Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Veprimtaria patriotike e anëtarëve të organizatës
Anëtarët e organizatave të lartpërmendur, të përkushtuar ndaj idealeve të lirisë dhe afirmimit kombëtar, ushtruan një veprimtari të pandërprerë dhe thellësisht patriotike në kushte jashtëzakonisht të vështira ilegale. Aktiviteti i tyre nuk ishte sporadik apo i izoluar, por i strukturuar dhe i vazhdueshëm, i ndërtuar mbi bazat e një vetëdije të lartë politike dhe një përkushtimi të thellë për çështjen kombëtare shqiptare.
Në zemër të kësaj veprimtarie qëndronte një mision i dyfishtë: ndërgjegjësimi i masave popullore dhe thyerja e censurës së egër shtetërore që përpiqej të shtypte çdo zë të kundërshtimit. Pikërisht për këtë arsye, një ndër instrumentet më të rëndësishme të kësaj lëvizjeje ishte shtypi ilegal, me gazetën “Zëri i Kosovës” që zinte një vend të veçantë në përhapjen e ideve dhe thirrjeve për organizim dhe qëndresë. Kjo gazetë, më shumë se një mjet informacioni, përbënte një dritare të lirë komunikimi në një ambient të mbyllur dhe të kontrolluar, duke artikuluar vizionin e një shoqërie të lirë dhe të drejtë për shqiptarët.
Përveç kësaj, anëtarët e kësaj organizate shkrinë energjitë e tyre në hartimin dhe shpërndarjen e një sërë afishesh dhe traktesh me përmbajtje politike, patriotike dhe mobilizuese. Këto materiale, të përgatitura me kujdes dhe shpërndarë fshehurazi, përbënin një formë rezistence të guximshme dhe të organizuar, duke u shfaqur në qytete të ndryshme të Kosovës, si dhe në viset shqiptare jashtë kufijve administrativë të saj, përfshirë Maqedoninë, Malin e Zi, dhe trevat e Bujanocit, Medvegjës e Preshevës.
Kjo shpërndarje gjeografike dëshmon për shtrirjen e gjerë të ndikimit të organizatës dhe për natyrën gjithëkombëtare të angazhimit të saj. Veprimtaria e saj nuk kufizohej vetëm në një hapësirë të ngushtë territoriale, por synonte ta përfshinte tërë arealin shqiptar nën një vizion të përbashkët të rezistencës dhe emancipimit kombëtar. Kështu, përmes përpjekjeve të tyre të pareshtura, anëtarët e kësaj organizate nuk mbetën vetëm dëshmitarë të një epoke represive, por u shndërruan në protagonistë të një historie të lavdishme përpjekjeje dhe sakrifice për të drejtat e mohuara.
Roli i strukturës drejtuese në shpërndarjen e trakteve
Brenda organizatës ilegale në fjalë, veprimtaria e shpërndarjes së trakteve nuk ishte një proces i rastësishëm apo i lënë në dorë të spontanitetit. Përkundrazi, ajo përbënte një detyrë të ndjeshme dhe me peshë të veçantë strategjike, e cila në mënyrë të qëllimshme u besohej anëtarëve të kryesisë ose figurave më të vjetra e më të përkushtuara të organizatës. Ky delegim nuk ishte vetëm çështje besimi, por edhe rezultat i një analize të hollësishme mbi rëndësinë e përmbajtjes që përçonin traktet dhe ndikimin që mund të kishin në opinionin publik.
Shpërndarja e këtyre materialeve propagandistike ishte një akt me domethënie të thellë politike dhe shoqërore. Ata që e ndërmerrnin këtë detyrë, ndërmjet një rrjeti të fshehtë, përpiqeshin të krijonin te masat e gjera popullore një lloj sensibilizimi të përshkallëzuar – një ndërgjegjësim gradual për padrejtësitë e mëdha që rëndonin mbi popullin shqiptar dhe një përgatitje mendore e emocionale për kohët e trazimit që dukej se po afrohej. Traktet, në këtë kuptim, funksiononin si forma të hershme të komunikimit politik, duke ndërthurur thirrjen për reflektim me nxitjen për veprim kolektiv.
