Shënime nga Moikom Zeqo për Frederik Rreshpjen dhe artin e tij, marrë nga profili i Moikomit në Facebook, që mbahet nga i biri, Epidamn Zeqo.
Frederik Rreshpja ishte poet i talentuar, por si njeri ishte i paaftë për të menaxhuar e mbajtur veten. /sqarim nga AÇ
“Frederik Rreshpja ka lindur në 19 korrik 1940 në Shkodër. Në vendlindje ka kryer arsimin e mesëm, pastaj ka punuar arsimtar në fshatrat e Shkodrës, pastaj nëpunës, përgjegjës kulture etj. Poezitë e para i ka botuar në fillim të viteve ’60 të shekullit të kaluar. Në vitin 1967, pati sukses të veçantë më vëllimin poetik “Rapsodi shqiptare”. Eshtë marrë me publicistikë dhe ese letrare.
Për shumë vjet, ka qenë i burgosur për bindjet politike dhe jeta e tij ka qenë shumë e trazuar. Në vitin 1991, ishte kryeredaktor i gazetës “ORA” si edhe kandidat për deputet. Nga viti 1992, ai ishte president i shtypshkronjës “Europa”. Ka qenë edhe drejtor i revistës kulturore-letrare “Europa” dhe i gazetës “Lajmi i mbrëmjes”.
Në vitin 2000, ai ishte i rrënuar ekonomikisht. Nuk dihet se ç’u bë me pronësinë e shtypshkronjës që posedonte, ai fliste për mashtrime që i kishin bërë, ndonëse unë e kam ruajtur një kopje të një dokumenti të noterizuar, që ia jepte shtypshkronjën në përdorim Sadat Brahjas, dhe ky i fundit ishte e detyruar t’i jepte 700 mijë lekë të vjetra në muaj.
Nuk di përse nuk funksionoi kjo marrëveshje, Frederiku përjetoi Odisenë e një varfërie të skajshme të mbetjes nëpër rrugë, kjo pikë duhet sqaruar mirë, duhet të dalë përgjegjësia e njerëzve, të cilët e çuan në këtë gjendje apokaliptike.”
Moikom Zeqo, Shkurt 2006
“E pamundur, e pamundur, e pamundur të rikujtoj të tëra hollësirat. Koha është rrafshuese. Megjithatë, më kujtohet babai i Frederikut, të cilit ai i ngjante, me flokë dhe mustaqe të thinjura, më kujtohet nëna e tij të cilin ai e adhuronte “Eshtë Perëndia ime”, më kujtohen motrat e Frederikut që kanë vdekur, Neta, Pashka, Ciata. Çuditërisht, në shtëpinë e tij, në oborr lulëzon akoma edhe sot, një shegë e vjetër e mbjellë nga dora e Hilë Mosit.
Familja e Rreshpajve është me origjinë nga Dukagjini legjendar. Kam qenë me qindra herë në shtëpinë e tij në Shkodër, vëllezërit e tij Keli dhe Gjoni, për një çudi që nuk e kam kuptuar kurrë asnjëherë, përherë më kanë thirrur “Xhaxhi Moikom”. Në rininë e tij, Frederik Rreshpja kishte talent edhe për pikturë. Në 1970, më ka bërë edhe mua një portret vizatimi, si edhe më ka kushtuar një poezi. Më vonë, bëri një portret të nënës.
Ky njeri, kishte kultin e nënës, nuk ma merr mendja që në jetën e tij – dhe këtë, nuk di ta shpjegoj, të ketë patur ndonjë femër tjetër. Përveç personazhit beatriçian, të shpikur prej tij dhe të quajtur Lora. Sa pikëllim, sa mungesë dashurie ka patur në jetën e këtij njeriu! Por tani, ai është i qetë. Hera e parë që ai shijon paqen, atë paqe që ai e mëtonte i etur.
Biografia e tij e paqetë u mbyll në moshën 66-vjeçare. Mund të rronte edhe më tepër. Por ne vetëm mund të shprehemi, ashtu siç thonte dikur Homeri, “se kjo gjë, është në duart e Zotave”.
