Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
TRAJTIMI I DIFERENCIMEVE NË SHTYPIN JUGOSLLAV
Në analizën e zhvillimeve historike dhe politike që karakterizuan periudhën pas demonstratave të vitit 1981 në Kosovë, një vëmendje e veçantë meriton mënyra sesi këto ngjarje u reflektuan në sferën publike dhe në raportimet mediatike, qoftë ato zyrtare apo ilegale. Krahas shkrimeve të shtypit ilegal, i cili përfaqësonte zërin e atyre që kundërshtonin status quo-në dhe aspironin për të drejta të barabarta kombëtare e politike, edhe agjencia zyrtare jugosllave e lajmeve “Tanjug” kontribuonte në formësimin e opinionit publik përmes një narrative që synonte delegjitimimin e pakënaqësive shqiptare dhe theksimin e rrezikut të një destabilizimi të brendshëm.
Në një nga raportimet e saj, “Tanjug” njoftonte se situata në Kosovë ishte “veçanërisht shqetësuese në Universitetin e Prishtinës”, duke përmendur se më 12 maj 1981, në këtë institucion pati përsëri demonstrata[1]. Kjo deklaratë nënkupton jo vetëm vazhdimësinë e pakënaqësisë studentore dhe shoqërore në Kosovë, por edhe rëndësinë strategjike dhe simbolike që kishte Universiteti i Prishtinës në procesin e artikulimit të kërkesave politike dhe kulturore të shqiptarëve të Kosovës. Universiteti nuk ishte vetëm një qendër e arsimit të lartë, por një hapësirë ku përhapej ndërgjegjja kombëtare, ku artikulohej identiteti dhe ku formësohej elita e re intelektuale shqiptare.
Duke vijuar me tonin akuzues të raportit, “Tanjug” theksonte se “deri tani asnjë profesor i Universitetit të Prishtinës ose akademik nuk ka kritikuar hapur veprimtarinë armiqësore dhe orvatjen për kundërrevolucion”[2]. Ky pohim nuk është i rastësishëm, por pasqyron një presion të drejtpërdrejtë ndaj elitës akademike për t’u distancuar publikisht nga kërkesat e studentëve dhe protestuesve, përndryshe rrezikonin të përfshiheshin në masa ndëshkuese ose të përdoreshin si shembuj negativë në propagandën shtetërore. Në të njëjtën kohë, ky deklarim sugjeron se solidariteti i heshtur i disa pjesëtarëve të kësaj elite me kërkesat e studentëve ishte i njohur, edhe pse i pashprehur në mënyrë të hapur për shkak të represionit.
Përmes të njëjtit lajm, “Tanjug” bën të ditur gjithashtu se ishin hapur procese gjyqësore ndaj 450 pjesëmarrësve në demonstrata, ndërsa 100 të tjerë do të ndiqeshin penalisht, duke dëshmuar kështu përmasat e fushatës së ndëshkimit që ishte vënë në lëvizje nga aparati shtetëror[3]. Ky numër tregon qartë intensitetin e represionit që po zhvillohej në Kosovë pas ngjarjeve të pranverës së vitit 1981 dhe dëshmon për përpjekjet e pushtetit për të rikthyer kontrollin përmes frikës, burgosjes dhe ndëshkimit të pjesëmarrësve, por edhe përmes diskreditimit publik të çdo zëri opozitar.
Në fund të raportit, “Tanjug” informon se më shumë se 200 anëtarë të Lidhjes Komuniste ishin përjashtuar nga radhët e LK të Kosovës[4], gjë që dëshmon për pastrimin ideologjik që po kryhej brenda strukturave partiake, në funksion të përforcimit të vijës zyrtare jugosllave dhe eliminimit të çdo elementi që mund të konsiderohej si nacionalist, revizionist apo si mbështetës i çështjes shqiptare.
Në tërësi, ky raport i “Tanjug”-ut pasqyron mekanizmat me të cilët pushteti jugosllav përpiqej të kontrollonte narrativën publike mbi ngjarjet në Kosovë, ndërkohë që thellonte ndarjen midis shqiptarëve dhe strukturave shtetërore, duke i cilësuar ata jo si qytetarë me kërkesa të ligjshme, por si armiq të brendshëm që duhej të ndëshkoheshin për shkak të pretendimeve të tyre për barazi dhe liri.
Në reflektimin mbi ngjarjet e vitit 1981 në Kosovë, sidomos në periudhën pas demonstratave të pranverës, është e pamundur të anashkalohet karakteri i gjerë dhe i pamëshirshëm i represionit shtetëror, i cili përfshiu të gjitha nivelet e jetës arsimore dhe shoqërore shqiptare. Një ilustrim domethënës i mënyrës se si realiteti deformohej dhe maskohej nga aparati propagandistik jugosllav vjen nga raportimi i agjencisë “Tanjug”, e cila më 26 gusht 1981 njoftonte se “pushimet verore të nxënësve e studentëve në Kosovë më shumë kanë qenë ‘pushime pune’ se sa ‘hedhje e librave në qoshe’”[5]. Ky pohim, i paraqitur me një gjuhë që përpiqet të ngjallë përshtypjen e normalitetit dhe angazhimit edukativ, është një shembull klasik i strategjisë së manipulimit narrativ për të fshehur krizën dhe dhunën që kishte përfshirë Kosovën gjatë atij viti.
Në të vërtetë, pas kësaj fasade semantike fshihej një realitet krejt tjetër, një verë që nuk u karakterizua nga freskia e pushimeve e as nga një ritëm i qetë pune studentore, por nga një fushatë e paprecedentë represioni që kishte si objektiv shuarjen e zërave opozitarë dhe ndëshkimin kolektiv të rinisë dhe inteligjencës shqiptare. Pushtetarët e asaj kohe, të alarmuar dhe të mbushur me frikë nga fuqia mobilizuese dhe simbolike e protestave të pranverës, nuk ishin në gjendje ta pranonin hapur këtë realitet; megjithatë, faktet flasin ndryshe.
Të dhënat e disponueshme tregojnë qartë se gjatë verës së vitit 1981 u zhvillua një fushatë e egër ndëshkimi, e cila përfshiu dënime me burg, përjashtime nga puna, ndërprerje të të drejtave studentore dhe përjashtime nga institucionet arsimore të mijëra shqiptarëve – nxënës, studentë, mësues dhe profesorë. Sipas statistikave zyrtare jugosllave, vetëm në muajt e verës janë dënuar me burgime të rënda 123 nxënës, studentë dhe mësues shqiptarë[6]. Ky përqendrim i dënimeve mbi institucionin e shkollës dhe arsimit në përgjithësi, tregon se arsimi shqip shihej si një vatër potencialisht e rrezikshme për strukturën unitariste të Jugosllavisë, pasi aty ushqehej ndërgjegjja kombëtare dhe përhapeshin aspiratat për liri.
Po kështu, sipas të njëjtave burime, mbi 210 mësues u pushuan nga puna, ndonëse në atë kohë ekzistonin mungesa të mëdha në personelin arsimor, çka e bën këtë masë të nevojshme politike dhe përjashtuese[7]. Ndërkaq, mbi 1240 studentëve iu ndërprenë bursat, ndërsa shumë të tjerë humbën të drejtën për të banuar në konviktet studentore – një formë e sofistikuar presioni ekonomik dhe social për të ndalur pjesëmarrjen e tyre në jetën akademike[8]. Studentëve që konsideroheshin “të dyshimtë” u ndalua pranimi në Universitet, çka nënkupton një formë të heshtur spastrimi ideologjik dhe diskriminimi në baza politike dhe etnike[9].
