( Pjesa e gjashtë )
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
TRAJTIMI I DEMONSTRATAVE NGA PARTITË KOMUNISTE NË SHTETET PERËNDIMORE
Ngjarjet e ndezura në Kosovë dhe gjendja e rënduar politiko-ekonomike që po shtrëngonte gjithnjë e më shumë Jugosllavinë, u panë nga një pjesë e shtypit perëndimor si pjesë e një tabloje më të gjerë dhe më të thellë: një krizë që nuk i përkiste vetëm një vendi, por që përhapej në gjithë botën socialiste si një erë që paralajmëronte rënien e një epoke.
Duke ndjekur linjën analitike që po përforcohej gjithnjë e më shumë pas trazirave në Poloni, ku sindikatat e lëvizjes “Solidaritet” kishin tronditur themelet e regjimit komunist, media perëndimore nisi të lidhte në mënyrë të natyrshme valët e pakënaqësisë në Kosovë me ato në Gdansk, Varshavë e Katovicë. Në këtë diskurs, nuk bëhej më fjalë vetëm për kriza lokale apo për përplasje rajonale — por për një çarje sistemike që po zhbënte themelet e socializmit vetë.
Ngjarjet në Kosovë përfitonin kështu një dimension të ri: ato nuk shiheshin më vetëm si pasojë të padrejtësive ndaj shqiptarëve apo e mungesës së statusit të barabartë për ta, por edhe si simptomë e një krize të thellë ideologjike, e cila po zbulonte dështimin e modelit të vetëqeverisjes socialiste përballë realiteteve ekonomike dhe kërkesave politike të kohës. Kjo krizë, që ishte më shumë se thjesht ekonomike, shtrihej në sferën e moralit politik, në mungesën e besimit te premtimet e sistemit dhe në ndarjen gjithnjë e më të thellë mes udhëheqjes dhe popullit.
Shtypi perëndimor e shihte këtë si shenjë e kohëve që po ndryshonin me ritme të shpejta — si ogur i shembjes së murit të retorikës dhe i ngritjes së zërave të vërtetë. Në këtë këndvështrim, Kosova ishte më shumë se një krizë krahinore — ishte një dritare që tregonte se edhe në sistemin më të sofistikuar të propagandës federative, ndjenjat njerëzore për liri, drejtësi dhe identitet nuk mund të mbaheshin më të heshtura.
Dhe kështu, konkluzioni që dilte nga këto faqe gazetash nuk ishte më vetëm për Jugosllavinë — ishte për gjithë sistemin. Ishte një vlerësim i heshtur por i fortë: se socializmi, i tillë siç ishte ndërtuar dhe propaganduar, kishte hyrë në një krizë të thellë — jo vetëm në ekonomi, por në vetë shpirtin e tij ideologjik. Dhe ngjarjet në Kosovë, si një rrahje e fortë e ndërgjegjes kolektive, e bënë të pamundur mohimin e kësaj të vërtete.
Në vështrimet kritike të shtypit perëndimor, një prej pikave më të ndjeshme dhe të përsëritura ndaj politikës jugosllave lidhej me mungesën e transparencës dhe me izolimin e qëllimshëm të Kosovës nga syri ndërkombëtar. Media perëndimore i zinte për të madhe Beogradit heshtjen e thellë dhe mungesën e informacionit të besueshëm për atë që realisht po ndodhte në Kosovë. Ky izolim informativ nuk ishte parë vetëm si mangësi, por si një taktikë e qëllimshme për të fshehur një të vërtetë të dhimbshme që s’duhej të dilte jashtë kufijve të federatës.
Veçanërisht, ndalimi i hyrjes së gazetarëve të huaj në Kosovë u kritikua ashpër, duke u interpretuar si një shkelje e rëndë ndaj lirisë së informacionit dhe si një përpjekje për të zbutur ose deformuar perceptimin ndërkombëtar për krizat që po ziheshin në këtë krahinë të ndjeshme. Ishte kjo pengesë e imponuar që e shndërroi Kosovën në një territor të mjegullt për opinionin botëror — një hapësirë e mbyllur ku ngjarjet rrjedhin me intensitet, por për të cilat bota dëgjonte vetëm zëra të zbehur dhe të kontrolluar.
Kjo mungesë qasjeje, ky bllokim informativ, bëri që kritikat e shtypit perëndimor të shkonin përtej gazetarisë — ato u shndërruan në akuza politike. Jugosllavisë iu imputua publikisht se, me këtë praktikë të fshehjes dhe mohimit të aksesit mediatik, kishte shkelur parimet themelore të Aktit Final të Helsinkit, të cilit ajo vetë i kishte vënë firmën. Deklarata e Helsinkit, e cila theksonte rëndësinë e lirisë së fjalës, të informacionit dhe të qasjes së lirë në burime të pavarura, në sytë e Perëndimit po injorohej në mënyrë flagrante nga një shtet që përpiqej të ruante pamjen e jashtme të një federate progresive, ndërkohë që në brendësi mbillte heshtje dhe frikë.
