u ngop me një helm të mistershëm, duke u bërë shkatërrues për shumicën prej tyre. Kështu, një kapitull tjetër i errët u shkrua në historinë tragjike të asaj kohe, duke shtuar peshën e dhimbjes mbi ata shpirtra të pafajshëm.
Deveja- atraksioni turistik i Tunizisë – Sabile Keçmezi-Basha (1978)
Numri i viktimave të asaj nate të zezë mbetet një mister i paqartë, me burime që flasin për humbje nga 400 deri në 4,200 jetë të pafajshme. Kjo ngjarje e tmerrshme, që u ngjit mbi jetën e popullit tonë si një hije e përhershme, u shndërrua në një plagë të thellë në kujtesën tonë kolektive. Për dekada me radhë, ajo u fsheh nën pelerinën e heshtjes, një temë tabu në Jugosllavinë e kohës, e mbyllur në errësirën e mohimit dhe frikës. Megjithatë, dhimbja e atyre shpirtrave të humbur vazhdon të gjëmojë përmes kujtimeve të popullit tonë, një klithmë e mbytur që kërkon drejtësi dhe të vërtetën e pathënë
Ndërsa hidhja hapat e ngadalshëm nëpër rrugicat e ngushta të qytetit, vështrimi im u ndal mbi ndërtesën e Monopolit të duhanit, atë vend të mallkuar ku u derdh gjaku i pafajshëm i shqiptarëve. Një ftohtësi e papritur përshkoi trupin tim, dhe një dridhje e heshtur më kaploi, sikur vetë hija e asaj tragjedie të më kishte prekur shpirtin. Në atë çast, mendimet e mia u kthyen tek babai im, që edhe ai kishte qenë aty, i përfshirë në atë stuhi të tmerrshme. Por fati i tij ishte i bekuar—ai kishte qenë ndër ata të rinj të mobilizuar që, për hir të Zotit, nuk arritën në momentin më fatkeq. Eshaloni i tij ende s’kishte mbërritur, dhe kështu, fati i hidhur nuk e kapi në kthetrat e tragjedisë. Falë Zotit, ai u shpëtua, dhe unë pata privilegjin ta njoh babain tim, që mbijetoi atë rrjedhë të dhimbshme, duke më lënë një trashëgimi të çmuar: kujtimin e atyre që mbetën, dhe dashurinë për jetën që i shpëtoi atij kalvari.
U ndala për një çast, dhe sytë m’u mbushën me lot, ndërsa zemra m’u mbush me dhembje për kujtimet e atyre ditëve të errëta. Brenda vetes, bëra një lutje të heshtur për të gjithë ata që ranë pa faj, thjesht sepse ishin shqiptarë. Lotët e tyre, shpirtrat e tyre, vazhdojnë të valojnë në kujtesën e kohës, të përjetshëm në kujtimin tonë. Aty, në atë vend të shenjtë të dhimbjes, qëndrova me një ndjenjë respekti dhe trishtimi të thellë, duke i kujtuar me nderim ata që nuk u kthyen kurrë.
Mendimet e zymta që më pushtonin u ndërprenë papritur nga zëri i Tefikut, i cili më thirri me ngut, “Ej, nxito se jemi me vonës!” Eca drejt tij si një somnambul, e humbur në mendime, duke e kapur për dore sikur kërkoja shpëtim, një dorë të sigurtë që të më nxirrte nga errësira e mendimeve të mia. Një ritual i gjatë na priste për të hipur në traget. Së pari, vendoseshin makinat, pastaj pasagjerët. I shikoja me kujdes, duke parë si ngarkoheshin veturat, kamionët dhe motoçikletat me një farë vrazhdësie dhe habie. Si mund t’i mbante të gjitha këto kjo anije? Kur erdhi momenti, na thirrën edhe ne, pasagjerët, që të hymë në barkun e saj të madh. Ora kishte kaluar tashmë 22:00 kur anija lëshoi një fishkëllimë të gjatë dhe filloi të lundronte drejt Italisë.