Për më tepër, në prag të vitit të ri shkollor 1981/82, u njoftua se numri i studentëve në universitet do të pakësohej me 19%, ndërsa dy institucione të rëndësishme arsimore – Shkolla e Lartë Pedagogjike në Prishtinë dhe Shkolla e Lartë Tregtare në Pejë – u mbyllën[10]. Këto vendime nuk mund të shpjegohen përmes ndonjë strategjie arsimore apo reforme administrative, por duhet parë si pjesë e një projekti të gjerë politik për ta dobësuar institucionalisht dhe numerikisht praninë shqiptare në sistemin arsimor të Kosovës.
Në këtë kontekst, mund të argumentohet me të drejtë se shifrat zyrtare, sado tronditëse, nuk përfshijnë të gjithë përmasën e vërtetë të kësaj fushate represive. Natyra e saj sistematike dhe e shtrirë gjerësisht sugjeron se përndjekja e shqiptarëve nëpër shkolla dhe universitete ishte shumë më e madhe, më e egër dhe më e thellë se sa mund të përshkruhet përmes statistikave të vetë sistemit represiv. Kjo periudhë shënon një kthesë tragjike në raportin ndërmjet shtetit jugosllav dhe popullsisë shqiptare në Kosovë, duke e thelluar hendekun e mosbesimit dhe duke gjeneruar plagë të thella në jetën intelektuale dhe sociale të një brezi të tërë.
Në kontekstin e politikave represive që pasuan demonstratat e vitit 1981 në Kosovë, përveç ndëshkimeve penale dhe përjashtimeve nga institucionet arsimore, shteti jugosllav ndërmori edhe një fushatë të gjerë dhe të strukturuar të pastrimit ideologjik në sferën e dijes dhe të edukimit kombëtar shqiptar. Kjo fushatë nuk synonte vetëm ndëshkimin e individëve të përfshirë në protestat studentore, por shtrirje edhe në rrënjët e formimit arsimor e kulturor, me synim shuarjen e çdo përmbajtjeje që mund të ushqente vetëdijen kombëtare shqiptare.
Sipas të dhënave të publikuara nga gazeta “Politika”, vetëm në shkollën e mesme të Deçanit, gjashtë profesorë u përjashtuan nga puna dhe katër të tjerë u ndaluan të ushtronin profesionin e tyre vetëm për shkak të përkatësisë familjare me persona që kishin marrë pjesë në demonstrata[11]. Ky veprim flet për një strategji ndëshkimi që nuk kufizohej më në veprimtarinë individuale, por që shtrihej edhe ndaj lidhjeve familjare, duke ndëshkuar përmes konceptit të “fajit kolektiv”. Në këtë mënyrë, pushteti synonte të mbillte frikë dhe vetëcensurë në çdo mjedis shoqëror e familjar shqiptar, ku lidhja me ndonjë aktivist a protestues mund të sillte pasoja të rënda për tërë familjen.
Në të njëjtën periudhë, gjashtë profesorë të tjerë u dënuan me burgime të gjata që varionin nga tre deri në njëmbëdhjetë vjet, ndërsa një grup prej njëzet nxënësish pritej të dilnin së shpejti para gjykatës[12]. Këto të dhëna flasin për një valë represioni të drejtuar posaçërisht kundër mësimdhënësve dhe të rinjve, në përpjekje për të goditur dy shtyllat kyçe të formimit kombëtar: edukatorët dhe brezin e ardhshëm.
Përveç masave ndëshkuese individuale, një tjetër dimension i rëndësishëm i kësaj strategjie shtypjeje ishte sulmi frontal ndaj përmbajtjes së teksteve shkollore në gjuhën shqipe. Kjo u bë pjesë e një fushate më të gjerë të “spastrimit ideologjik” në arsim, ku çdo material që përçonte elemente të vetëdijes kombëtare shqiptare, u trajtua si rrezik për rendin e vendosur. Vetë kryetari i Kryesisë së Republikës Socialiste të Serbisë, Dobrivoje Vidiç, në disa raste dha direktiva të qarta që “të gjitha tekstet e autorëve shqiptarë me frymë kombëtare të flaken nga shkollat, bibliotekat, depot dhe libraritë”[13]. Ky urdhër përbënte një akt simbolik dhe praktik të asgjësimit të kulturës dhe dijes kombëtare, duke synuar të zhbëjë tërësisht mundësinë e zhvillimit të një narrative shqiptare për historinë, letërsinë, gjuhën dhe identitetin.
Kjo fushatë preku edhe nivelin universitar. Nga Universiteti i Prishtinës, më shumë se njëzet tekste universitare u hoqën nga përdorimi, ndërsa për shumë të tjera kërkohej “ndryshim rrënjësor në përmbajtje”[14]. Kjo ndërhyrje në autonominë akademike ishte jo vetëm një akt i censurës së dhunshme, por edhe një sulm mbi vetë funksionin e universitetit si hapësirë e dijes së lirë dhe mendimit kritik.
Për më tepër, në raportet e brendshme të autoriteteve jugosllave, shihej si “gabim i rëndë” fakti që në tekstet e historisë për shkollat fillore në Kosovë, “heronjtë e popullit shqiptar janë kryesisht luftëtarët për liri”[15]. Ky qëndrim nuk ishte thjesht një kritikë ndaj përmbajtjes edukative, por një mohim i të drejtës së shqiptarëve për të përvetësuar historinë e tyre si një histori lufte për ekzistencë dhe dinjitet.
Në përmbledhje, këto masa përbëjnë një përpjekje sistematike për të zhveshur arsimin shqiptar në Kosovë nga përmbajtja e tij kombëtare dhe për ta shndërruar në një instrument të asimilimit ideologjik e kulturor. Ato dëshmojnë për një politikë që nuk synonte vetëm të kontrollonte sistemin arsimor, por përmes tij, të kontrollonte vetë të ardhmen e një populli.
Në analizën e politikave diskriminuese të regjimit jugosllav ndaj shqiptarëve në vitet pas demonstratave të vitit 1981, del në pah një përpjekje e koordinuar për të ndalur çdo formë të përhapjes së kulturës, gjuhës dhe identitetit kombëtar shqiptar përtej kufijve të Kosovës. Një nga fushatat më të qarta të këtij qëndrimi shtypës u zhvillua ndaj shqiptarëve në Maqedoni dhe Mal të Zi, ku përdorimi i literaturës arsimore nga Prishtina u cilësua si një akt i nacionalizmit të rrezikshëm. Kjo qasje tregonte se vetë leximi dhe përvetësimi i teksteve që përçonin gjuhën dhe kulturën shqiptare, konsiderohej jo thjesht një praktikë arsimore, por një kërcënim për rendin shtetëror të Jugosllavisë[16].
Në fillim të vitit shkollor, autoritetet maqedonase njoftuan zyrtarisht se librat e leximit në gjuhën shqipe nuk do të përdoren më në shkollat e vendit[17]. Ky vendim përfaqësonte jo vetëm një akt të qartë të diskriminimit gjuhësor, por edhe një ndërhyrje brutale në të drejtën elementare të një komuniteti për të mësuar në gjuhën e tij amtare. Nuk bëhej fjalë për një vendim të izoluar, por për një politikë të qëllimshme të centralizuar, e cila në të njëjtën mënyrë u zbatua edhe në Mal të Zi, duke përfshirë kështu gjithë hapësirën ku shqiptarët përbënin pakicë kombëtare.
Këto veprime shkonin paralelisht me një fushatë represive që në mënyrë eufemistike u quajt “diferencim politik”, por që në realitet nënkuptonte ndëshkimin sistematik të çdo shqiptari që shprehte qoftë edhe në mënyrë të tërthortë një qëndrim kritik ndaj sistemit. Sipas vetë autoriteteve jugosllave, këto masa përbënin “vetëm fillimin e një programi afatgjatë” të asaj që de facto ishte një formë e institucionalizuar e shtypjes dhe nënshtrimit[18].