Qëllimi i tyre nuk kufizohej vetëm në artikulimin e pakënaqësive ekzistuese, por përpiqej të projektonte një horizont të ri shprese dhe mobilizimi për realizimin e aspiratave të mohuara. Përmes këtij procesi, organizata kërkonte të krijonte një gjendje të përgjithshme tensioni të ndërgjegjshëm, një klimë përgatitore për një të ardhme të dominuar nga lëvizje më të fuqishme politike e qytetare – lëvizje që synonin të çonin përpara qëllimet supreme dhe historike të kombit shqiptar, të cilat për dekada me radhë kishin mbetur të shtypura nën pesha të padrejtësisë dhe robërisë.
Kësisoj, shpërndarja e trakteve nuk ishte një akt i thjeshtë rezistence, por një komponent thelbësore e një strategjie të gjerë për çlirim kombëtar dhe emancipim shoqëror. Ajo mishëronte vizionin e një organizate që e kuptonte qartë nevojën për ndërgjegjësimin e popullit dhe e shihte përgatitjen psikologjike të masave si themel të lëvizjeve të ardhshme për ndryshim të vërtetë historik.
Trakti i Vitit 1974
Ndër dokumentet më domethënëse të veprimtarisë ilegale të organizatave patriotike shqiptare të viteve ’70, veçohet trakti i shpërndarë në vitin 1974, i cili përfaqëson një nga kulmet e përpjekjeve për ndërgjegjësim dhe mobilizim kombëtar në një kohë të mbushur me shtypje dhe frikë. Ky trakt, ashtu si edhe të tjerët që e paraprinë dhe e pasuan, nuk ishte një tekst i zakonshëm, por një dokument i ngarkuar me përgjegjësi historike dhe mision ideologjik. Ai përfaqësonte zërin e atyre që nuk mund të flisnin lirshëm, por që nuk pranonin të heshtnin.
Ajo që bie menjëherë në sy dhe e dallon këtë trakt nga format e zakonshme të komunikimit politik të kohës, është hyrja e tij – një porosi e qartë dhe e fuqishme, e formuluar si një amanet drejtuar lexuesit: “Lexoje, shpërndaje, armikut mos ia dorëzo!”. Kjo frazë e shkurtër dhe e ngjeshur përmban në vetvete një thirrje, një përgjegjësi dhe një akt besimi. Ajo nuk ishte thjesht një udhëzim teknik për qarkullimin e materialit, por një shprehje e thellë e logjikës së rezistencës: fjalët, si bartëse të së vërtetës dhe të revoltës, duhej të përhapeshin si flakë në terrin e robërisë, por kurrë të mos binin në duart e pushtuesit apo të strukturave shtypëse.
Kjo porosi, e përsëritur në çdo trakt që shpërndante grupi, i jepte atyre një karakter të shenjtëruar, thuajse ritual. Ato nuk përdoreshin si materiale të zakonshme propagandistike, por si amanete për mbrojtje dhe përhapje, duke e vënë secilin qytetar përballë një detyre morale dhe kombëtare. Lexuesi nuk ishte më një spektator pasiv, por shndërrohej në pjesëmarrës aktiv të një lëvizjeje që kërkonte jo vetëm fjalë, por guxim dhe përkushtim.
Në këtë kuptim, trakti i vitit 1974 nuk mund të kuptohet vetëm në përmbajtjen e tij të shkruar, por edhe në aktin e shpërndarjes, në porosinë që e shoqëronte dhe në përjetimin që i shkaktonte çdo individi që e mbante në dorë. Ishte një thirrje për ndërgjegje kolektive, një sfidë ndaj frikës dhe një ftesë për bashkim përreth idealeve të përbashkëta të lirisë, dinjitetit dhe vetëvendosjes. Kjo e bën atë – dhe traktet e tjerë të ngjashëm – jo vetëm dokumente të një epoke, por dëshmi të gjalla të një shpirti të pashuar rezistence që e karakterizon historinë e popullit shqiptar.