Ajo natë do të mbetet përgjithmonë e gdhendur në kujtesën time, një natë e tmerrshme dhe e stuhishme. Deti ishte fort i trazuar, dhe valët e mëdha vinin drejt nesh si përbindësha që përpiqeshin të na gllabëronin. Një frikë e thellë na mbështolli, duke na bërë të pyesnim veten nëse do të arrinim ndonjëherë bregun tjetër. Barku na u trazua dhe koka na u turbullua nga lëkundjet e pareshtura. Nuk kishte shans të mbyllje sytë për qoftë edhe një çast. U desh të kapeshim fort për karriget, përndryshe do të ishim fluturuar nga vendi. Mijëra herë e luta Zotin të na ruante nga ndonjë e papritur, dhe vërtet, Zoti dëgjoi lutjet e mia.
Qendra e Kryeqytetit, Tunizia
Në agim, kur drita e parë e mëngjesit filloi të përshkonte horizontin, anija jonë arriti më në fund në brigjet italiane, në qytetin e Barit. Të gjithë udhëtarët që zbritën nga anija dukeshin të zbehur, të lodhur, dhe të rraskapitur, si të kishin kaluar një betejë të gjatë. Mezi ecnim për të dalë nga trageti. Me sa duket, ne ishim të fundit që morëm makinën tonë dhe dolëm nga barku i anijes. Të lodhur dhe të rraskapitur, u nisëm drejt qytetit, ku pushuam deri sa u rimëkëmbëm plotësisht. Një mëngjes i begat dhe i zgjedhur na dha forcën e nevojshme për të vazhduar udhëtimin tonë më tej.
Rrugët e Italisë, të them të drejtën, ishin një përvojë më vete, një pasqyrë e bukurisë së rrallë që vështirë e kisha parë më parë. Edhe tani, kur kujtoj, më duket se Italia ka një përparësi të madhe në gjithë Evropën, për sa i përket rrugëve të saj të hijshme. Gjatë tërë rrugëtimit tonë deri në Mesina, na shoqëruan lulet e bukura, të mbjella me kujdes përgjatë rrugëve. Ato lule, përveçse i dhuronin një hijeshi të veçantë udhëtimit tonë, sillnin edhe një freski të këndshme që ndihej ndërsa shpejtësia e veturave i përkulte. I shihja përmes xhamit të veturës, teksa valonin e luhateshin si valët e një deti me petale. Për të besuar këtë mrekulli, duhet ta përjetosh vetë, duke e parë me sytë e tu.
Gjatë rrugës sonë, u ndalëm në shumë qyteza të vogla, kryesisht të vendosura buzë detit, ku çdo vend ishte si një stacion i ëmbël për turistët që vërshonin nga çdo anë. Secili vend kishte një tërheqje të veçantë, një bukuri të qetë dhe mikpritëse, që të ftonte të ndaleshe dhe të merrje frymë thellë në mes të asaj paqeje detare. Por brenda vetes, një ndjenjë nxitimi më pushtonte. Doja të përjetoja sa më shpejt ato bukuri të dhuruara nga natyra në jugun e Italisë, sikur të isha në një garë me kohën për të kapur çdo çast të asaj bukurie.
Në çdo vend që kalonim, rrugët ishin të mbushura me shitës të poçarisë, që ofronin punimet e tyre artizanale, që nga pjatat dekorative e deri te vazot e mëdha dhe enët shtëpiake. Duke i vështruar ato me admirim, nuk mund të përmbahem; ishin aq të bukura, sa nuk mund të rezistoja pa blerë disa për t’i sjellë në shtëpi dhe për t’i dhuruar të afërmve të mi. Këto copa arti të vogla, të bëra me dashuri dhe mjeshtëri, ishin një pjesë e vogël e Italisë që do ta merrja me vete, një kujtim i gjallë i atij udhëtimi të veçantë.