Paralelisht me shtimin e represionit zyrtar, në rritje ishte edhe aktiviteti i organizatave ilegale shqiptare, që vazhdonin të artikulonin pakënaqësitë e popullsisë dhe të shpërndanin trakte me përmbajtje politike. Sipas raportimeve të mediave jugosllave, natën e 8 korrikut, në shumë fshatra dhe lagje të Tetovës u shpërndanë trakte në të cilat thuhej se “popullsia shqiptare nuk gëzon të drejtat e veta” dhe i bëhej thirrje për revoltë[19]. Trakte të tilla u gjetën gjithashtu edhe në qendrat kryesore të Kosovës dhe Malit të Zi, duke dëshmuar për një shkallë të gjerë organizimi dhe përhapjeje të rezistencës politike, si dhe për një vetëdije të përbashkët kombëtare mes shqiptarëve, pavarësisht vendndodhjes gjeografike.
Një tjetër shenjë e përkeqësimit të situatës ishte rritja e bojkotit të mësimit dhe provimeve nga ana e studentëve, një akt civil i kundërshtimit që, megjithëse paqësor, përballej me masa të ashpra ndëshkimi[20]. Bojkoti shprehte jo vetëm një protestë ndaj politikave shtypëse, por edhe një mënyrë për të afirmuar të drejtën për barazi dhe dinjitet. Në këtë klimë armiqësie të thellë ndaj identitetit shqiptar, një ndër propozimet më të zymta u paraqit në Këshillin e Komunave të Maqedonisë: ndryshimi i ligjit “mbi përdorimin e flamurit shqiptar”[21].
Sipas këtij propozimi, flamuri kombëtar shqiptar – simbol i krenarisë dhe bashkimit kombëtar – cilësohej si mjet i nacionalizmit dhe i “irredentizmit shqiptaromadh”, dhe madje akuzohej se nën hijen e tij ishin mbledhur “armiqtë e Jugosllavisë”. Një deklaratë e tillë përbën shembullin më të qartë të mënyrës sesi pushteti jugosllav përpiqej të kriminalizonte simbolet kulturore e kombëtare të shqiptarëve, duke i paraqitur ato si kërcënime për shtetin.
Këto qëndrime u përhapën me intensitet në gjithë Jugosllavinë, duke u promovuar nga qarqet më shoviniste, të cilat shprehnin hapur urrejtje ndaj çdo gjëje shqiptare. Në këtë mënyrë, një pjesë e madhe e aparatit shtetëror dhe e opinionit publik u mobilizua jo për integrimin e shqiptarëve në shoqërinë jugosllave, por për përjashtimin e tyre dhe fshirjen e elementëve të identitetit të tyre kolektiv.
Në klimën politike të tensionuar që pasoi demonstratat e pranverës së vitit 1981 në Kosovë, çështja e simboleve kombëtare shqiptare – e sidomos ajo e flamurit – u shndërrua në një temë të ndjeshme dhe të kontestuar në rrafshin institucional dhe ideologjik. Ajo që më parë ishte konsideruar si një e drejtë kulturore e pakicës kombëtare shqiptare në kuadër të sistemit kushtetues të Jugosllavisë, pas demonstratave u perceptua gjithnjë më tepër si rrezik potencial për stabilitetin e rendit federativ dhe për unitetin e tij ideologjik.
Një moment i veçantë që dëshmon për këtë lëkundje në qëndrimet zyrtare ndodhi më 17 korrik 1981, gjatë një mbledhjeje të Kryesisë së Konferencës Krahinore të Lidhjes Socialiste të Punonjësve të Kosovës. Në këtë mbledhje, Mirosllav Llaziçi deklaroi se “çështja e përdorimit të flamurit dhe e simboleve të tjera nacionaliste nuk është rregulluar përfundimisht”[22]. Kjo deklaratë, e bërë në një forum politik të rëndësishëm, sinjalizonte gatishmërinë e udhëheqjes jugosllave për të rihapur një çështje që ishte konsideruar e zgjidhur në kuadër të të drejtave të barabarta të kombeve dhe kombësive në federatë.
Duke shkuar edhe më tej, Llaziçi propozoi që të miratohej një ligj që do të detyronte shqiptarët në Kosovë të përdorin një version të veçantë të flamurit të tyre kombëtar – të ndryshëm nga flamuri zyrtar i Republikës Popullore të Shqipërisë[23]. Ky propozim përfaqësonte një përpjekje të qartë për ta shkëputur identitetin simbolik të shqiptarëve të Kosovës nga lidhjet e tyre historike, kulturore dhe emocionale me Shqipërinë, duke u imponuar një konstrukt artificial të identitetit, që do të zmbrapste çdo shenjë të unitetit kombëtar.
Reagimi ndaj këtij propozimi ishte i menjëhershëm dhe i fortë. Në sallën e mbledhjes u shfaq pakënaqësi dhe shqetësim, veçanërisht nga ana e përfaqësuesve shqiptarë dhe intelektualëve, të cilët e panë këtë nismë si një akt që shkelte ndjeshmërinë historike dhe kulturore të shqiptarëve në Kosovë. Flamuri, në këtë kontekst, nuk ishte thjesht një simbol vizual, por një përfaqësim i të drejtës për identitet, për histori dhe për vazhdimësi kulturore në një realitet politik që gjithnjë e më shumë e mohonte këtë të drejtë.
Përballë reagimeve të shumta, Kryesia e Konferencës Krahinore të Lidhjes Socialiste të Punonjësve të Kosovës u detyrua të tërhiqet nga nisma dhe të bëjë publik një qëndrim zyrtar. Në një njoftim të shpallur menjëherë pas mbledhjes, deklarohej se kjo kryesi “e shikon si të pabazë çdo ngritje të çështjes së formës dhe të dukjes së flamurit të kombësisë shqiptare tek ne, ose çështjen e përdorimit të tij”[24]. Kjo deklaratë u kuptua si një përpjekje për të zbutur situatën dhe për të shmangur një konflikt të hapur politik dhe institucional mbi një çështje kaq të ndjeshme, që mund të kishte pasoja të paparashikueshme në raportet ndërmjet shqiptarëve dhe autoriteteve jugosllave.
Ky episod është dëshmi e qartë se pas vitit 1981, pushteti jugosllav, në vend që të punonte për integrimin dhe qetësimin e situatës, po eksperimentonte me forma të reja të kufizimit të identitetit kombëtar të shqiptarëve. Përpjekja për të ndryshuar flamurin nuk ishte thjesht një çështje estetike apo juridike, por pjesë e një programi më të gjerë për të shpërbërë lidhjet kulturore dhe historike të shqiptarëve me identitetin e tyre kombëtar, duke ua imponuar një simbolikë të cituar, të dobësuar dhe të sterilizuar nga përmbajtja e saj historike. Në këtë kuptim, reagimi i ashpër i intelektualëve dhe përfaqësuesve shqiptarë nuk ishte vetëm një mbrojtje ndaj një simboli, por një akt i vetëmbrojtjes kolektive ndaj asimilimit të planifikuar dhe mohimit të të drejtave themelore.
Në pasojat e menjëhershme të demonstratave të vitit 1981 në Kosovë, një ndër mjetet më të përdorura nga pushteti jugosllav për të rivendosur kontrollin dhe për të disiplinuar shoqërinë shqiptare ishte procesi i ashtuquajtur “diferencim politik”. Ky proces, në thelb, synonte ndarjen e popullsisë – veçanërisht anëtarëve të Lidhjes së Komunistëve – në baza lojaliteti politik, duke imponuar një akt publik distancimi nga demonstratat dhe nga çdo formë që mund të interpretohej si “nacionalizëm shqiptar”. Megjithatë, ky proces u përball me vështirësi të mëdha në zbatim, duke hasur një rezistencë të heshtur e të përhapur në mbarë territorin e banuar nga shqiptarët.