Rreth emërtimit të traktit
Në realitet, dokumenti në fjalë nuk përfaqësonte traktin e parë të shpërndarë nga organizatat ilegale shqiptare, por është njohur e trajtuar si i tillë për arsye që lidhen më shumë me mënyrën se si ai u arkivua dhe u etiketua nga strukturat shtetërore të asaj kohe sesa me një rend kronologjik të saktë të veprimtarisë ilegale. Ky emërtim i është ngjitur në mënyrë të qëllimshme në dosjet e fshehta të UDB-së – shërbimit famëkeq të sigurimit shtetëror jugosllav – ku dokumenti është regjistruar dhe analizuar nën terminologjinë “trakt”, duke i dhënë një peshë të veçantë në kontekstin e hetimeve dhe represionit ndaj të dyshuarve politikë shqiptarë.
Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se në proceset gjyqësore apo në akuzat zyrtare kundër veprimtarëve politikë, ky dokument rrallëherë trajtohej si “trakt” në kuptimin ideologjik apo politik që ai mbante për autorët dhe mbështetësit e tij. Në vend të kësaj, ai emërtohej me qëllim nënvleftësues si “afishe”, duke u përpjekur të minimizohej rëndësia e tij politike dhe përmbajtja e tij mobilizuese. Ky ndryshim terminologjik nuk ishte i rastësishëm, por pjesë e një strategjie më të gjerë të aparatit shtetëror për të delegjitimuar çdo formë të organizimit apo rezistencës shqiptare në sytë e publikut dhe të institucioneve ligjore.
Kështu, kemi të bëjmë me një dualizëm të qartë: nga njëra anë, një dokument që, për popullatën shqiptare dhe për akterët e angazhuar në rezistencë, përfaqësonte një thirrje për ndërgjegjësim dhe një instrument politik të rëndësishëm; nga ana tjetër, për sistemin shtetëror represiv, ai duhej të paraqitej si një veprim i thjeshtë i paligjshëm, i denjë për ndëshkim, por jo për analizë politike apo ideologjike. Ky tension ndërmjet emërtimit dhe funksionit të dokumentit na ndihmon të kuptojmë më mirë mënyrën se si pushteti përpiqet të kontrollojë narrativat dhe të shkatërrojë simbolet e rezistencës.
Prandaj, emërtimi i këtij dokumenti si “trakt i parë” nuk duhet lexuar thjesht si një fakt historik, por si një dëshmi për mënyrën se si historia jonë politike është ndërtuar përmes betejave të vazhdueshme për fjalën, për simbolin dhe për të drejtën për të artikuluar një të vërtetë ndryshe nga ajo që impononte pushteti.
Trakti i gjetur rastësisht
Një ndër dokumentet më domethënëse që kam hasur në hulumtimet e mia, ishte një trakt i ruajtur në heshtje e fshehtësi, i cili më doli para syve jo përmes një arkivi të kuruar, por në një dosje të stërmbushur të një të burgosuri politik. Ironia tragjike e fatit qëndronte në faktin se ky individ nuk kishte qenë as autor e as shpërndarës i këtij materiali. Ai nuk kishte marrë pjesë aktive në prodhimin apo përhapjen e tij. Trakti, si shumë gjëra të mëdha që ndodhin në hije, i kishte rënë rastësisht në dorë – një gjetje që për të, si duket, kishte pasur një rëndësi të thellë shpirtërore.