Në mbrëmjen e arritjes në Mesina, qytetin që shërbente si kalim për në Sicili, ndjemë një lehtësim të lehtë. Ishte një moment për të marrë frymë, për të pushuar pas udhëtimit të gjatë, duke e ditur se të nesërmen do të nisnim një udhëtim të ri. Kur u zgjatëm në shtratin e hotelit, menduam për detin që na priste të nesërmen, për atë udhëtim të shkurtër, një përqafim mes tokave që ndanin të njëjtën frymë të Mesdheut.
Me të lindur dielli, u gjendëm në tragetin që do të na shpinte në tokën e vullkaneve. Një udhëtim i shkurtër, që dukej si një përshëndetje e detit, dhe brenda gjysmë ore, u gjendëm në Sicili. Por rruga ishte ende përpara, dhe Palermo, qyteti i mrekullive dhe zhurmës, ishte ende larg. Tri orë me veturë, që na sollën drejt dritave dhe gumëzhimës së jetës që mbushte rrugët e tij.
Palermo na priti me gjallërinë e tij të veçantë, por edhe me sfidat e rrugëve të ngushta dhe qarkullimit të ndërlikuar. Qyteti ishte një simfoni e dritave dhe zhurmës, ku çdo rrugë të çonte në një tjetër, si një labirint që fshihte misteret e tij. Të gjendeshim në atë kaos ishte një sfidë, sidomos kur mësuam se hotelet ishin të gjitha të mbushura për shkak të lojërave evropiane që po zhvilloheshin aty.
U ndjemë të humbur në atë det njerëzish dhe dritash, duke kërkuar një strehë për të kaluar natën. Dhe kështu kaluam tërë ditën, duke shpresuar të gjenim një vend për të pushuar para se të niseshim drejt Tunizisë, një ëndërr që po priste të bëhej realitet.
Mbrëmja ra dhe ne ende nuk kishim gjetur një vend për të fjetur. E vërteta është se mund të kalonim natën në veturë, por nuk ishte një zgjidhje e lehtë. Vendosëm të parkonim buzë një plazhi të qetë, larg njerëzve dhe zhurmës. Ora kishte kaluar dhe ndoshta ishte mesnata kur pamë dy policë që po afroheshin drejt nesh. Me një mirësjellje të qetë, ata na përshëndetën dhe na këshilluan që të largoheshim nga ajo zonë, pasi nuk ishte e sigurt për të qëndruar. “Ku të shkojmë?” i pyetëm ne, me një ton të ngarkuar nga pasiguria. “Na ndiqni neve,” na thanë ata, duke na udhëzuar që të parkonim veturën para stacionit të policisë. “Këtu jeni të sigurt,” na siguruan ata me një buzëqeshje të lehtë, dhe ndërsa parkonim veturën, ata thoshin “bene, bene…” që në shqip do të thoshte “mirë, mirë…”. E ashtu të lodhur, por të qetë, u vendosëm aty, dhe nata kaloi e qetë, me një ndjenjë sigurie që na mbuloi tërë lodhjen e ditës.
Më vonë mësuam se, pikërisht në atë kohë në Itali, bandat famëkeqe të “Brigadave të Kuqe” kishin rrëmbyer kryeministrin Aldo Moro. Pas një muaji, trupin e tij të pajetë e gjetën në plazhet e Sicilisë, një akt që na tronditi thellësisht dhe na mbushi me tmerr.
Palermo ishte një qytet që pulsonte me gjallëri të pashtershme. Vizitorë nga çdo cep i botës kishin mbërritur aty, duke e mbushur qytetin me jetë dhe hare natë për natë, sidomos në restorantet e mrekullueshme që zbukuronin çdo cep. Në këto restorante, përgatiteshin pastat më të shijshme që kisha provuar ndonjëherë, duke filluar nga ato më të thjeshtat, të ngjashme me ato që përgatiteshin nga duart e nënave tona, deri tek recetat më të ndërlikuara që vetëm kuzhinierët më të zotë mund t’i krijonin. Në çdo meny, peshku zinte vendin e nderit, duke e bërë çdo vakt një përvojë të paharrueshme për shqisat.