Ashtu siç dëshmojnë dokumentet e kohës, vetë diferencuesit – persona të ngarkuar me zbatimin e këtij procesi – ishin të pakënaqur me rezultatet dhe e shfaqnin hapur zhgënjimin e tyre. Ata ankoheshin për bojkotime të organizuara, për një indiferencë të gjerë në procesin e diferencimit, për përhapje të trakteve ilegale dhe madje paralajmëronin për tentativa të reja për organizim të demonstratave[25]. Këto shqetësime ishin tregues të qartë se, përkundër presionit të ushtruar nga pushteti, në masën e gjerë të popullsisë shqiptare ekzistonte një frymë e qëndrueshme e mospajtimit dhe refuzimit ndaj politikave shtypëse, e cila nuk artikulohej gjithmonë në mënyrë të drejtpërdrejtë, por shfaqej përmes rezistencës pasive dhe sabotimit të heshtur të mekanizmave shtetërorë.
Veçanërisht domethënëse është deklarata e autoriteteve të datës 2 korrik 1981, ku theksohej se në rrethin e Mitrovicës “procesi i diferencimit ka ngelur vetëm në fjalë”[26]. Kjo deklaratë është shumë më tepër sesa një vërejtje administrative; ajo përfaqëson një pranim të dështimit të politikës së ndëshkimit përmes ndarjes ideologjike. Dështimi i diferencimit si instrument kontrolli nënkuptonte se edhe strukturat e brendshme të sistemit – veçanërisht ato të Lidhjes së Komunistëve – nuk ishin më të qëndrueshme dhe të besueshme për realizimin e agjendës politike të Beogradit.
Në qytete si Gjilani, Tetova, Gjakova dhe Prizreni, gjatë zhvillimit të diskutimeve në organizatat-bazë të LK-së, u vu re një formë e veçantë e kundërshtimit – ajo e “rezistencës pasive”[27]. Në vend të përballjeve të hapura, anëtarët shqiptarë të Lidhjes preferonin heshtjen, mospjesëmarrjen në debat, apo pjesëmarrjen formale pa dhënë mbështetje për linjën zyrtare. Kjo qasje ishte strategjike: ajo u lejonte shqiptarëve të shprehnin mospajtimin e tyre pa u ekspozuar drejtpërdrejt ndaj represionit. Rezistenca pasive shndërrohej kështu në një formë të sofistikuar të qëndresës morale, ku heshtja dhe mosangazhimi merrnin kuptime politike të qarta.
Një tregues i rëndësishëm i thellësisë së këtij pasivizimi ishte rënia drastike e pjesëmarrjes në mbledhjet e organizatave-bazë të LKJ-së. Shumë anëtarë refuzonin të merrnin pjesë në këto mbledhje, duke sinjalizuar se lidhja midis partisë dhe masës shqiptare ishte thyer në mënyrë të pakthyeshme[28]. Kjo çarje tregonte një krizë të thellë legjitimiteti për pushtetin jugosllav në Kosovë dhe më gjerë – një krizë që nuk mund të fshihej pas retorikës zyrtare apo represioneve sporadike.
Në përfundim, dështimi i procesit të diferencimit politik pas ngjarjeve të vitit 1981 nuk duhet parë vetëm si një dështim taktik i regjimit për të rindërtuar strukturat e lojalitetit, por si një tregues i fuqishëm i autonomisë mendore dhe politike të shqiptarëve të Kosovës. Përmes rezistencës pasive dhe bojkotit të heshtur, ata artikuluan refuzimin e një sistemi që kërkonte nënshtrim të plotë, duke mbrojtur dinjitetin e tyre në një mjedis të mbushur me frikë dhe ndëshkim.
Pas demonstratave të marsit 1981 në Kosovë, të cilat përbënin një nga momentet më të rëndësishme të artikulimit politik dhe kombëtar të shqiptarëve në Jugosllavi, udhëheqja e Beogradit reagoi me një valë të re dhe të përshkallëzuar represioni, të justifikuar përmes parullës politike të “diferencimit ideologjik”. Kjo parullë, e paraqitur si një mjet për “spastrimin” e radhëve partiake dhe shtetërore nga elementët që devijonin nga linja zyrtare, në realitet shërbeu si mekanizëm sistematik për ndëshkimin kolektiv të shqiptarëve në të gjitha nivelet e jetës institucionale dhe shoqërore në ish-Jugosllavi.
Vetëm pesë muaj pas ngjarjeve të marsit, autoritetet jugosllave ndërmorën një sërë masash drastike që shënuan një kulm të politikave të persekutimit. Sipas të dhënave të publikuara në atë kohë, u morën masa të ndryshme represive ndaj rreth 2.800 vetave, përfshirë ndjekje penale, pezullime apo largime nga puna[29]. Këto masa nuk ishin rezultat i proceseve individuale të vlerësimit profesional apo ligjor, por përfaqësonin një fushatë të drejtpërdrejtë ideologjike dhe etnike ndaj shqiptarëve, të cilët, pas kërkesave për më shumë të drejta, u trajtuan si një “kërcënim kolektiv” për sistemin jugosllav.
Në këtë kontekst të përgjithshëm ndëshkimi, vetëm nga Lidhja e Komunistëve u përjashtuan 1.500 persona, çka tregon për thellësinë e përçarjes mes autoriteteve dhe popullsisë shqiptare edhe brenda vetë strukturave politike të partisë që në parim duhej të përfaqësonte unitetin e federatës[30]. Kjo ndarje ideologjike reflektonte, në të vërtetë, një përçarje të thellë etnike dhe politike që po bëhej gjithnjë më e qartë.
Goditja më e ndjeshme dhe më simbolike ndodhi brenda Universitetit të Prishtinës, i cili, që nga themelimi i tij, kishte qenë një hapësirë thelbësore për afirmimin e identitetit kombëtar shqiptar dhe formimin e elitës intelektuale të Kosovës. Në këtë institucion u përjashtuan 365 persona, përfshirë profesorë, studentë dhe punonjës administrativë[31]. Kjo masë nuk ishte vetëm goditje ndaj individëve, por një përpjekje për ta zhveshur universitetin nga funksioni i tij emancipues dhe për ta kthyer në një instrument të disiplinës ideologjike dhe nënshtrimit politik.
Megjithatë, vetë autoritetet jugosllave, në deklaratat e mëvonshme, pranuan se të dhënat e raportuara nuk janë të plota, gjë që na lejon të supozojmë se përmasat reale të represionit kanë qenë edhe më të mëdha[32]. Kjo tregon për një strategji të përhershme të pushtetit për të kontrolluar jo vetëm realitetin shoqëror, por edhe vetë përfytyrimin mbi atë realitet përmes manipulimit të statistikave dhe informacioneve.
Gjatë të njëjtës periudhë, ndëshkimi nuk kufizohej vetëm në individë të veçantë, por u shtri edhe mbi organizatat politike dhe rinore. 20 organizata të Lidhjes së Komunistëve u shpërndanë, ndërsa nga Lidhja e Rinisë u përjashtuan mbi 1.000 të rinj shqiptarë[33]. Kjo tregon se synimi i pushtetit ishte të zhbëjë çdo strukturë kolektive që mund të shërbente si vatër rezistence, mobilizimi apo vetëmendimi politik ndër shqiptarët. Po ashtu, qindra nxënës u përjashtuan nga shkolla, një veprim që synonte ta ndërpriste formimin arsimor të brezit të ri, si dhe të shkurajonte çdo lloj angazhimi intelektual apo kritik në radhët e të rinjve shqiptarë.
Përtej këtyre masave, qindra të tjerë u shkarkuan nga funksionet që mbanin ose u dënuan me vërejtje të ndryshme, masa këto që në shumicën e rasteve nuk ishin formale, por kishin pasoja reale mbi jetën dhe karrierën e individëve të përfshirë[34]. Në tërësinë e saj, kjo periudhë përfaqëson një fazë të institucionalizuar të persekutimit etnik dhe ideologjik që synonte jo vetëm disiplinimin e shqiptarëve në Kosovë, por edhe frikësimin, ndalimin dhe dekurajimin e çdo aspirate për avancim politik, kulturor dhe kombëtar.
