Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Reagimi i pushtetit ndaj rrezikut të bashkimit popullor
Në gjuhën e traktit, ndër fjalitë më të fuqishme dhe njëkohësisht më të frikshme për aparatin represiv të kohës, shfaqet thirrja e qartë dhe e pa kompromis: “Të ngrihemi të gjithë në luftë kundër kësaj politike dhe këtyre xhelatëve dhe të bashkuar, një për të gjithë e të gjithë për një, do ta heqim nga vatrat tona armikun.” Kjo frazë nuk është një formulim i zakonshëm propagandistik; ajo përfaqëson thelbin e filozofisë së rezistencës kolektive, një thirrje për ndërprerje të heshtjes, për tejkalim të frikës individuale dhe për mobilizim të gjerë popullor në emër të një ideali të përbashkët.
Formulimi “një për të gjithë e të gjithë për një”, i huazuar nga universi i vlerave universale të solidaritetit dhe besnikërisë ndaj së drejtës, merr në këtë kontekst një kuptim të thellë politik e moral. Ai synon të shpërbëjë ndarjet artificiale të imponuara nga regjimi – klasore, krahinore, institucionale – dhe të ngrejë një vetëdije të re, ku bashkimi nuk është luks apo retorikë, por domosdoshmëri për mbijetesë kombëtare. Fjalia, në strukturën dhe përmbajtjen e saj, është konceptuar si një urdhër moral, i cili sfidon pushtetin jo vetëm me fjalë, por me vizionin e një fuqie që buron nga bashkimi popullor.
Pikërisht kjo thirrje, me natyrë thellësisht mobilizuese dhe nxitëse të veprimit, është ajo që ka gjasë të ketë tmerruar më shumë pushtetin okupues. Ajo nuk fliste më vetëm për pakënaqësi apo për dëshpërim – ndjenja të zakonshme në shoqëritë e shtypura – por për një vullnet të organizuar për veprim, për një ndërgjegje të kristalizuar që është gati të përballet me dhunën e shtetit dhe të kërkojë largimin e tij nga “vatra”, pra nga vetë shpirti dhe trualli i popullit.
Reagimi i autoriteteve shtetërore jugosllave ndaj kësaj thirrjeje nuk ishte thjesht ligjor, por ideologjik dhe hakmarrës. Duke e ndjerë fuqinë potenciale që mbartte një ide e tillë, regjimi ndërmori masa të rënda ndëshkuese ndaj të rinjve që ndihmonin në përhapjen e këtij traktati, shpesh me akuza të fabrikuara dhe procese të mbyllura gjyqësore. Nuk ishin thjesht fjalët ato që dënoheshin, por fuqia e mendimit dhe besimi se një ndryshim ishte i mundur përmes bashkimit të popullit.
Në këtë mënyrë, trakti nuk qëndron vetëm si dëshmi e një momenti historik të shtypjes, por si simbol i një ideali që frikësoi strukturat e pushtetit më shumë se çdo armë: uniteti i popullit përballë tiranisë. Ai u kthye në një referencë për rrezikun që i kanosej regjimit jo nga dhuna, por nga vetëdija kolektive. Dhe si e tillë, ai u ndëshkua – jo për atë që kishte bërë realisht, por për atë që mund të sillte: një zgjerim të revoltës, një përqafim të qëllimeve të përbashkëta, dhe një rikthim të dinjitetit kombëtar në themel të veprimit politik.
Në fund të fundit, kjo fjali e fuqishme përfaqëson atë çast kur fjala bëhet qëndresë, kur fjalia e shkruar në fshehtësi merr dimensionin e një revolucioni të heshtur që pushteti e ndjen si kërcënimin më të madh: shpirtin e pamposhtur të një populli që nuk dorëzohet.
Fjalët që sfidojnë dhunën
Pas shpërndarjes së traktit, i cili artikulonte me guxim dhe qartësi thirrjen për rezistencë kundër shtypjes, aparati shtetëror jugosllav reagoi me një intensitet të shtuar dhe një vendosmëri të ashpër për të ndërprerë çdo rrjedhje të mëtejme të kësaj fryme kryengritëse. Struktura policore, në përpjekjen për të shtypur rrënjët e lëvizjes ilegale shqiptare, u aktivizua në çdo segment të saj: kontrollet u shpeshtuan, operacionet në terren u zhvilluan ditë e natë, dhe një atmosferë frike e ndjekjeje u përhap në shumë qytete e fshatra ku dyshohej se vepronin aktivistë të nëndheshëm.