Plazhi në Palermo shpaloste një përmasë të gjerë, një det të pafund që shërbente si një pasqyrë e kristaltë, mahnitëse me pastërtinë dhe ngrohtësinë e tij. Sheshi i qytetit, i mbushur me lule të ndryshme, përshkonte hapësira të gjera, dhe veçanërisht në mbrëmje, rrugët e sheshet e Palermos mbusheshin me jetë dhe ngjyra. Muzika e gjallë e përhapur nga çdo anë ishte aq e fortë sa që të griste timpanin e veshëve.
Por çka më befasoi më shumë ishin shëtitjet e familjeve të tëra që dilnin për të shijuar mbrëmjet e freskëta. Fëmijët, veçanërisht vajzat e reja, dilnin me prindërit dhe zakonisht ishin në mes të tyre. Më vonë kuptova se kjo ishte një mënyrë për t’u mbrojtur nga rreziqet. Palermo ishte një qytet i mrekullueshëm, por siguria ishte një shqetësim i vazhdueshëm.
Pas disa ditësh, më në fund, morëm anijen për të udhëtuar drejt Tunizisë. Për fat të mirë, udhëtimi për në qytetin e Tunizisë ndodhi gjatë ditës dhe ishte shumë më i qetë. Pas përvojës traumatike të kalimit në detin Adriatik, ku valët e mëdha kishin lënë pas një ndjenjë të thellë shqetësimi, ky udhëtim na ofroi një relaksim të shumëpritur.
Anija, me emrin “Leopard,” na dha përshtypjen e një qyteti të tërë mbi ujë. Aty, ndjeheshe si në një pallat madhështor me rrugë e sheshe të hapura, më shumë se sa në një anije. Restoranti kishte një zhurmë të vazhdueshme, ku njerëzit lëviznin përmes një fluksi të pandërprerë, si në një qytet të gjallë. Deti Mesdhe, me qetësinë dhe ngjyrën e tij të pafundme të kaltër, na ofronte një panoramë të qetë, ndërsa ndonjë anije tjetër dhe disa delfinë që shoqëronin udhëtimin tonë ishin vetëm një shpërthim i bukurisë natyrore.
Në perëndim të diellit, brigjet enigmatike të Afrikës filluan të shfaqen në horizont. Të gjithë u grumbulluam për të marrë veturat tona dhe për të nisur rrugën drejt qytetit. E kaluam një kohë të gjatë duke pritur derisa anija u ankorua dhe, sikur të ishte ndonjë komandë e dhënë, me dalë nga barku i saj. U nisëm në kërkim të qytetit, pa ndonjë plan të qartë për vendosje ose destinacion.
Kjo ishte Tunizia, ajo që aq shumë e kishim ëndërruar dhe dëshiruar ta shihnim. Republika e Tunizisë, e njohur gjithashtu si Tunizia, shtrihet në pjesën veriore të Afrikës dhe ngrihet krenare mbi bregun e Detit Mesdhe. Kufijtë e saj tokësorë shtrihen në jug-lindje, ku bashkohet me Libinë, dhe në perëndim, ku përplaset me Algjerinë. Me një sipërfaqe prej 163,610 km², Tunizia është shtëpia e më shumë se 9,05 milion zemrash. Kryeqyteti i saj, qyteti Tunizi, përshkruan një melodi të veçantë, ndërsa gjuha zyrtare, arabishtja, përcjell historinë e thellë të këtij vendi. Kushtetuta e Tunizisë, e miratuar më 1959 dhe e rishikuar përmes amendamenteve deri në vitin 1997, është një pasqyrë e evolucionit të saj.