Ngjarjet që pasuan demonstratat e marsit dhe prillit 1981 në Kosovë shënojnë një periudhë thellësisht represive, e cila nuk kufizohej vetëm në ndëshkimin penal dhe politik të individëve të përfshirë në protestë apo që konsideroheshin të lidhur me to. Përkundrazi, ajo përfshiu një sërë mekanizmash të sofistikuar institucionalë që synonin kontrollin e narrativës publike, shuarjen e lirisë së mendimit dhe shkatërrimin e autonomisë së institucioneve arsimore, kulturore dhe mediatike. Në këtë kuadër, dorëheqjet e detyruara, spastrimi ideologjik dhe ndërhyrja brutale në jetën publike ishin pjesë e një strategjie më të gjerë shtetërore për të rikthyer kontrollin absolut mbi jetën politike dhe kulturore të shqiptarëve të Kosovës.
Një ilustrim domethënës i kësaj strategjie është lajmi i 20 majit, i publikuar nga shtypi shqiptar, sipas të cilit Këshilli Ekzekutiv i Kosovës pranoi “dorëheqjen” e Pajazit Nushit, nënkryetar i këtij këshilli, si dhe të Ymer Jakës, anëtar i Këshillit dhe sekretar krahinor për arsim, shkencë dhe kulturë[35]. Këto dorëheqje, edhe pse të paraqitura në mënyrë formale si akte vullnetare, në fakt ishin rezultat i presionit politik dhe ishin pjesë e “pastrimeve” të thella që synonin përgjegjësinë e kuadrove shqiptare për situatën e krijuar në Kosovë. Agjencia zyrtare “Tanjug” justifikoi këto largime me “përgjegjësi funksionale politike” për gjendjen, sidomos në fushën e arsimit dhe edukimit[36], duke krijuar përshtypjen e një lidhjeje direkte mes kërkesave të studentëve dhe dështimit të strukturave shqiptare për t’i kontrolluar apo parandaluar ato.
Kjo logjikë e “përgjegjësisë funksionale” u përdor si justifikim për një sërë masash që përfshinë jo vetëm qeverisjen krahinore, por edhe institucionet e informacionit publik, të cilat konsideroheshin tepër të rëndësishme për formimin e opinionit dhe përhapjen e ideve. Në këtë kuptim, as Radiotelevizioni i Prishtinës nuk i shpëtoi procesit të diferencimit. Nga kjo qendër mediatike u pushuan nga puna shumë gazetarë, teknikë dhe punonjës të tjerë, u morën masa ndëshkuese administrative ndaj dhjetëra të tjerëve, dhe u kryen ndryshime të shumta në vendet e punës[37]. Këto masa nuk kishin vetëm funksion ndëshkues, por synonin të vendosnin një regjim të ri kontrolli ideologjik mbi institucionet e informacionit, duke i kthyer ato në zëdhënëse të padiskutueshme të vijës zyrtare të Beogradit.
Spastrimi vazhdoi edhe në radhët e Lidhjes së Komunistëve, ku nga Radiotelevizioni i Prishtinës u përjashtuan emra të njohur si Skënder Blakaj, Adem Salihu, Hamdi Gërvalla, Ismet Gashi, Isa Bahtiri, Sinan Kamberi, Xhafer Krasniqi, Nezir Vishi, Fehmi Sopi dhe shumë të tjerë[38]. Këta individë nuk u përjashtuan për shkak të mosrespektimit të detyrave profesionale, por për shkak të qëndrimeve të perceptuara si “të papërshtatshme politikisht” apo të lidhjeve të tyre me një frymë më të hapur kombëtare dhe arsimore.
Një nga aktet më të qarta të ndërhyrjes në dimensionin kulturor dhe simbolik ishte kërkesa për anulimin e marrëveshjes dhe protokollit të bashkëpunimit për vitin 1981 midis Radiotelevizionit të Prishtinës dhe Radiotelevizionit të Tiranës[39]. Kjo masë nuk ishte thjesht një ndërprerje teknike e bashkëpunimit ndërmediatik, por përfaqësonte një ndërprerje të vetë komunikimit shpirtëror dhe kulturor midis shqiptarëve në Kosovë dhe atyre në Shqipëri. Në sytë e udhëheqjes jugosllave, çdo formë e afrimit kombëtar përfaqësonte një kërcënim, ndërsa çdo marrëdhënie kulturore transnacionale ndërshqiptare shihej si një akt i irredentizmit potencial.
Në përmbledhje, ky episod dëshmon se pushteti jugosllav nuk e konsideronte më vetëm shfaqjen e protestës si rrezik, por gjithë aparatin intelektual dhe mediatik shqiptar në Kosovë si një terren potencial për formimin e vetëdijes kolektive dhe përhapjen e kërkesave politike. Në këtë mënyrë, ndëshkimi i gazetarëve, intelektualëve, zyrtarëve të arsimit dhe i atyre të mediave publike ishte një strategji e qëllimshme për të rrënuar strukturat përfaqësuese të identitetit kombëtar shqiptar dhe për ta zëvendësuar frymën e autonomisë me një bindje të imponuar ndaj pushtetit qendror.
Procesi i diferencimit politik pas demonstratave të vitit 1981 nuk u kufizua vetëm në territorin e Kosovës, por u shtri me të njëjtin intensitet edhe në viset e tjera ku jetonin shqiptarët në ish-Jugosllavi. Një nga zonat më të prekura ishte Mali i Zi, ku komuniteti shqiptar, megjithëse numerikisht më i vogël, përfaqësonte një vatër të rëndësishme të vetëdijes kombëtare dhe të ruajtjes së gjuhës e kulturës shqiptare. Në këtë kontekst, fushata e diferencimit u shfaq jo vetëm si instrument ndëshkimi, por edhe si mjet kontrolli ideologjik dhe kulturor, që kishte për synim të frenonte çdo formë të artikulimit identitar shqiptar, sidomos në radhët e intelektualëve dhe punonjësve të arsimit.
Në komunën e Ulqinit, e cila kishte një përqendrim të konsiderueshëm të popullsisë shqiptare, masat e diferencimit goditën drejtpërdrejt institucionet arsimore, që konsideroheshin si shtyllat e formimit kombëtar. Në këtë kuadër, ndëshkimet prekën shkollën e mesme “Bratstvo-Jedinstvo”, shkollën fillore “Bedri Elezaga” në fshatin Vlladimir, si dhe bashkësinë lokale të Sukobinës[40]. Këto institucione ishin më shumë sesa hapësira edukimi: ato përfaqësonin qëndrueshmërinë e gjuhës shqipe në arsim, dhe për këtë arsye, ishin në qendër të vëmendjes të aparatit shtetëror për “spastrimin” ideologjik të mësuesve e profesorëve shqiptarë.
Sipas të dhënave zyrtare të kohës, nga Lidhja e Komunistëve të Jugosllavisë (LKJ) në këto zona u përjashtuan 10 anëtarë, 7 të tjerë u dënuan rëndë, ndërsa 9 u pushuan nga puna[41]. Të gjithë këta ishin punonjës të arsimit – figura me ndikim në komunitet – dhe fajësia e tyre nuk lidhej me ndonjë akt të dhunshëm apo subversiv, por thjesht me pjesëmarrjen në një seminar në gjuhën shqipe dhe me faktin se kishin paraqitur kërkesa për më shumë të drejta për komunitetin shqiptar. Ky rast dëshmon qartësisht se ndëshkimi në atë periudhë nuk ndodhte mbi baza ligjore apo morale, por ishte një përgjigje ndaj vetë ekzistencës së zërit shqiptar që kërkonte të dëgjohej në mënyrë institucionale.