Pushteti kishte krijuar një iluzion të rrezikshëm: se do të mund t’i zinte në kurth pjesëtarët e lëvizjes ilegale, si të ishin një “gjah i lehtë”, që do të binte brenda skemave të zakonshme të manipulimit dhe presionit. Në këtë përpjekje, shteti nuk operonte thjesht me logjikën e rendit dhe ligjit, por me mentalitetin e përndjekjes së frikshme, që e konsideronte çdo formë të mendimit ndryshe si kërcënim për ekzistencën e vet.
Por vetë teksti i traktit përbënte një përgjigje të qartë dhe dinjitoze ndaj këtij brutaliteti të organizuar. Me tone të përmbajtura, por të forta, ai pohonte: “Gjaku i shqiptarit është i shtrenjtë, prandaj duhet të dimë ku ta japim.” Kjo fjali nuk ishte thjesht një deklaratë poetike apo metaforike; ishte një akt i thellë reflektimi dhe një udhëzim moral mbi natyrën e sakrificës. Ajo nxirrte në pah një filozofi të qëndresës që nuk ngrihej mbi ndjenjën e hakmarrjes, por mbi vetëdijen e përgjegjësisë kombëtare – mbi bindjen se gjaku nuk duhet derdhur kot, por vetëm për një kauzë të drejtë dhe në momentin kur ai përfaqëson aktin më të lartë të nderit dhe përkushtimit ndaj lirisë.
Kjo ide e matur dhe e peshuar e rezistencës shqiptare përbënte antitezën më të fuqishme të egërsisë me të cilën vepronte aparati shtetëror. Ajo dëshmonte se lëvizja ilegale nuk ishte një grumbullim emocional i individëve të zhgënjyer, por një trup i organizuar me vizion, me maturi strategjike dhe me ndjenjë të thellë të sakrificës së vetëdijshme.
Në këtë kontekst, traktet nuk ishin vetëm fletë të shtypura ilegalisht; ato ishin dokumente etike të një populli që refuzonte të nënshtrohej. Ato mbanin në vete jo vetëm gjuhën e zemërimit, por edhe logjikën e drejtësisë historike. Ato treguan se edhe në kohët më të errëta, ku çdo fjalë e lirë përkthehej në dënim, kishte njerëz që e dinin jo vetëm çfarë duhej të thoshin, por edhe pse dhe kur duhej të vepronin. Dhe kjo, më shumë se çdo akt dhune, e frikësonte pushtetin. Sepse ky popull, ndonëse i përgjuar dhe i ndëshkuar, kishte ende njerëz që nuk e jepnin gjakun kot, por e ruanin për një moment më të madh: për çlirimin dhe nderin e atdheut.
Vizioni i traktit për Kosovën e lirë dhe të bashkuar
Në tekstet e trakteve të shpërndara nga lëvizjet ilegale shqiptare, gjejmë jo vetëm një akt të drejtpërdrejtë rezistence ndaj pushtimit, por edhe një vizion të qartë politik dhe moral për të ardhmen e Kosovës dhe të mbarë kombit shqiptar. Këto dokumente nuk ishin të përqendruara vetëm në denoncimin e padrejtësive të së tashmes, por artikulonin me guxim një projekt shoqëror dhe kombëtar që ndërthurte kërkesën për çlirim me domosdoshmërinë për drejtësi.
Në thelb të këtij vizioni qëndronte bindja e palëkundur se ata individë që kishin qenë përgjegjës për derdhjen e gjakut të shqiptarëve – qoftë si përfaqësues të pushtetit okupues, qoftë si bashkëpunëtorë të tij – nuk do të mund t’i shpëtonin ndëshkimit historik. Fjalia thelbësore që përmendet në trakt, “Të gjithë ata që i kanë të lyera duart me gjak shqiptari do t’i dënojë vetë populli”, nuk ishte thjesht një kërcënim apo një deklaratë hakmarrjeje. Ajo përfaqësonte një filozofi të të drejtës që buron nga populli – një koncept i drejtësisë popullore që synon jo vetëm ndëshkimin individual, por rivendosjen e rendit moral të shoqërisë, i cili ishte shkelur në mënyrë të përsëritur nga strukturat shtetërore represive.