Kështu, propaganda e heshtjes dhe mbylljes informuese nuk bëri gjë tjetër veçse e ekspozoi edhe më shumë krizën e sistemit. Aty ku mungonte fjala e lirë, rritej dyshimi. Aty ku ndalohej prezenca mediatike, ngrihej hije mbi të vërtetën. Dhe në këtë heshtje të qëllimshme, Jugosllavia nuk humbi vetëm besimin e shtypit ndërkombëtar, por filloi të humbte edhe kredibilitetin e saj politik në arenën globale.
Në fund, vetë ndalimi i fjalës u bë fjalë — një dëshmi e qartë se liria dhe e vërteta, sado të vonohen, gjithmonë gjejnë rrugën për të dalë në dritë. Dhe Kosova, me gjithë mbylljen e imponuar, po bëhej pikërisht ajo dritare që e nxirrte në shesh fytyrën reale të një federate që gjithnjë e më shumë po rrëzonte parimet që vetë pretendonte t’i mbronte.
Shtypi perëndimor i partive komuniste, në reflektimet mbi ngjarjet në Kosovë, nuk paraqitej si një zë i njëtrajtshëm – përkundrazi, përkonte me një mozaik qasjesh të ndryshme, që pasqyronin përplasjet ideologjike brenda vetë së majtës evropiane. Ajo që binte në sy ishte pikërisht ky dallim i thellë në mënyrën se si trajtoheshin ngjarjet: disa media ruanin një ton të matur, të qartë dhe të drejtë, ndërsa të tjera, të kapluara nga paragjykime doktrinare, i shtrembëronin qëllimisht zhvillimet përmes një lenteje ideologjike të ngushtë.
Në radhët e atyre që qëndruan me integritet në fjalën e shkruar, spikatnin veçanërisht gazetat e Partisë Komuniste Italiane – L’Unità dhe Rinascita – si dhe gazeta Avgi e partisë komuniste greke. Ato shkruan në mënyrë të drejtë dhe objektive, duke reflektuar realitetin e Kosovës me një ndjeshmëri politike që nuk e shkelte të vërtetën në emër të dogmës. Në analizat e tyre, demonstratat shqiptare nuk përshkruheshin si provokime, por si shprehje e një kërkese të thellë për barazi dhe dinjitet, si pjesë e një problematike më të madhe të federatës jugosllave që nuk mund të fshihej më pas parullave të bashkëjetesës së rreme.
Në të kundërt, në krahun tjetër të spektrit të majtë, qëndronin disa gazeta e revista të mbështetura nga partitë marksiste-leniniste dhe grupe të ultra-majtës evropiane. Këtu përfshiheshin disa media norvegjeze e suedeze, si dhe revista italiane Il Manifesto, të cilat në vend të analizës së thelluar, përqafonin me lehtësi narrativën e Beogradit, duke i përkufizuar ngjarjet si “sulme të Shqipërisë ndaj Jugosllavisë”. Në këtë diskurs, Kosova nuk shihej më si shprehje e dhimbjes së një populli, por si instrument i një konfrontimi ideologjik midis dy modeleve komuniste: atij jugosllav dhe atij shqiptar.
Kjo mënyrë e të lexuarit të realitetit dëshmonte jo vetëm ndarjet brenda së majtës, por edhe sa lehtësisht dogma mund të verbojë ndaj vuajtjes konkrete të njerëzve. Në vend që të dëgjonin zërin e protestës që vinte nga rrugët e Kosovës, këto media dëgjonin jehonën e rivalitetit midis partive, duke vendosur mbi fatin e një populli hijen e përplasjes së ideologjive, dhe jo dritën e kërkesës për drejtësi.
Dhe kështu, edhe brenda kampeve që proklamonin barazi, u pa qartë se jo gjithmonë e drejta shkon paralel me qëndrimin politik. Kishte media që dinin të ruanin peshën morale të fjalës, por kishte edhe të tjera që e vishnin atë me ngjyrat e paragjykimit. Në këtë kontrast, e vërteta e Kosovës kërkonte ende rrugë për të dalë në dritë — një e vërtetë që shpesh mbetej peng mes heshtjes, retorikës dhe interesave të mëdha ideologjike.
Simptomatike dhe tejet domethënëse është edhe mënyra se si përçoheshin ngjarjet në Kosovë përmes faqeve të gazetës Rizospastis, organi zyrtar i Partisë Komuniste Greke për të huajt. Kjo gazetë, ndryshe nga tonet më të balancuara që përshkonin një pjesë të shtypit grek, mbante një qasje të njëanshme dhe të ngurtë ideologjike, duke i servirur opinionit ndërkombëtar një narrativë të përkthyer me gjuhën e propagandës zyrtare jugosllave: se bëhej fjalë për “sulme shqiptare ndaj Jugosllavisë”, dhe jo për revoltë të një populli të shtypur që kërkonte të drejtën e barazisë në tokën e vet.