Duke mos pasur mundësinë që të fliste apo ta jetonte lirisht bindjen e tij, ai kishte zgjedhur ta ruante atë fletë të vogël, por me domethënie të madhe, në një sirtar të fshehtë – ndoshta si një kujtim, ndoshta si një simbol të heshtur të përkatësisë me një kauzë që nuk kishte mundur ta përqafonte publikisht. Aty, në errësirën e një sirtari të mbuluar me frikë dhe shpresë njëkohësisht, trakti ishte shndërruar në një relikt personale të rezistencës së heshtur – në një dëshmi të vogël, por të fuqishme, të revoltës së pashprehur.
Por historia, shpesh mizore me të pafajshmit, e ktheu këtë dokument të heshtur në një armë akuze. Organet e sigurimit dhe drejtësisë së asaj kohe, të etura për të ndëshkuar çdo devijim nga linja zyrtare, e përdorën ekzistencën e këtij trakti si provë për një veprim që nuk kishte ndodhur kurrë. I pandehuri u akuzua se e kishte shpërndarë atë në shumë qytete të Kosovës – një pretendim i pabazë, por i mjaftueshëm për ta dënuar me shumë vite burg. Fleta që ai kishte ruajtur me përkushtim dhe ndoshta me një lloj ndjenje nderimi, u shndërrua në themelin e një aktakuze të padrejtë, që për dekada i shënoi jetën dhe i kufizoi lirinë.
Ky episod, në dukje i thjeshtë, hedh dritë mbi mënyrën se si pushtetet autoritare fabrikonin realitete dhe përmbysnin të vërtetat, duke dënuar mendimin, jo veprimin, duke frikësuar bindjen, jo dhunën. Ai flet për atë hapësirë të ndërmjetme ndërmjet fajit dhe pafajësisë, ku njeriu dënohet jo për atë që bën, por për atë që përfaqëson – për një letër të lexuar në vetmi, për një fjalë të ruajtur me kujdes, për një ideal të heshtur që nuk u tradhtua.
Në këtë kuptim, trakti në fjalë nuk është më vetëm një dokument politik. Ai bëhet simbol i dramës njerëzore nën regjime shtypëse, një dëshmi e vuajtjes së atyre që, pa zë, mbrojtën të vërtetën dhe u ndëshkuan për heshtjen e tyre me po aq ashpërsi sa të tjerët për fjalët e thëna me zë të lartë.
Zbulimi i autorësisë së traktit
Gjatë përpjekjeve të mia kërkimore, jam përballur me sfida të shumta metodologjike dhe interpretative, por pak prej tyre kanë qenë më të ndërlikuara sesa përpjekja për të përcaktuar përkatësinë organizative të një trakti të caktuar, i cili në fillim mu paraqit si një dokument i paemër, anonim dhe i zhveshur nga çdo referencë kontekstuale. Ky tekst, në pamje të parë i rëndësishëm për përmbajtjen e tij ideologjike dhe thirrjen e fuqishme politike, nuk mbante asnjë shenjë që mund të ndihmonte në identifikimin e burimit të tij: as emrin e organizatës që e kishte hartuar, as datën e saktë të prodhimit apo të shpërndarjes, as identitetin e personave të përfshirë në qarkullimin e tij.
Këto mungesa të dhënash e vendosën dokumentin në një zonë gri, duke më imponuar një proces të kujdesshëm verifikimi përmes krahasimeve, analizës së diskursit politik, dhe shqyrtimit të strukturës së brendshme të gjuhës së përdorur. Por zgjidhja përfundimtare e kësaj enigme nuk do të vinte vetëm përmes mjeteve të interpretimit të ftohtë shkencor. Ajo kërkonte edhe kontaktin me memorien e gjallë të rezistencës shqiptare.