Kjo ndjesi e drejtësisë së vonuar, por të pashmangshme, përforcohej nga besimi se dita e çlirimit do të vinte – se një moment historik do të mbërrinte kur Kosova do të lirohej nga sundimi i huaj, dhe ku populli, si subjekt sovran, do të merrte në dorë fatin e vet. Trakti ishte i mbushur me bindjen se vetëm atëherë, kur pushteti do të buronte nga vullneti i vetë popullit dhe kur lidhjet shpirtërore, historike dhe kombëtare me “Shqipërinë Nënë” do të restauroheshin, do të mund të flitej për liri të plotë.
Kjo liri e përmendur në trakt nuk konceptohej thjesht si mungesë e dhunës apo e kontrollit të jashtëm, por si një gjendje e re ekzistenciale dhe politike – ku drejtësia, bashkimi kombëtar dhe sovraniteti do të bashkoheshin për të ndërtuar një rend të ri, të bazuar mbi të drejtat, dinjitetin dhe përkatësinë autentike të shqiptarëve. Në këtë kuptim, trakti përbën një vizion të integruar të çlirimit: jo vetëm çlirim nga struktura e huaj shtypëse, por edhe çlirim nga padrejtësitë e brendshme, nga bashkëpunëtorët e pushtuesit, nga frika dhe nga ndarjet artificiale.
Duke lexuar këtë pjesë të traktit, kuptojmë se fjala “çlirim” nuk është thjesht një objektiv ushtarak apo politik, por një proces shumëdimensional që përfshin pastrimin moral të shoqërisë, rivendosjen e vlerave të tradhtuara dhe realizimin e një aspirate shekullore: bashkimin kombëtar dhe vetëvendosjen e plotë.
Kjo filozofi e drejtësisë së lidhur ngushtë me çlirimin dhe bashkimin kombëtar mbetet një nga dimensionet më të thella të mendimit politik të lëvizjes ilegale shqiptare – një mendim që artikulohej jo në sallat e institucioneve, por në faqet e trakteve të ndaluara, të shkruara me guxim dhe përkushtim nga ata që e dinin se çdo fjalë mund të kushtonte lirinë, por që besonin se pa të, s’kishte as kuptim jeta.
Frika e shtetit përballë fjalës së lirë
Shpërndarja e traktit – një dokument i ngarkuar me mesazh të fuqishëm politik dhe thirrje për rezistencë – solli një tronditje të dukshme brenda strukturave të sigurisë së shtetit jugosllav. Ky veprim, megjithëse i përmasave simbolike, u përjetua nga aparati shtetëror si një sfidë serioze dhe e drejtpërdrejtë ndaj rendit të vendosur dhe autoritetit politik të kohës. Trakti nuk ishte thjesht një fletë me fjalë, por një instrument ndërgjegjësimi, një akt guximi dhe një shenjë se fryma e pakënaqësisë po fitonte formë të organizuar.
Përballë kësaj, reagimi i organeve policore nuk vonoi. Me një mobilizim të shpejtë dhe të gjithanshëm, strukturat e sigurimit të brendshëm intensifikuan veprimtarinë e tyre operative. Terreni u vu nën kontroll të rreptë. Patrullimet u shpeshtuan, kontrollet u ashpërsuan dhe vëzhgimet, si në mjediset publike ashtu edhe në ato private, u bënë gjithnjë e më të padallueshme nga persekutimi i drejtpërdrejtë. Ditë e natë, si në një gjendje të pashpallur alarmi, forcat e rendit vëzhgonin lëvizjet e të rinjve, studentëve, punëtorëve dhe intelektualëve që dyshoheshin si simpatizantë të lëvizjes ilegale.