Në këtë prizëm të deformuar, zërat e Kosovës nuk trajtoheshin si thirrje për dinjitet, por si vegla të një politike destabilizuese, e cila sipas tyre, vinte si frymëzim nga Tirana. Ishte një pasqyrë e ftohtë, e shtrembëruar, që më shumë se të informonte, synonte të impononte një interpretim të parafabrikuar mbi një realitet shumë më kompleks dhe më i thellë se sa një përplasje mes dy shteteve.
Por ky qëndrim nuk mbeti pa kundërpeshë. Pikërisht brenda vetë shtypit grek, Avgi, një tjetër gazetë me afinitet ndaj së majtës, doli hapur në polemikë me Rizospastis-in, duke e kritikuar për qëndrimin e njëanshëm, për mungesën e objektivitetit dhe për përkrahjen e verbër që i jepte versionit jugosllav të ngjarjeve. Avgi kërkonte të rikthente thelbin e analizës te vetë ngjarjet dhe te realiteti i tyre njerëzor dhe politik, duke u përpjekur ta rikthente vëmendjen te shkaqet reale të demonstratave në Kosovë: padrejtësia, pabarazia, mungesa e të drejtave themelore dhe mohimi i identitetit kombëtar.
Kjo përplasje mes dy gazetave greke ishte më shumë se një debat mediatik – ishte pasqyrim i një ndarjeje më të thellë brenda vetë së majtës evropiane: ndërmjet atyre që mbeteshin të ngurosur në dogma ideologjike dhe atyre që kërkonin të kuptonin realitetin përtej retorikës politike. Ishte një betejë mes narrativës së verbër dhe të vjetër, dhe një përpjekjeje për ta parë Kosovën me sy të drejtë – si një fushë ku nuk zhvillohej vetëm një betejë politike, por edhe një luftë e heshtur për të vërtetën.
Në këtë dritë, zërat e ndershëm që guxonin të dalin jashtë kontureve të propagandës, si Avgi, ishin shpresë e vogël, por e çmuar, se ende kishte hapësirë në Evropë për fjalën që i shërben drejtësisë, e jo alibive ideologjike. Dhe ndoshta, edhe kjo polemikë ishte një dëshmi se e vërteta – edhe pse shpesh e zëshme vetëm në margjinë – kurrë nuk shuhet plotësisht. Ajo mbetet, troket, përplaset, derisa të ndriçojë hapësirat ku ka sunduar shumë gjatë në heshtje dhe padrejtësi.
Në korin e shumëzëshëm të shtypit evropian, mes toneve që herë ngjizeshin me propagandë e herë humbisnin në mjegullën e ideologjive të ngurta, një zë rrinte disi më i qartë, më i kthjellët në raportimin e tij—fletushka Drapeau Rouge, organi i Partisë Komuniste belge. Në kohën kur kampanja antijugosllave po përhapej në mediat perëndimore dhe kur ngjarjet në Kosovë po fitonin gjithnjë e më shumë jehonë ndërkombëtare, kjo gazetë ruajti një qëndrim të drejtë dhe objektiv, duke u dalluar nga shumë të tjera që lëkundeshin mes dogmës dhe qëllimeve të nëntekstuara politike.
Drapeau Rouge, në vend që të binte pre e klisheve ideologjike apo të rreshtohej verbërisht përkrah një narrative zyrtare, zgjodhi ta pasqyronte realitetin me ndershmëri gazetareske. Ajo i dha zë rrëfimeve që shpeshherë ngulfateshin në rrjetin e propagandës, duke i dhënë vend të merituar deklaratave dhe qëndrimeve të emigracionit shqiptar – të atyre që, larg atdheut, guxonin të thërrisnin të vërtetën që përbrenda kufijve ishte e shtypur me forcë dhe frikë.
Në këtë mënyrë, fletushka nuk ishte thjesht një mjet informacioni, por një hapësirë e ndershme ku fjala nuk i nënshtrohej interesave politike të momentit. Përmes saj, lexuesi belg kishte mundësinë të mësonte një pamje tjetër të Kosovës – jo atë të filtruar nga dogmat jugosllave, por atë të jetuarën dhe të rrëfyerën nga vetë njerëzit që kishin përjetuar dhunën, mohimin dhe heshtjen e imponuar.
Po ashtu, edhe pjesë të tjera të shtypit belg, të ndikuara nga zëri i mërgatës shqiptare dhe jehona e revoltës së saj, filluan të japin një pasqyrë më të plotë e më të drejtë për zhvillimet në Kosovë. Ishte një ndryshim i vogël në trajektoren e zërave publikë, por me peshë të madhe në rrjedhën e ndërgjegjes ndërkombëtare.