Për më tepër, në një mbledhje festive, këta të njëjtë persona kishin kënduar Internacionalen, himnin tradicional të lëvizjes socialiste botërore – një akt që në çdo rrethanë tjetër do të përshëndetej si shprehje e frymës revolucionare dhe të përkushtimit ndaj idealit komunist. Mirëpo, në këtë rast specifik, zëdhënësja zyrtare jugosllave e lajmeve interpretoi këtë veprim si dëshmi të një “predispozicioni nacionalist dhe irredentist”, duke deformuar kuptimin e tij origjinal dhe duke e përdorur si pretekst për ndëshkim[42]. Ky interpretim absurd tregon se në sytë e regjimit, çdo akt publik që përfshinte shqiptarët – sado në dukje i padëmshëm apo në përputhje me parimet ideologjike të vetë sistemit – mund të rikualifikohej si rrezik për sigurinë dhe integritetin e shtetit.
Këto zhvillime dëshmojnë për një mekanizëm shtetëror thellësisht represiv, që nuk kishte për qëllim ndërtimin e një shoqërie multietnike apo respektimin e diversitetit kulturor – siç pretendohej në retorikën zyrtare të Jugosllavisë – por synonte nënshtrimin total të çdo zëri që kërkonte barazi dhe afirmim të të drejtave kolektive kombëtare. Në rastin e shqiptarëve të Malit të Zi, të cilët ndodheshin jashtë qendrës politike të zhvillimeve në Kosovë, ndëshkimi mori një dimension paralajmërues: ai synonte të ngufaste çdo shpresë për mobilizim, duke e bërë të qartë se fryma e rezistencës shqiptare nuk do të tolerohej askund në federatë.
Ngjarjet e marsit 1981 në Kosovë nuk sollën vetëm një përplasje të drejtpërdrejtë mes rinisë shqiptare dhe aparatit shtetëror jugosllav, por edhe një transformim të rëndësishëm të politikave shtypëse në raport me shqiptarët në të gjithë territorin e ish-Jugosllavisë. Ajo që më parë ishte një praktikë e përhapur diskriminimi dhe kontrolli të butë administrativ, pas këtyre ngjarjeve u ngrit haptas në nivel sistemi të institucionalizuar shtypës, i drejtuar nga Beogradi, dhe i zbatuar me përpikëri në të gjitha krahinat e banuara nga shqiptarët, përfshirë edhe ato jashtë kufijve të Kosovës.
Veçanërisht e ndjeshme ishte situata në Preshevë, Medvegjë dhe Bujanoc, tri komuna me shumicë shqiptare në jug të Serbisë, ku reagimi shtetëror pasoi me një valë arrestimesh dhe dënimesh të ashpra për pjesëmarrje në demonstratat e vitit 1981. Dhjetëra e dhjetëra shqiptarë u arrestuan dhe u dënuan me afate të ndryshme burgimi, vetëm për faktin se kishin marrë pjesë në demonstrata apo ishin shprehur në mbështetje të tyre[43]. Ky reagim nuk ishte thjesht një masë ndëshkimi për ata që kishin shkelur ligjin, por një sinjal i qartë për të gjithë popullsinë shqiptare në rajon: pjesëmarrja në kauza të identitetit kombëtar dhe barazisë kushtetuese do të përballej me pasoja të rënda.
Ndër objektivat kryesorë të këtij represioni u renditën intelektualët shqiptarë, të cilët, për shkak të pozitës së tyre në arsim, kulturë dhe administratë, përfaqësonin një rrezik të veçantë për pushtetin jugosllav, që i shihte ata si bartës të vetëdijes kombëtare dhe potencialisht si frymëzues të rezistencës kolektive. Duke i ndëshkuar ata në mënyrë shembullore, sistemi synonte të fuste frikë dhe vetëcensurë në radhët e gjithë shoqërisë shqiptare.
Reprezaljet nuk u kufizuan vetëm në ndjekje penale. Ato përfshinë edhe fusha të tjera jetike, siç ishte arsimi. Një numër i madh nxënësish dhe studentësh u përjashtuan nga shkollat dhe fakultetet, ndërsa shumë të tjerë u privuan nga bursat dhe e drejta për të banuar në konviktet studentore[44]. Kjo ndërhyrje kishte për qëllim ndërprerjen e zinxhirit të formimit të brezit të ri shqiptar dhe përjashtimin e tyre nga rrugët e mobilitetit social dhe arsimor. Në thelb, ishte një përpjekje për ta kthyer sistemin arsimor në një instrument të përjashtimit në vend të integrimit.
Këto masa nuk përfaqësonin thjesht një reagim emocional të autoriteteve ndaj ngjarjeve të papritura, por ishin pjesë e një strategjie të mirëplanifikuar për nënshtrimin e popullsisë shqiptare në mënyrë të gjithanshme: përmes ndëshkimit të trupit, frikësimit të mendjes dhe përjashtimit nga dijet dhe burimet. Kësisoj, lufta kundër demonstratave shqiptare u kthye në luftë kundër vetë ekzistencës së subjektit shqiptar në hapësirën jugosllave.
Pas vitit 1981, pas demonstratave të mëdha në Kosovë që përçuan kërkesat legjitime për barazi kombëtare e demokratike, shteti jugosllav intensifikoi më tej mekanizmat e kontrollit dhe represionit ndaj shqiptarëve në përgjithësi dhe ndaj intelektualëve shqiptarë në veçanti. Kjo nuk ishte thjesht një valë represioni e zakonshme, por një fushatë e përmasave të paprecedenta, e planifikuar dhe e drejtuar qëllimisht për të goditur shtresën më të vetëdijshme dhe më të artikuluar të shoqërisë shqiptare – atë që kishte potencialin të formësonte opinionin publik, të edukonte brezat e rinj dhe të mbronte identitetin kombëtar nëpërmjet dijes dhe kulturës.
Përmes një ndërthurjeje të ndjekjes policore dhe diferencimit politik, autoritetet jugosllave filluan të përndiqnin jo vetëm ata që angazhoheshin në veprimtari publike apo shkencore në gjuhën shqipe, por edhe individë që mbanin në shtëpi libra shqip, që këndonin apo përhapnin këngë në gjuhën shqipe, apo që mbështesnin në ndonjë mënyrë përhapjen e kulturës shqiptare[45]. Kjo qasje dëshmon për një stigmatizim të vetë ekzistencës së gjuhës dhe kulturës shqiptare, të cilat në vend që të konsideroheshin si pjesë e pasurisë multietnike të federatës jugosllave, trajtoheshin si simptoma të rrezikut politik dhe shfaqje të nacionalizmit.
Shumë domethënës në këtë kontekst është edhe përmbajtja e një dokumentit zyrtar, në të cilin, me një ton shqetësues dhe me aludime të qarta për pasoja politike, thuhet: “Rreziku nga arsimimi i shqiptarëve është për çdo ditë edhe më i madh. Shtrohet pyetja çfarë do të jetë funksioni i tyre në të ardhmen, kur ata (shqiptarët – S.K-B.) të kthehen në mesin e popullit të vet, të arsimuar dhe njohës të të gjitha ligjeve pozitive, jo vetëm tonave, por edhe të shteteve fqinje. Për këtë duhet menduar mirë”[46].
Ky fragment është më shumë se një reflektim institucional: ai përfaqëson thelbin e frikës që kishte pushteti jugosllav ndaj emancipimit arsimor të shqiptarëve. Arsimimi, që në çdo shoqëri moderne është çelës i zhvillimit dhe integrimit, në këtë rast përjetohej nga strukturat e pushtetit si një “rrezik”. Rrezik jo për shkak të vetë dijes, por për shkak të potencialit që kishte dija për të çliruar mendjen dhe për të forcuar ndërgjegjen kombëtare.
Pyetja që ngrihet në dokument – se çfarë do të jetë roli i këtyre shqiptarëve të arsimuar në të ardhmen – nuk është vetëm retorike, por mbart frikën e strukturave shtetërore se shqiptarët e edukuar mund të kthehen në bartës të ndryshimit politik dhe shoqëror, të reformës demokratike dhe të kërkesës për të drejta të barabarta. Njohja e ligjeve, e historisë, e gjuhëve dhe kulturave të tjera përfaqësonte në këtë kuptim një formë fuqizimi që pushteti autoritar e ndiente si kërcënim ekzistencial.