Objektivi kryesor i këtij aksioni shtetëror ishte zbulimi i autorëve të traktit – jo vetëm atyre që e kishin shpërndarë, por sidomos atyre që e kishin hartuar. Në sytë e aparatit shtetëror, hartuesit përfaqësonin një rrezik më të thellë, sepse ishin bartës të ideve, strategëve të mendimit ndryshe, zërave të artikuluar që mund të shndërroheshin në prijës të lëvizjes. Kërkimi ndaj tyre u bë me një ngulm të madh, duke aktivizuar të gjitha mekanizmat e survejimit, dezinformimit dhe bashkëpunimit me rrjetet e spiunazhit dhe bashkëpunëtorëve të infiltruar në strukturat shoqërore.
Kjo sjellje e pushtetit dëshmon për frikën e madhe që krijonte një fjalë e lirë në një sistem të ndërtuar mbi kontrollin total. Trakti, në vetvete, ishte dëshmi e gjallë se shpresa dhe rezistenca nuk ishin shuar, dhe për këtë arsye, reagimi ndaj tij ishte disproporcional dhe i ashpër – një përpjekje e dëshpëruar për të fikur zërin e së vërtetës, përpara se ai të bëhej uragan. Kështu, përmes këtij veprimi shtetëror, shihet qartë se regjimet autoritare i frikësohen më shumë fjalës së menduar e të shkruar se sa armëve të hapura – sepse në fillim është ideja ajo që ndriçon rrugën e ndryshimit.
Trakti i dytë
TRAKTI I ILEGALES I CILI SENSIBILIZOI POPULLATËN SHQIPTARE NË KOSOVË
Në rrjedhën e rezistencës ilegale shqiptare brenda Kosovës së pushtuar nga Jugosllavia socialiste, një nga momentet më të spikatura në historinë e ndërgjegjësimit dhe mobilizimit politik të popullsisë ishte shpërndarja e traktit të dytë nga radhët e organizatave ilegale. Ky dokument, më shumë se një tekst i thjeshtë politik, ishte një instrument i fuqishëm ndërgjegjësimi që tronditi themelet e narratives zyrtare dhe ndezi flakën e diskutimit dhe kundërshtimit brenda shtresave të gjera të shoqërisë shqiptare në Kosovë.
Trakti i dytë, si pjesë e veprimtarisë së organizuar nga grupet ilegale shqiptare, nuk u shfaq në një vakum historik, por si vazhdimësi e një përpjekjeje më të hershme e më të thellë, të iniciuar nga “Grupi Revolucionar”. Ky grup fillestar, që përfaqësonte një fazë embrionale të rezistencës së strukturuar, do të përjetonte një transformim ideologjik dhe organizativ, duke u shndërruar në një formë më të qartë dhe më të artikuluar – Organizatën Patriotike Ilegale Shqiptare “Marksiste-Leniniste e Kosovës”.
Kjo organizatë, si trashëgimtare e denjë e përpjekjeve të mëparshme, pati një ndikim të qenësishëm në drejtimin që mori opinioni publik dhe vetë zhvillimet politike në Kosovë gjatë dekadave të fundit të shekullit XX. Ajo nuk ishte thjesht një bashkësi individësh të pakënaqur, por një entitet politik që, përmes fjalës së shkruar, shpërndarjes së trakteve dhe veprimit të organizuar, krijoi një alternativë ideologjike ndaj aparatit shtetëror jugosllav dhe ndaj politikave të tij diskriminuese.
Jehona që pati ky trakt në opinionin publik shqiptar në Kosovë ishte e jashtëzakonshme, jo vetëm për përmbajtjen e tij mobilizuese, por edhe për kohën kur u shfaq – një periudhë kur sistemi socialist jugosllav po përjetonte tensione të brendshme, ndërsa shqiptarët po përballeshin me shtypje të strukturuar politike, kulturore dhe ekonomike. Në këtë kontekst, trakti i dytë u bë shumë më tepër se një mjet propagandistik: ai u kthye në një mjet edukimi politik, në një akt sfide ndaj konformizmit institucional dhe në një burim frymëzimi për të rinjtë dhe për shtresat më të vetëdijshme të shoqërisë.
Përmes përmbajtjes së tij, trakti shpaloste vizionin e një organizate që synonte jo vetëm çlirimin kombëtar, por edhe ndryshimin rrënjësor të raporteve shoqërore dhe politike në Kosovë. Ai ftonte për reflektim, për veprim dhe për organizim, duke u bërë zëdhënës i një ndërgjegjeje kolektive që po fitonte gjithnjë e më shumë formë në përballje me aparatin shtetëror represiv.