Në këtë sfond të mbushur me përplasje perceptimesh dhe përpjekje për të ndërtuar rrëfime politike, Drapeau Rouge qëndroi si një dritare e vogël, por e kthjellët, nga e cila lexuesi mund të shihte të vërtetën e një populli që kërkonte të jetonte me dinjitet. Dhe ndoshta, në kohëra kur fjala është shpesh e robëruar, mjafton edhe një dritare e tillë për të sjellë dritën e domosdoshme të së vërtetës.
Gazeta e Partisë Komuniste Franceze, L’Humanité, në trajtimin e ngjarjeve të trazuara në Kosovë, mbajti një qëndrim të përmbajtur, të heshtur e disi të ftohtë. Në vend që të ofronte analiza të thelluara apo komente që do të shpalosnin një qëndrim të vetin politik mbi atë që po ndodhte në krahinën shqiptare të Jugosllavisë, ajo zgjodhi rrugën më të lehtë – të informonte kryesisht përmes lajmeve të agjencive të jashtme si AFP dhe TANJUG. Kjo mënyrë e të raportuarit krijonte një distancë të dukshme midis gazetës dhe realitetit, një lloj neutraliteti që në thelb ishte heshtje nën petkun e korrektësisë.
Në kohën kur Kosova digjej nga demonstratat, kur rrugët e saj jehonin nga thirrjet për barazi dhe dinjitet, L’Humanité zgjodhi të qëndronte në margjinë të debatit – si një vëzhguese e heshtur që përçonte fjalët e të tjerëve pa i filtruar nëpër ndjeshmërinë e vet politike. Kjo mungesë zëri e mungesë qëndrimi përbënte një ironi të thellë për një gazetë që kishte lindur me misionin për të mbrojtur të shtypurit, për të artikuluar zërin e të pambrojturve.
Po kështu, edhe në shtypin tjetër komunist evropian mbizotëroi heshtja. Nuk janë regjistruar shkrime nga organi i Partisë Komuniste Spanjolle Mundo Obrero, as nga fletushka e linjës prosovjetike të Partisë Komuniste të Austrisë, Volksstimme. Kjo heshtje kolektive ngjante më shumë me një braktisje morale sesa me një qëndrim politik të menduar. Kur fjala mungon aty ku dhimbja është e madhe, heshtja vetë bëhet pjesë e padrejtësisë.
Në këtë mënyrë, një pjesë e së majtës evropiane – që dikur identifikohej me ndjeshmërinë për të shtypurit dhe që shpesh pretendonte të ishte zëri alternativ ndaj sistemit – u zbeh në trajtimin e një prej çështjeve më të ndjeshme të asaj kohe. Dhe në këtë boshllëk zëri, ndoshta ndodhi ajo që është më e dhimbshme në historinë e popujve të shtypur: që edhe kur të drejtën e kërkojnë me guxim, shumë sy shmangen dhe shumë gojë heshtin.
Dhe kështu, Kosova jo vetëm që u la e vetmuar përballë grushtit të hekurt të sistemit, por u la edhe pa zërin e atyre që në parim duhej ta mbronin. Në këtë heshtje të ftohtë mediatike, ndoshta dëgjohej më fort klithma e një populli që nuk kërkonte më shumë se dinjitetin që i takonte.
Karakteristikat e shtypit perëndimor sipas dokumentit
Në panoramën e hershme të propagandës perëndimore rreth ngjarjeve në Kosovë dhe situatës politike në Jugosllavi, spikaste një atmosferë e ftohtë vetëpërmbajtjeje, një qasje e kujdesshme, për të mos thënë e përmbajtur deri në ndrojtje. Kjo qasje shfaqej në mënyrën se si lajmi formulohej: me selektivitet të lartë, me raportime të thata faktografike, të ndërtuara pothuajse ekskluzivisht mbi burime zyrtare jugosllave, pa asnjë përpjekje për ta zgjeruar kuptimin me komentime analitike apo këndvështrime më të thelluara.
Në vend që të ndriçohej thelbi i revoltës në Kosovë, u vendos një perde e hollë informative, e cila më shumë e mbulonte sesa e zbulonte realitetin. Mungesa e qëndrimeve të qarta apo e analizave të pavarura në shumë media perëndimore nuk ishte rastësi — ajo ishte pasqyrim i një diplomacie që kërkonte të mos trazonte ujërat në marrëdhëniet me Jugosllavinë, por edhe dëshmi e një pasigurie ideologjike përballë një federate që gjithmonë kishte luajtur rolin e ndërmjetësit midis Lindjes dhe Perëndimit.
E megjithatë, nga ky peizazh i përmbajtur e i kontrolluar, disa zëra dallonin ndjeshëm. Media hungareze, ndryshe nga heshtja e zakonshme, shquhej për informim të thelluar, duke paraqitur në mënyrë shteruese aspektet negative të situatës politike në Jugosllavi.