Në veri të Tunizisë, zona malore ngrihet me krenari, ndërsa në lindje, bregdeti i saj i pasur me gjire shpalos një panoramë të mahnitshme. Thellësisht në territore, stepat shtrihen si një tapet i artë, ndërsa në jug, zona të kripëzuara si Schott el-Djerid dhe shkretëtira ofrojnë një peizazh misterioz. Tunizia është e pozicionuar me ndjeshmëri në koordinatat gjeografike 34° 00′ N dhe 9° 00′ E. Bregdeti i saj i gjatë 1,148 km i Detit Mesdhe përshkon horizontin, ndërsa vija kufitare tokësore është 1,424 km e gjatë. Klima e Tunizisë është një baladë mesdhetare në veri, me dimra të butë dhe verëra të thata, ndërsa në jug, një shpirt shkretinor mbretëron. Relievi i Tunizisë është një mozaik i terreneve malore në veri, maleve të zhveshura në qendër dhe Saharës së pafund në jug. Pika më e ulët e relievit, -17 m në Shat al Garsah, dhe pika më e lartë, 1,544 m mbi nivelin e detit në Jebel ech Chambi, krijojnë një kontrast të thellë në këtë peizazh të jashtëzakonshëm.
Me hapin e parë që bëmë në qytet, u mbërthyem nga një befasi e këndshme; qyteti shfaqej si një perlë e bukur dhe moderne. Arkitektura e tij ishte një mozaik intriguese, dhe ngjyrat që dominonin kishin një prekje enigmatike. E para që bëmë ishte të siguronim një hartë të detajuar, si një udhërrëfyes në këtë botë të panjohur. Pas një kërkimi të gjatë dhe të mundimshëm në qytetin e Tunizisë, gjetëm një hotel modest, ku yjet e tij ishin më shumë për formë sesa për substancë, por që përmbushte kërkesat tona të përkohshme.
Në hotel kishte një kuzhinë, por ajo la shumë për të dëshiruar, dhe për shkak të mosnjohjes së gjuhës vendase, përpiqeshim të gjenim ndonjë vend ku mund të shihnim se si përgatitej ushqimi. Atë natë qëndruam në hotel, por natën e kaluam mes zhurmash dhe nuk mundëm të preheshim. Të nesërmen u detyruam të largohemi nga aty.
Më vonë, gjatë vizitës në një muze, takuam një çift slloven që na tregoi për një kamping afër, ku kushtet ishin fenomenale. Ne iu bashkëngjitëm atyre dhe ishim shumë të kënaqur. Ditët në vijim i kaluam duke eksploruar çdo cep të qytetit, por gjithashtu duke qenë të kujdesshëm.
Një ditë vizituam pazarin e njohur të Tunizisë. Ishte vapë e padurueshme dhe më dukej se në çdo moment qyteti do të shpërthente në flakë. Pazari dukej si i mbuluar nga pluhuri, ose kështu më dukej mua. Ne ishim veshur me rroba të lehta dhe ngjyra të hapura, që për vendasit ishte pak e çuditshme, sepse ata, si burrat njashtu edhe grat, ishin veshur me fustanella të bardha. Më vonë kuptuam se ato fustanella ishin të bëra nga një material që ruanin temperaturën konstante, qoftë gjatë vapës, qoftë në ftohtë.
Kur hynim në dyqane, vendasit na shikonin me habi dhe murmurisnin. Fillova të ndihesha e frikësuar dhe i thashë Tefikut të iknim nga aty. Ai, duke qeshur, më tha se ata ishin duke kënduar “dova” – dua. Por kur dolëm nga pazari, disa na tërhoqën vërejtjen me kërcënime dhe na thanë se ishte turp të visheshim me pantallona të shkurtra.