Prandaj, politika e ndalimit të librit, e përndjekjes së këngës dhe e penalizimit të arsimimit nuk duhet parë si një anomali e përkohshme, por si komponenti thelbësor i projektit të nënshtrimit dhe kontrollit që Beogradi ushtronte mbi shqiptarët. Kjo ishte një betejë për mendjen, për fjalën dhe për simbolin – dhe intelektuali shqiptar, i arsimuar dhe i vetëdijshëm, përbënte kundërshtarin më të rrezikshëm të këtij regjimi.
Nga gjithë ajo që u tha më sipër, del një e vërtetë therëse dhe tronditëse: logjika e shovinizmit është e verbër, por jo sepse nuk sheh – përkundrazi, ajo sheh gjithçka, por përmes një syri të zymtë, të shtrembëruar nga urrejtja, frika dhe paragjykimi. Shovinizmi nuk mendon, nuk vlerëson, nuk analizon. Ai ndjen – por ndjen vetëm armiqësi. Dhe këtë ndjesi të brendshme, të zjarrtë dhe përvëluese, shoveni e ngatërron me “argument”. Nga stomaku e jo nga mendja, ai prodhon “arsye” që pastaj i shërben si armë për të goditur të tjerët dhe për t’i bindur ata që urrejtja është e drejtë, që frika është parandalim, dhe se shtypja është vetëmbrojtje[47].
Në fushatat e tyre të egra dhe të organizuara me kujdes kundër shqiptarëve, shovenët nuk kursyen as tezën më absurde: se lavdërimi i traditës së një kombi – e pikërisht traditës shqiptare – është kërcënim për kombet e tjera[48]. Këtu, absurdi shndërrohet në doktrinë. Aty ku një popull, pas dekadash mohimi, përpiqet të kujtojë me dinjitet heronjtë e vet, të lartësojë fjalën e poetëve të vet, të ringjallë kujtesën e ngjarjeve që kanë formuar shpirtin e tij historik – ai akuzohet për “acarim”, për “provokim”, për “mosdurim”.
Sipas kësaj logjike të shformuar, letërsia shqiptare duhet të heshtë, ose të shkruajë pa kthyer kokën mbrapa. Historiografia shqiptare duhet të kujtojë vetëm ata që nuk shqetësojnë kujtimet e fqinjëve, ose të harrojë krejt. Dhe kultura shqiptare – ajo që është melodia e shpirtit të një kombi – duhet të ecë në maje të këmbëve, të jetë e kujdesshme, e ndrojtur, e zbehtë, që të mos guxojë të përmendë me krenari emra të mëdhenj, betejat për liri, gjakun e derdhur për gjuhën, për tokën, për emrin.
Pra, i kërkohet kulturës shqiptare të jetojë, por pa zë; të ekzistojë, por si hije; të kujtojë, por si faj. Dhe kjo është esenca e shovinizmit: ai nuk dëshiron vetëm nënshtrim politik apo kontroll institucional. Ai synon të zhbëjë kujtesën, të shpërbëjë krenarinë, të shtypë vetëdijen, sepse aty ku ndizen flakët e kujtesës historike dhe të krenarisë kulturore, niset rruga drejt çlirimit. Por historia ka treguar se asnjë komb nuk shuhet nga lavdia e një tjetri. Asnjë kulturë nuk shkatërrohet nga madhështia e një tjetër kulture. Dhe asnjë kujtim i drejtë nuk është fyerje, përveçse për ata që jetojnë me ndërgjegje të padrejtë.
Pas suprimimit të autonomisë së Kosovës në fundin e viteve ’90, regjimi i Beogradit intensifikoi një strategji të mirëorganizuar të dhunës strukturore, terrorit institucional dhe represionit politik ndaj shqiptarëve, e cila synonte jo vetëm nënshtrimin e shoqërisë kosovare, por shkatërrimin e vetë infrastrukturës së saj kulturore, arsimore dhe shkencore. Ky proces nuk ishte më vetëm një formë e zakonshme diskriminimi etnik, por u shndërrua në një projekt sistematik të mohimit të dijes dhe të përjashtimit të një populli nga burimet e zhvillimit intelektual dhe historik.
Një nga goditjet më të rënda iu dha shtresës akademike shqiptare, e cila, me përkushtim të gjatë dhe me vështirësi të shumta, kishte arritur të ndërtojë institucione që përfaqësonin jo vetëm dijen, por edhe vetëdijen kombëtare dhe kujtesën historike të shqiptarëve të Kosovës. Në këtë kontekst, fundi i vitit 1990 shënon një pikë kritike, kur autoritetet serbe vendosën të ndërpresin financimin për Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, një institucion që, përveç funksionit akademik, kishte fituar peshë simbolike si përfaqësues i elitës mendore të vendit[49].
Në të njëjtën linjë represive, Institutit Albanologjik të Prishtinës, që ishte shndërruar në një qendër të rëndësishme kërkimore për gjuhën, letërsinë, folklorin dhe historinë shqiptare, iu ndalua gjithashtu financimi dhe iu pamundësua funksionimi institucional[50]. Ky veprim nuk ishte i rastësishëm. Ai përfaqësonte një përpjekje të drejtpërdrejtë për të ndërprerë trashegiminë kulturore dhe shkencore shqiptare, për ta izoluar atë nga përparimi dhe për ta lënë në harresë të detyruar.
Në vitin 1992, u mor një tjetër vendim me pasoja të rënda: suprimimi i Institutit të Historisë së Kosovës[51]. Ky vendim ishte një formë e qartë e mohimit të së kaluarës, një përpjekje për të fshirë nga kujtesa institucionale rrëfimin historik shqiptar dhe për ta zëvendësuar atë me një narrativë të diktuar nga struktura shtetërore që nuk pranonte identitetin historik të popullit që donte ta sundonte.
Paralelisht me këto ndërhyrje strukturore, pushteti serb ndaloi mësimin në gjuhën shqipe në Universitetin e Prishtinës, duke e goditur rëndë vetë zemrën e arsimit të lartë shqiptar[52]. Kjo masë jo vetëm që e zhveshi universitetin nga funksioni i tij publik, por përjashtoi njëkohësisht shkencëtarët dhe pedagogët shqiptarë nga puna e tyre kërkimore, duke i detyruar t’i braktisin laboratorët, bibliotekat dhe auditorët. Me përjashtimin masiv të ekspertëve shqiptarë, u shkatërruan përfundimisht lidhjet e dijes me institucionet zyrtare, duke i kthyer institutet shkencore në objekte të zbrazëta dhe duke copëtuar sistematikisht zinxhirin e trashëgimisë akademike dhe kulturore shqiptare[53].
Në tërësi, ky kapitull i errët i historisë së Kosovës nuk përfaqëson thjesht një kapitull të represionit arsimor apo akademik, por një strategji të planifikuar të shuarjes së identitetit përmes mohimit të dijes, një akt i heshtur, por i fuqishëm, i luftës kulturore. Sepse, në fund të fundit, të mohosh dijen është një mënyrë për të mohuar vetë ekzistencën. Në përmbyllje të këtij kapitulli dramatik të historisë së shqiptarëve të Kosovës, mbetet të theksohet një nga aspektet më të fuqishme dhe më të qëndrueshme të qëndresës shqiptare: fryma e pathyeshme intelektuale dhe morale e atyre që, pavarësisht dhunës, represionit dhe përjashtimit, nuk u dorëzuan. Edhe pse u përballën me një regjim që ushtronte çdo formë të mundshme shtypjeje – nga burgosjet me dënime të gjata, torturat çnjerëzore, izolimin fizik e profesional, deri te ndalimi i arsimit dhe shuarja e institucioneve kërkimore – intelektualët shqiptarë nuk u ndalën[54].