Ajo nuk ngurronte të hapte dosjet e brendshme të krizës, të analizonte tensionet ndëretnike dhe boshllëqet e sistemit që gjithnjë e më shumë po i ekspozoheshin kohës. Pas saj, edhe Polonia u rreshtua si një zë që jepte jehonë anëve problematike të federatës jugosllave, duke ofruar një publicitet të gjerë dhe më pak të filtruar, që thyente heshtjen standarde të shtypit të huaj.
Në kontrast me këto dy vende, që guxonin të artikulonin ndjeshmëri më të drejtpërdrejtë ndaj zhvillimeve në Jugosllavi, Rumania qëndronte në një skaj të kundërt — në heshtje të plotë. Media e saj nuk dha asnjë informacion mbi ngjarjet në Kosovë, duke zgjedhur të mbyllë sytë para një realiteti që po trondiste një federatë të tërë. Kjo heshtje nuk ishte thjesht mungesë interesi, por ndoshta një heshtje politike e qëllimshme, e cila fliste shumë më shumë sesa fjalët e shkruara.
Kështu, në këtë kor diplomatik të fjalëve të matura dhe heshtjes së kontrolluar, të rralla ishin ato media që guxonin të thërrisnin të vërtetën në emër të drejtësisë. E megjithatë, ishte e pamundur që ajo çka po ndodhte në Kosovë të mbetej përgjithmonë e fshehur pas fjalëve të bardha. E vërteta, si dritë që e thyen mjegullën, po kërkonte rrugën e saj — edhe kur ajo përpiqej të shtypej me heshtje, përzgjedhje të kujdesshme lajmesh, apo komentime të munguara. Dhe çdo fjali e shkruar, çdo hapësirë e lënë bosh në faqe, ishte pjesë e betejës për ta mbajtur të vërtetën në margjinë. Por ajo nuk qëndronte më aty — ajo tashmë kishte hyrë në lëvizje.
Në strukturën e përpunuar me kujdes të paraqitjeve propagandistike e taktike të kampit lindor, dallohej qartë një ndarje e qëllimshme rolesh dhe toneve, një lloj koreografie politike që mundohej të ruante fasadën e qëndrueshmërisë përmes një loje të heshtur brenda vetes. Kjo ndarje e roleve nuk ishte as spontane dhe as e paqëllimshme – përkundrazi, ajo buronte nga një nevojë strategjike për të amortizuar ndikimin që ngjarjet e trazuara në Poloni kishin filluar të ushtrojnë mbi strukturat politike të brishta të vendeve të tjera të kampit socialist.
Lëvizja “Solidaritet”, e cila kishte tronditur themelet e sistemit polak dhe kishte hapur një kapitull të ri të pakënaqësisë kolektive në Lindje, ishte tashmë një metaforë e frikës për shumë regjime që e ndjenin veten në fije të perit. Dhe pikërisht kjo frikë ishte ajo që e ushqente dhe e formësonte diskursin propagandistik të kampit. Kishte një ndjesi të përhapur se nëse pakënaqësia në Poloni kishte mundur të kristalizohej në një lëvizje me përmasa të mëdha shoqërore, e njëjta mund të ndodhte edhe në vende të tjera, ku shtresa e revoltës po ziente nën sipërfaqe.
Prandaj edhe ngjarjet në Kosovë nuk u panë thjesht si një krizë lokale, por si rrezik që mund të shërbente si katalizator për lëkundje të tjera në të gjithë strukturën e kampit socialist. Ishte kjo frikë që i detyroi regjimet të pozicionoheshin me kujdes, të ndanin rolet e zërave zyrtarë dhe atyre të heshtur, të lejonin ndonjë nuancë kritike aty ku mund të shërbente si valvul shkarkimi, por pa e lëshuar kurrë në themel narrativën e kontrolluar.
Kjo ndarje taktike ishte një mburojë simbolike – për të treguar se gjithçka mbahej nën kontroll, se krizat ishin të lokalizuara dhe jo përfaqësuese për sistemin në tërësi. Por nën këtë qetësi të inskenuar fshihej një ankth i madh – një ndjesi se ajo çfarë kishte ndodhur në Poloni ishte vetëm fillimi, dhe se era e ndryshimit po trokiste në çdo derë të kampit.
Kështu, Kosova nuk u pa vetëm me sytë e dhunës dhe të revoltës – ajo u pa edhe me sytë e frikës, si një jehonë që mund të zgjonte ndjenja të ngjashme në popuj të tjerë, si një ogur i asaj që regjimet përpiqeshin ta quajnë përjashtim, por që realisht po bëhej rregull. Dhe ndërsa propaganda mundohej të organizonte heshtjen e kontrolluar, vetë realiteti shpërthente si një zë që nuk mund të fshihej më nën parullat e së djeshmes.