Ishte pikërisht në këtë moment që ndihma e çmuar e Mehmet Hajrizit, një prej figurave më të shquara të lëvizjes atdhetare dhe ilegale shqiptare, u bë thelbësore. Përmes njohurive të tij të thelluara dhe kujtesës së tij të jashtëzakonshme mbi organizimin politik të viteve ’70, ne arritëm së bashku të deshifronim prejardhjen e traktit në fjalë. Pas një procesi të përbashkët të analizës dhe krahasimit me materiale të tjera të kohës, u bë e qartë se ky dokument i përkiste organizatës ilegale “Grupi Revolucionar” – një grup që kishte luajtur një rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve kombëtare dhe thirrjes për liri në një periudhë të mbushur me censurë dhe persekutim.
Ky zbulim nuk ishte thjesht një akt i rikthimit të një dokumenti në vendin e tij të duhur historik, por edhe një formë rivendosjeje e së vërtetës përballë harresës dhe deformimit. Në një kontekst ku shumë trakte e dokumente janë humbur, janë zhveshur nga autorësia ose janë manipuluar nga strukturat shtetërore të kohës, çdo akt identifikimi i saktë përbën një akt drejtësie ndaj kujtesës kolektive dhe një gur të çmuar në ndërtimin e narratives së rezistencës kombëtare shqiptare.
“Apeli për çlirimin e Kosovës”
Në mesin e viteve 1973–1974, në një kontekst politik të ngulfatur nga censura, represioni dhe frika sistematike, u shpërnda një nga traktet më domethënëse të lëvizjes ilegale shqiptare: një dokument i cili, ndonëse i thjeshtë në formë, ishte i ngarkuar me përmbajtje të thellë historike dhe emocionale. Ai mbante titullin simbolik “Apeli për çlirimin e Kosovës” dhe, siç ishte zakon në tekstet e kësaj natyre, hapja e tij qëndronte në një ton të drejtpërdrejtë, vëllazëror e përfshirës: “Të dashur vëllezër”.
Kjo hyrje, më shumë sesa një përshëndetje formale, përbënte një ftesë për bashkëvuajtje dhe solidaritet. Ajo synonte të krijonte një lidhje të menjëhershme emocionale e shpirtërore me lexuesin, për ta vendosur në të njëjtin horizont përvoje dhe përkatësie kombëtare. Ishte një thirrje që vinte nga gjiri i popullit dhe që i drejtohej vetë atij – jo nga një instancë e largët ideologjike, por nga një vetëdije e përbashkët, që kishte marrë formë në heshtje, në burgje, në sirtarët e fshehur dhe në ndërgjegjen e popullit shqiptar.
Më tej, dokumenti zhvillohej duke hyrë në rrëfimin historik të robërisë dhe copëtimit të Kosovës, një ngjarje tragjike që, siç theksonte vetë teksti, kishte ndodhur “62 vite më parë”. Duke i dhënë peshë kohës, autori i trakti nuk qëndronte vetëm në kuadrin e analizës aktuale politike, por krijonte një vijë të qartë lidhëse me të kaluarën, duke u përpjekur të ndërtojë një narrativë të vazhdueshme të padrejtësisë historike. Kështu, çështja e Kosovës nuk trajtohej si një fenomen i izoluar apo i rastësishëm, por si pjesë e një projekti të gjatë kolonizues dhe shtypës, i cili kishte filluar shumë më herët dhe vazhdonte të ushtronte dhunën e tij mbi identitetin, të drejtat dhe dinjitetin e shqiptarëve.
Ky trakt ishte më shumë se një dokument politik – ai ishte një akt kujtese, një dëshmi e ndërgjegjes historike dhe një formë artikulimi kolektiv e dhembjes dhe shpresës. Përmes përshkrimit të zanafillës së robërisë, autorët kërkonin të ndriçonin rrënjët e padrejtësisë, për të justifikuar në mënyrë të natyrshme dhe legjitime kërkesën për çlirim. Çlirimi, në këtë kontekst, nuk paraqitej si një projekt revolucionar i pamenduar, por si një nevojë historike, morale dhe ekzistenciale, që dilte si përfundim i natyrshëm i një lëndimi të thellë dhe të gjatë të popullit shqiptar.
( vijon )