Shumë prej tyre u përjashtuan nga puna, u përballën me diferencim politik e ndëshkim administrativ, u lanë jashtë institucioneve që vetë kishin ndihmuar të ndërtoheshin. Akademitë, institutet, universiteti – hapësira ku zhvillohej mendimi kritik dhe vetëdija kombëtare – u shndërruan në terrene të kontrollit ideologjik dhe të përjashtimit sistematik. Por, edhe në mungesë të kushteve themelore për punë, edhe kur librat u hoqën, auditorët u mbyllën, laboratorët u heshtën, ata vijuan të punojnë në heshtje, në shtëpi, në dhoma të vogla, në bibliotekat personale – apo edhe vetëm në mendjen dhe kujtesën e tyre[55].
Ky veprim nuk ishte thjesht akt rezistence pasive. Përkundrazi, ishte një akt i lartë i qëndresës morale dhe intelektuale – një lloj i mbijetesës së mendimit dhe shpirtit të kombit përballë një përpjekjeje sistematike për nënshtrim. Ata vazhduan të shkruanin, të mendonin, të formonin gjenerata, madje edhe të botonin në mënyrë të pavarur, duke krijuar rrjete alternative dijesh dhe komunikimi, larg kontrollit shtetëror. Krijuan sistemin paralel arsimor dhe shpëtuan trashëgiminë shkencore e kombëtare nga asimilimi dhe shuarja.
Asnjë forcë, asnjë formë dhune – qoftë ajo fizike, institucionale apo ideologjike – nuk arriti të shuajë synimin e tyre më të lartë: që Kosova një ditë të jetë shtet i lirë, i barabartë dhe i pavarur[56]. Ky synim nuk ishte thjesht një aspiratë politike, por një ideal që i dha kuptim sakrificës, dijes, e vetë jetës në kushte të mohimit të çdo të drejte. Prandaj, fitorja e pavarësisë së Kosovës nuk është vetëm rezultat i luftës politike dhe diplomacisë ndërkombëtare, por është edhe fitore e mendjes, e dijes dhe e guximit intelektual, që në rrethana kur çdo gjë tjetër mund të fikej, refuzoi të heshtte.
(Fund)
[1] Agjencia “Tanjug”, lajmi i datës 12 maj 1981 mbi demonstratat në Universitetin e Prishtinës.
[2]Po aty.
[3] Po aty.
[4] Po aty.
[5] Agjencia “Tanjug”, lajmi i datës 26 gusht 1981 mbi verën e nxënësve dhe studentëve në Kosovë.
[6] Po aty
[7] Po aty
[8] Po aty
[9] Po aty
[10] Po aty
[11] Gazeta “Politika”, raport mbi përjashtimet nga shkolla e mesme e Deçanit, viti 1981.
[12] Po aty.
[13] Deklaratat e Dobrivoje Vidiç, kryetar i Kryesisë së RS të Serbisë, të publikuara në media zyrtare, 1981.
[14] Po aty.
[15] Po aty.
[16] Udhëheqja jugosllave, deklaratë mbi përdorimin e literaturës nga Prishtina nga shqiptarët e Maqedonisë.
[17] Vendimi zyrtar i autoriteteve arsimore maqedonase, fillimi i vitit shkollor 1981.
[18] Deklarata zyrtare mbi diferencimin politik, viti 1981
[19] Organe të informimit jugosllav, raportim mbi shpërndarjen e trakteve në Tetovë, korrik 1981.
[20] Po aty.
[21] Propozim në Këshillin e Komunave të Maqedonisë për ndryshimin e ligjit mbi përdorimin e flamurit shqiptar, 1981.
[22] Mbledhja e Kryesisë së Konferencës Krahinore të LSPK-së, 17 korrik 1981, deklarata e Mirosllav Llaziçit.
[23] Po aty.
[24] Njoftimi zyrtar i Kryesisë së Konferencës Krahinore të LSPK-së, pas mbledhjes së 17 korrikut 1981.
[25] Dokumente të brendshme të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, raportime mbi ecurinë e diferencimit, korrik 1981.
[26] Deklaratë zyrtare e autoriteteve për rrethin e Mitrovicës, 2 korrik 1981.
[27] Raportime mbi zhvillimet në organizatat-bazë të LK-së në Gjilan, Tetovë, Gjakovë dhe Prizren, 1981.
[28] Po aty.
[29] Të dhëna zyrtare të publikuara pas ngjarjeve të marsit 1981 mbi numrin e personave të ndëshkuar përmes ndjekjeve penale dhe masave administrative.
[30] Po aty.
[31] Statistika nga Universiteti i Prishtinës për periudhën pas demonstratave të marsit 1981.
[32] Deklarata të mëvonshme të udhëheqësve jugosllavë mbi pamjaftueshmërinë e të dhënave zyrtare.
[33] Raportime mbi masat ndaj organizatave politike dhe rinore, pas vitit 1981.
[34] Po aty.
[35] Shtypi shqiptar, njoftimi mbi dorëheqjen e Pajazit Nushit dhe Ymer Jakës, 20 maj 1981.
[36] Agjencia “Tanjug”, deklaratë mbi përgjegjësinë funksionale politike të udhëheqësve krahinorë.
[37] Raportime mbi procesin e diferencimit në Radiotelevizionin e Prishtinës, 1981.
[38]Po aty.
[39]Kërkesa për ndërprerjen e marrëveshjes midis Radiotelevizionit të Prishtinës dhe atij të Tiranës, 1981.
[40] Masat e ndërmarra në komunën e Ulqinit dhe institucionet e përfshira, dokumentacion i vitit 1981.
[41] Statistika mbi përjashtimet dhe ndëshkimet në radhët e LKJ-së dhe të arsimit në Mal të Zi, 1981.
[42] Deklaratë e zëdhënëses jugosllave të lajmeve mbi këndimin e Internacionales, 1981.
[43] Arrestimet dhe dënimet e shqiptarëve në Preshevë, Medvegjë dhe Bujanoc për pjesëmarrje në demonstratat e vitit 1981.
[44] Të dhëna mbi përjashtimet nga shkolla, ndërprerjen e bursave dhe heqjen e të drejtës së qëndrimit në konvikt për nxënës dhe studentë shqiptarë pas marsit 1981.
[45] Dokumente të periudhës pas vitit 1981 mbi ndjekjet politike ndaj personave që posedonin ose shpërndanin libra dhe këngë shqipe.
[46] Dokument zyrtar jugosllav mbi “rrezikun nga arsimimi i shqiptarëve”, 1981.
[47] Përshkrim i mekanizmave emocionalë të shovinizmit dhe përdorimit të urrejtjes si formë argumenti politik.
[48] Tezat e shfaqura në fushatat antishqiptare mbi ndikimin e dëmshëm të lavdërimit të traditës shqiptare mbi kombet e tjera.
[49] Vendimi për ndërprerjen e financimit të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, fundi i vitit 1990.
[50] Masa ndaj Institutit Albanologjik të Prishtinës, 1990
[51] Vendimi për suprimimin e Institutit të Historisë së Kosovës, 1992.
[52] Ndalimi i mësimit në gjuhën shqipe në Universitetin e Prishtinës pas suprimimit të autonomisë.
[53] Përjashtimi i ekspertëve shqiptarë nga institucionet shkencore dhe pasojat në zinxhirin akademik.
[54] Të dhëna mbi burgosjet, torturat dhe diferencimin politik të intelektualëve shqiptarë pas suprimimit të autonomisë së Kosovës.
[55] Dokumentime mbi punën intelektuale jashtë institucioneve zyrtare dhe krijimin e sistemit paralel arsimor në vitet 1990.
[56] Reflektime mbi qëndrueshmërinë e synimit për shtetësi të pavarur të Kosovës nëpërmjet kontributit të elitës intelektuale.