Kjo përpjekje për të ruajtur balancat e brishta politike dhe për të frenuar hovin e ndryshimeve, doli në pah me shumë qartësi në diskursin propagandistik hungarez. Në prapaskenat e fjalëve të kujdesshme dhe toneve të matura, ndjehej një përpjekje e qëllimshme për ta ngadalësuar rrjedhën e ideve që po vinin nga përtej kufirit – ide që po shkundnin themelet e sistemit socialist vetëqeverisës dhe që po sillnin me vete frymën e një vetëdijeje kombëtare që nuk mund të fshihej më me parulla.
Në mënyrë të heshtur, por të qëndrueshme, propaganda hungareze mundohej ta bindte opinionin e brendshëm se modeli jugosllav, pavarësisht krizave që po përjetonte, duhej parë me rezervë. Jo sepse përmbajtja e atij modeli i shkonte për shtat një të ardhmeje më të drejtë, por sepse frika e ndryshimit ishte më e madhe se kuraja për të ndjekur rrugë të reja. Ajo që nëntekstin përçonte ky diskurs ishte një thirrje për ngadalësi, për përmbajtje, për një lloj mosbesimi të heshtur ndaj alternativave që mund të ndryshonin strukturën ekzistuese të pushtetit.
Veçanërisht e ndjeshme ishte çështja e zgjidhjes së problemit kombëtar në Jugosllavi – një nyje e vjetër dhe e thellë, që në vend që të zgjidhej me drejtësi dhe barazi, mundohej të mbulohej me heshtje të strukturuar. Pikërisht këtu përqendrohej edhe nervi i propagandës hungareze: ajo nuk e sulmonte hapur modelin jugosllav, por ngulmonte në idenë se trajtimi i çështjeve kombëtare përmes vetëqeverisjes dhe decentralizimit ishte një rrugë e pasigurt, që mund të çonte në shpërbërje më shumë sesa në ndërtim.
Në të vërtetë, kjo propagandë nuk i frikësohej Jugosllavisë si shembull suksesi, por ndikimit që vetë lufta e shqiptarëve në Kosovë mund të ushtronte mbi ndërgjegjen e popujve të tjerë — përfshirë pakicat në vetë Hungarinë. Ndaj, përmes fjalëve të zbutura dhe narrativave të balancuara, ajo kërkonte të ngadalësonte pulsin e një kohe që po kërkonte ndryshim, duke e mbështjellë të vërtetën me kujdes, që të mos ndizej më shumë flaka e kërkesave për identitet dhe drejtësi.
Kështu, në vend që të bëhej aleate e zgjimit politik të popujve, propaganda hungareze u shndërrua në një lloj valvule që përpiqej ta ulte tensionin jo duke zgjidhur problemet, por duke i shtyrë ato drejt heshtjes së përkohshme. Por heshtjet e tilla, sado të mirëorganizuara, nuk munden kurrë ta ndalin hovin e historisë – ajo gjithmonë gjen mënyrën e vet për të folur më fort se propaganda.
Në mozaikun e përmbajtur të propagandës lindore, qëndrimi i shteteve të tjera të kampit socialist – me përjashtime të vogla si rasti i Polonisë – ndjekte një vijë të heshtur, të kujdesshme dhe të ekuilibruar deri në ndrojtje. Qëndresa e tyre nuk qëndronte në ballafaqim të hapur me realitetin, por në një lloj diplomacie të heshtur që kërkonte ta ruante status quo-në, duke shmangur çdo thërrmijë tensioni që mund të ngjallte irritim në adresë të Jugosllavisë.
Karakteristikë për këtë qasje ishte frika e përplasjes së drejtpërdrejtë, dhe përpjekja për të mos trazuar ujërat e marrëdhënieve ndërshtetërore – marrëdhënie të ndërtuara mbi balanca të brishta ideologjike, mbi heshtje të kalkuluara dhe mbi një mirëkuptim të pashkruar që prioritet kishte stabilitetin, jo të vërtetën. Në këtë frymë, kampi socialist – “llageri” – sikur fliste me gjuhë të koduar, ku çdo fjalë duhej të maturohej dy herë, e çdo referencë për ngjarjet në Kosovë të shmangej me kujdes.
Ishte një qëndrim që më shumë i ngjante një vallëzimi rreth së vërtetës: një përpjekje për të mos parë, për të mos komentuar, për të mos lidhur atë që ndodhte në rrugët e Kosovës me realitetin më të gjerë të shpërbërjes së barazisë në vetë federatën jugosllave. Sepse për ta, çdo lidhje që do të bëhej ndërmjet kësaj revolte dhe problemeve të brendshme të sistemit socialist, do të ishte si një pasqyrë e padëshiruar që do t’u vinte përballë edhe vetes së tyre.
Në vend të reflektimit të ndershëm, zgjidhnin rrugën e heshtjes taktike. Në vend të analizës, ndalesën. Dhe në vend të solidaritetit me një popull që po kërkonte drejtësi, përfaqësonin një qëndrim të ftohtë neutraliteti që kishte më shumë frikë nga pasojat politike sesa ndjeshmëri për vuajtjet njerëzore.