Një natë, ndërsa ktheheshim vonë nga qyteti, në një hapësirë të zbrazët, ndaluam për të parë disa drita dhe nga larg dëgjonim muzikën e bukur arabe që përhapej në ajër. E ndjekëm zërin dhe, pas disa minutash, u gjendëm përballë një shtëpie që kishte një dasmë të gëzueshme. Dasmoret u befason kur na panë, por u treguan shumë mikpritës. Na uruan mirëseardhje dhe na vendosën në një vend të nderuar.
Na sollën ushqime të shijshme dhe nga një gotë të vogël, shumë të vogël, me një pije që nuk kishte as aromë e as shije, por që nuk ishte as ujë. U frikësova ta pija, duke u shqetësuar për natyrën e saj të panjohur. I tregova Tefikut për hezitimin tim dhe ai qeshi. Më tha, “Shiko, ofroje pran buzëve dhe mos e pi, por bile njëri nga ne të mbetet esëll; unë do ta shijoj dhe do të shoh se çfarë është.” Në ndriçimin e dobët, arrita të derdh pijen enigmatike në tokë pa u vënë re.
Për të na nderuar, organizatorët kërkuan që një valltare profesioniste të performonte enkas për ne. Ajo ishte një mjeshtre e vërtetë e valleve arabe; çdo lëvizje e saj ishte një magji që bëri që të gjithë dasmorët të ngriheshin në këmbë dhe të vallëzonin me të. Atmosfera ishte e mbushur me një ndjesi magjepsëse.
Vonë, rreth mesnatës, u kthyem në kampin tonë të përkohshëm. Të nesërmen, çifti nga Sllovenia na ftoi të vizitonim Saharën, e cila nuk ishte shumë larg. U nisëm për këtë udhëtim, por temperaturat e larta na detyruan të ktheheshim nga ku ishim nisur. Megjithatë, patëm mundësinë të shihnim shkretirën e shkretë.
Për të qenë të sinqertë, nuk e dinim nëse ishte mirë apo jo, por kureshtja jonë ishte e jashtëzakonshme për të parë dhe për të shijuar çdo gjë. Një ditë, ndërsa po shihnim plazhin e qytetit në detin Mesdhe, një grua na u afrua dhe filloi të bisedonte me ne. Në fillim nuk e kuptuam, por kur Tefiku filloi të fliste në frëngjisht, ajo u entuziazmua dhe na ftoi të shkonim në shtëpinë e saj për drekë ditën e nesërme. Na premtoi se do të përgatiste kus-kus, një emër që nuk e kishim dëgjuar më parë. Më vonë, kam mësuar se kus-kusi ishte një gatim tradicional i Tunizisë.
Të nesërmen, në orën 12, gruaja na priti në plazhin e qytetit dhe u gëzua, kur na pa. Shkuam me të, dhe nuk kishim gabuar; shtëpia e saj ishte afër, por ishte pothuajse e futur nën dhe. Aty nuk kishte asgjë të shtruar; disa shkoma ishin vendosur ku fëmijët e saj ishin ulur. Ajo kishte shtruar një çarçaf dhe kishte vendosur tepsinë me kus-kus. Nuk na dha pjata, por ne u shërbyem të gjithë nga tepsia me nga një pirun kaherë të harxhuar.
Nuk mund të thosha se nuk ishte i shijshëm; ishte një ushqim i panjohur për ne, dhe me njëmijë dyshime, hëngra një pjesë të tij. Në fund, desha t’i falja fëmijëve të saj diçka, në shenjë falënderimi, por në një mënyrë të çuditshme ajo reagoi dhe nuk më mori parat që i ofrova. U larguam nga aty me një kujtim të bukur, të mbushur me mirënjohje për gruan e panjohur.