Prandaj, Trakti i Dytë, në këtë kuptim, përfaqëson një moment kulmor në historinë e rezistencës shqiptare në Jugosllavi – një dokument që, përtej fjalës së shkruar, përmbante një mesazh të qartë: se zëri i popullit nuk mund të heshtet, dhe se ndërgjegjja, kur ngjallet, bëhet forcë politike që i sfidon edhe pushtetet më të egra.
Emërtimi i organizatave ilegale dhe qartësia e qëllimeve kombëtare në kontekstin historik të viteve 1981–1990
Kur i rikthehemi analizës së lëvizjeve ilegale shqiptare nga distanca kohore, natyrshëm mund të shfaqen dilema dhe pasiguri lidhur me vetë emërtimet e këtyre organizatave. Këto dilema shpesh lindin për shkak të mungesës së njohjes së plotë të kontekstit shoqëror, politik dhe ideologjik në të cilin këto lëvizje vepronin, si dhe për shkak të tendencës për t’i gjykuar fenomenet e së kaluarës me lente të sotme. Por, nëse bëjmë një zhytje më të thellë në strukturën e kohës dhe hapësirës në të cilën u zhvilluan këto organizata, dhe nëse i analizojmë ato nëpërmjet hulumtimeve të bazuara në dokumente të dorës së parë, burime të brendshme dhe dëshmi arkivore, bëhet e qartë pse ato u quajtën ashtu siç u quajtën.
Emërtimi i një organizate ilegale në kontekstin e Jugosllavisë socialiste nuk ishte një çështje semantike apo estetike, por një deklarim politik i identitetit, qëndrimit dhe orientimit ideologjik. Ai përbënte një akt të vetëdijshëm të pozicionimit kundër strukturës shtypëse dhe për çështjen kombëtare shqiptare. Pikërisht për këtë arsye, një pjesë e madhe e këtyre organizatave morën emra që pasqyronin vizionin e tyre ideologjik si “marksiste-leniniste” apo karakterin e tyre atdhetar “patriotike”, “çlirimtare” etj.
Sipas dokumentacionit të disponueshëm, janë të habitshme përmasat dhe organizimi i lëvizjes ilegale shqiptare gjatë periudhës 1981–1990. Gjatë kësaj dekade vendimtare për konsolidimin e vetëdijes politike dhe identitetit kombëtar në Kosovë, pothuajse të gjitha organizatat që u formuan në fshehtësi – duke sfiduar kontrollin shtetëror dhe persekutimin e ashpër – ndanin një bosht të përbashkët programor. Statutet, platformat ideologjike dhe dokumentet themelore të tyre kishin për qëllim të qartë dhe të patundur afirmimin e identitetit kombëtar shqiptar, kërkesën për mëvetësi politike të Kosovës dhe synimin final të bashkimit me shtetin amë – Shqipërinë.
Pavarësisht diversitetit në emërtime, metodologji apo qasje taktike, fryma që përshkonte të gjitha këto organizata ishte një dhe e pandryshueshme: nevoja për t’i dhënë fund robërisë nën Jugosllavi dhe për të realizuar aspiratën e bashkimit kombëtar, që ishte dhe mbetet një ndër shtyllat e ndërgjegjes historike shqiptare. Ky unitet qëllimor i jep kuptim dhe legjitimitet të plotë emërimeve të organizatave, të cilat, ndonëse ndonjëherë të mbështetura në terma ideologjikë që i përkasin kohës si “marksiste-leniniste”, në thelb shërbenin si mjet për të artikuluar kërkesën e drejtë për liri dhe bashkim.
Prandaj, çdo shqyrtim kritik i emërimeve të këtyre organizatave duhet të marrë parasysh jo vetëm kontekstin historik dhe politik në të cilin ato lindën, por edhe misionin e tyre thelbësor. Ato ishin organizata të mbështetura në një ndërgjegje të gjallë kombëtare dhe të udhëhequra nga bindja se vetëm përmes mëvetësisë politike dhe bashkimit me Shqipërinë mund të realizohej liria e plotë dhe dinjiteti i popullit shqiptar në Kosovë.
( vijon )