Kështu, propaganda e këtyre vendeve nuk ishte as shpërfillëse, as ndëshkuese – ajo ishte thjesht e ngrirë, e ngurtë, një përzierje e heshtur frike dhe indiference, që i bënte jehonë më shumë stabilitetit të rremë sesa zërit të së vërtetës. Dhe ndoshta, në këtë heshtje kolektive të llagerit, qëndronte një nga pasqyrimet më të qarta të asaj kohe: se sistemi kishte filluar të dridhej jo vetëm nga protestat, por nga vetë frika për të folur për to.
Në horizontin e fjalëve të matura dhe toneve të përcaktuara me kujdes, u ndërtua një përpjekje e qëllimshme për të krijuar përshtypjen se mes kampit socialist dhe Jugosllavisë sundonte një “miqësi e sinqertë”, një ndjenjë vëllazërimi ideologjik që mbështetej në solidaritetin e deklaruar dhe jo në ndjeshmërinë e vërtetë për realitetin në terren. Ishte një iluzion i kultivuar me kujdes, një miqësi që më shumë jetonte në deklarata sesa në thelb, dhe që shërbente si mbulesë për heshtjen e qëllimshme përballë problemeve të brendshme që po rëndonin gjithnjë e më shumë federatën jugosllave.
Në këtë qasje, u bë një përpjekje sistematike për të zbehur çdo theksim të dukurive negative – si krizat ekonomike, tensionet ndëretnike apo padrejtësitë e shumta që rëndonin mbi popuj të caktuar, e sidomos mbi shqiptarët e Kosovës. Mendimi që dominonte ishte se ekspozimi i këtyre plagëve do të dëmtonte jo vetëm imazhin e Jugosllavisë, por më shumë se kaq – do të rrezikonte vetë arkitekturën ideologjike të socializmit në përgjithësi.
U krijua kësisoj një klimë ku e vërteta nuk thurej me fjalë të qarta, por me fraza të heshtura, ku realiteti nuk pasqyrohej, por selektohej. Kritikës iu vendosën kufij, komenteve iu vesh një gjuhë diplomatike, ndërsa analiza u zëvendësua me retorikë të mbyllur. Sepse frika që pasqyra e Kosovës të bëhej reflektim i gjithë sistemit ishte më e fortë se vetë bindja në drejtësinë e asaj që predikohej.
Mbi këtë sfond të heshtur, përpjekjet për të ruajtur aparencën e miqësisë u shndërruan në një skenografi politike, ku fjalët e buta zëvendësonin ndjeshmërinë dhe ku ruajtja e sistemit ishte më e rëndësishme sesa drejtësia për popujt që vuanin brenda tij. Dhe kështu, ndërsa në sytë e opinionit ndërkombëtar mundohej të projektohej një solidaritet i sinqertë, në rrënjët e këtij bashkëpunimi ideologjik qëndronte një kompromis: që më mirë të heshtet për të vërtetën, sesa të tronditet iluzioni i unitetit socialist.
Por e vërteta, sado të vonohet, s’mbetet përjetësisht nën hijen e marrëveshjeve të pashkruara. Ajo ka natyrën e dritës — që përtej propagandës, përtej heshtjes së organizuar dhe përtej miqësive të simuluara, gjithmonë kërkon hapësirën e vet për të ndriçuar atë që për shumë kohë është mbajtur në terr. Dhe Kosova ishte pikërisht ajo dritë e pakëndshme për sistemin, por e domosdoshme për të vërtetën.
Duke pasur parasysh zhvillimet në Hungari e Poloni – dy vende ku zërat kritikë ndaj situatës politike në Jugosllavi kishin nisur të thyejnë heshtjen ideologjike – një element tjetër del në pah në mënyrë të nënkuptuar dhe të kujdesshme në sjelljen propagandistike të kampit socialist: qëllimi për të mos e apostrofuar drejtpërdrejt rolin e Shqipërisë në ngjarjet e Kosovës. Në një klimë politike ku çdo fjalë peshohej me kujdes dhe çdo qëndrim fshihej pas frazave diplomatike, ky qëllim nuk ishte rastësi. Ishte një taktikë e menduar, një hapësirë e lënë qëllimisht bosh, një heshtje strategjike që synonte të mos mbyllte dyert e një afërsie të mundshme – të një rikthimi të Shqipërisë nën hijen e llagerit. Në këtë heshtje, nuk kishte as akuzë, as përkrahje, por vetëm një qëndrim të përmbajtur që pretendonte të ruante një kanal të hapur për një dialog të mundshëm në të ardhmen.