Pasi një javë kaloi në Tunis, erdhi koha të ktheheshim në Palermo. U nisëm dhe arritëm në port nga ku do të niseshim. Por, papritmas, një tollovi shpërtheu dhe njerëzit që prisnin filluan të reagojnë në mënyra të ndryshme. Më pas, kuptuam se anija që na kishte sjellë nuk do të arrinte atë ditë, sepse marinarët italianë kishin shpallur grevë, dhe ne duhej të prisnim një javë tjetër. Na mbërtheu një befasi e madhe. Çfarë të bënim tani? E dini ndjenjën kur keni planifikuar diçka dhe çdo gjë shembet; është si të ndihesh i zbrazët. Ngelëm duke e shikuar njëri-tjetrin, të trishtuar dhe të pafuqishëm.
Pasi u qetësuam dhe nisëm të ç paketonim valixhet, vendosëm të shijonim përsëri atë diell të përvëluar të Tunizisë, që na përshëndeste me rrezet e tij të zjarrta. Situata që u krijua na detyroi të qëndronim më gjatë në këtë vend të skuqur nga dielli, ku temperatura shpesh tejkalonte çdo pritshmëri, dhe ne, të pafuqishëm përballë këtij realiteti të papritur, e pranuam me qetësi dhe durim. Tani, më shumë se kurrë, u bëmë më të kujdesshëm në shpenzime, duke ndarë çdo qindarkë me maturi, pasi ky qëndrim i zgjatur nuk ishte pjesë e planit tonë. U rikthyem në të njëjtin vend, të mbushur me një ankth të heshtur, një shqetësim që e mbante mendja jonë e që s’e thoshim me zë – a do të vinte trageti të shtunën tjetër? Unë dhe Tefiku e bartnim këtë shqetësim si një hije të rëndë në mendjet tona. Ditët që pasuan ishin të zbehta, të ngjyrosura me një melankoli të çuditshme, larg nga ajo ndjenjë e parë e kënaqësisë që tani dukej sikur ishte zhdukur, humbur mes valëve të detit dhe nën rrezet përflakëse të diellit.
Ditët kalonin ngadalë, me një peshë që rëndonte mbi çdo orë, ndërsa e shtuna po afrohej me hapa të ngadaltë dhe të paduruar. Më në fund, me një mijë shqetësime dhe shpresa të përziera, u nisëm drejt limanit, nga ku duhej të niseshim. Dhe ja, anija “Leopard” na priti me dyert e hapura, sikur të na përqafonte në gjirin e saj me një ngrohtësi të mirëseardhur. Të lodhur nga udhëtimet dhe pritjet, sapo hymë në barkun e saj, u ulëm me një ndjenjë plogështie, duke vështruar horizontin e pafund të kaltër dhe të qetë, që shtrihej para nesh si një premtim i paqtësisë. Udhëtimi ynë vijoi në të njëjtën rrugë, por kësaj here, kur arritëm në Sicili, zgjodhëm një tjetër drejtim, duke u nisur drejt majave të larta të vullkanit Etna, sikur të kërkonim të preknim vetë zemrën e zjarrit që digjte tokën
Nga larg, vullkani Etna shfaqej si një gjigant i heshtur dhe i thelluar në mendime, dhe ne, me hapa të qetë e të kujdesshëm, kaluam afër tij, sikur të mos donim ta shqetësonim nga qetësia e tij e lashtë. Bukuria e rrugës na shoqëroi deri në qytetin e Bari-t të Italisë, ku çdo kthesë na dhuronte pamje të reja dhe frymëzime të pafundme. Nga aty, përsëri hipëm në traget, dhe me mëngjesin e parë, zbritëm në Tivar, i cili na përshëndeti me diellin e tij të ngrohtë. Gjumi i natës në anije ishte plot ëndrra për të kaluarën dhe të ardhmen, dhe sapo këmbët tona prekën tokën e njohur, vendosëm menjëherë të niseshim për Kosovë. Ardhja në shtëpi na dha një ndjenjë të thellë të rikthimit, sikur të kishim munguar për vite të tëra. Ndjemë një lumturi të brendshme, një paqe që vetëm Kosova jonë e bukur mund të na e dhuronte, një vend ku zemrat tona gjejnë gjithmonë strehë dhe ngushëllim.