Në vend që të artikulohej qartazi ndonjë qëndrim kritik ndaj Shqipërisë, propaganda lindore zgjodhi rrugën e “neutralitetit” – një neutralitet që më shumë ngjante me durimin politik sesa me paanshmërinë morale. Ata që e mbanin këtë qëndrim nuk e shihnin Shqipërinë thjesht si një shtet të vogël rebel, por si një hallkë të ndarë nga zinxhiri i tyre ideologjik, që ndoshta një ditë do të mund të lidhej sërish.
Dhe pikërisht për këtë arsye, për të mos e shtyrë më larg këtë hallkë, për të mos i mbyllur portat e kthimit, u shmang çdo përmendje e drejtpërdrejtë për ndikimin e saj në ngjarjet e Kosovës. Kosova duhej trajtuar si një çështje e brendshme jugosllave, e zhveshur nga çdo kontekst më i gjerë rajonal, sepse ndryshe do të hapej rruga e një përplasjeje të re politike që mund të përjashtonte përfundimisht mundësinë e Shqipërisë për t’u afruar me kampin socialist.
Kështu, në heshtjen e qëllimshme ndaj Shqipërisë fshihej një shpresë e fshehtë, një kalkulim politik, një pritje e zgjatur në emër të asaj që ndoshta nuk do të vinte kurrë. Por ndërsa llageri rrinte në pritje të një afërsie të mundshme, Shqipëria tashmë kishte ndërtuar identitetin e saj politik – të pavarur, të ashpër dhe të pathyeshëm në doktrinën e vet. Në këtë dritë, heshtja e kampit socialist nuk ishte shenjë paanshmërie, por shenjë diplomacie të llogaritur, që në vend të përballej me realitetin e ndërlikuar të rajonit, preferonte të qëndronte në një pritje të papërcaktuar, ku gjithçka mund të ndodhte – përveçse të thuhej e vërteta deri në fund.
Në rrjedhën e bisedave të mbyllura, në tavolina të heshtura diplomatike dhe diskutime të mbyllura në korridoret e Evropës Perëndimore, shpeshherë theksohej një qëndrim që mbante gjallë frymën e Luftës së Ftohtë: nevoja për një “qëndrim të fortë dhe të vendosur ndaj kontrarevolucionit”. Ishte kjo një frazë që tingëllonte si një arsyetim i gatshëm, një justifikim i rafinuar për të mos e vënë në pikëpyetje politikën e brendshme të Jugosllavisë, madje edhe kur ajo përplasej me realitetin e hidhur të represionit dhe dhunës në Kosovë.
E pikërisht këtu qëndronte edhe paradoksi i madh: ndërsa në dhomat e mbyllura flitej për stabilitet dhe qëndrueshmëri përballë “rrezikut kontrarevolucionar”, në terren, gazetarët evroperëndimorë – ndryshe nga pritshmëritë për investigim dhe ndriçim të së vërtetës – treguan një ftohtësi të thellë ndaj ngjarjeve që trazonin Kosovën. Nuk pati zë që të ngrihej, nuk pati sy që të kërkonte ta shihte realitetin përtej parullave zyrtare. Ata që duhej të shkruanin me ndershmëri, heshtën. Ata që duhej të shihnin me syrin kritik të reporterit, zgjodhën të mos shihnin fare.
Është karakteristike kjo mungesë interesi, që nuk ishte rastësi, por një zgjedhje e qëllimshme: asnjë përpjekje për të organizuar ndonjë vizitë në Kosovë, asnjë insistim për të parë me sytë e tyre rrugët ku protestonin të rinjtë shqiptarë, burgjet ku shuheshin zëra, qytetet që përmbyteshin nga autoblinda dhe heshtja. Kosova, për ta, mbetej në plan të dytë – një temë që më mirë të mos hapej, që më mirë të harrohej në labirintin e analizave gjeopolitike dhe prioriteteve diplomatike.
Dhe kështu, vendi ku ndodhnin ngjarje të mëdha, ku një popull klithte për të drejtën e vet, u zhyt në margjinën e interesit mediatik ndërkombëtar. Një heshtje që nuk ishte as neglizhencë, as harresë, por pjesë e një kalkulimi të ftohtë politik. Sepse për shumë vende të Perëndimit, më e rëndësishme ishte ruajtja e balancës me Jugosllavinë si një shtet “i veçantë” në mes të dy blloqeve, sesa të dëgjohej zëri i një populli që kërkonte lirinë e vet.
Në këtë heshtje, gazetaria humbi misionin e saj moral. E Kosova, në vend që të jehonte në titujt e mëdhenj të gazetave evropiane, mbeti në rreshtat e fundit, e shtypur dyfish: nga pushteti që e burgoste dhe nga bota që zgjodhi të mos e shihte. Dhe pikërisht kjo heshtje, kjo mospërfillje, u bë një tjetër dhimbje për këtë tokë – një heshtje që dhembte po aq sa dhuna, sepse vinte nga ata që duhej të flisnin.
(vijon)