Frederik Rreshpja është rikthyer në fëmijërinë e tij, kur mahnitej nga bjeshkët, sepse ai nuk ka nevojë për purgator, as për hapësira të ndërmjetme, plot gjemba dhe mosmirënjohje, ai shëtit në vise kinse të panjohura, por që i kishte zbuluar shumë kohë më parë, të fantazisë dhe të vdekjes, ai la gjurmë delikate si ato të kaprojve përrallorë, ai artikuloi poezi dhe figura, të cilat mund të vërtiten sipas një muzike pitagorike qiellore në amëshim.”
“Para dy ditësh, në muzg më mori një njeri i panjohur në telefonin celular. “Jeni Moikom Zeqo?”. Po, – iu përgjigja. “Eshtë një njeri i rrëzuar përdhe në asfalt, është duke vdekur. Më përmendi emrin tënd dhe numrin e celularit”. “Ku ndodheni tani?”. “Një kafene pranë kullës së Sahatit, në qendër”. “Po vij, menjëherë”.
U nisa me ngut, në një kafene e gjeta atë qytetarin, i cili më telefonoi dhe pranë tij Frederik Rreshpen të sfilitur, me një zbehtësi të frikshme. Mesa duket, kishte pësuar një atak, merrte frymë me vështirësi, megjithatë fliste në mënyrë aq haluçinative, me fraza shpesh pa lidhje, si në jerm mitologjik. Kishte ardhur fill i vetëm nga Shkodra në Tiranë në mëngjes. Mbante në qafë të lidhur një çantë të vogël, ishte i përhumbur, vetëm sytë i shkëlqenin.
“Unë kam gjetur stemën e artë të Princit të Spanave, Moikom – më tha”. “Ti e di, që kam patur dikur një djalë, nuk e kam marrë vesh se ku është asnjëherë. Edhe Lorën, të vetmen femër që kam dashur në jetë, ma kanë rrëmbyer. Patjetër, që kanë vdekur. Nuk kam absolutisht asnjë njeri. Çudi si nuk vdes edhe unë. Do të shpëtoja njëherë e përgjithmonë”.
I tronditur, e shihja mikun tim, që e njihja kaq mirë. Hija e tij, lëvizte tani vetëm në viset e miteve, ku kinse kishte gjetur stemën e artë, fliste për një fëmijë që s’e kishte patur kurrë dhe për një të dashur që s’e kishte patur kurrë. Vitet e fundit, vetëdija e tij ishte e dyzuar, nuk orientohej më në realitetin e përditshëm, hynte dhe dilte nga mbretëria e fantazisë, thoshte gjërat më të çuditshme dhe më të pabesueshme, me një pikëllim biblik, ngatërronte kohërat, shpikte subjekte dhe ngjarje që nuk kishin ndodhur, fliste për persona dhe personazhe të krijuar nga lënda e poezisë, përmendte cironkën proverbiale të De Radës së vdekur, mendja e mjegulluar e tij megjithatë ishte plot dritë.
Nuk i shërbenin më fjalët me kuptimet e tyre të drejtpërdrejta, bënte një metaforizim të skajshëm të sendeve dhe universit. “Si mendon ti Moikom, jam gazetar apo poet?” – “Pa dyshim që je poet”. “Pse vallë u largove nga Shkodra?” – “Unë vetë u nisa, para disa ditësh në Shkodër” – “Pse u ktheve? Ku do të rrish këtu në Tiranë? Duhet patjetër të kthehesh në Shkodër”.
Së bashku me qytetarin e panjohur (nuk e mësova emrin e tij), duke e mbajtur nga krahët gati pezull, ishte krejt i pafuqishëm për të ecur, e çova në një hotel, i cili ishte i ngrohtë, pagova hotelin dhe mora në telefon nipin e tij Dashin, djalin e motrës, Ciatës. I thashë nipit që të vinte ta merrte të nesërmen në mëngjes sepse ishte në një gjendje kritike si asnjëherë.
Gjatë këtyre viteve, e kam çuar Frederikun në spital disa herë, duke e shpëtuar nga vdekja e sigurtë. I kam bërë të gjitha përpjekjet për ta ndihmuar, disa herë e kam çuar në azile, kam shkruar letra për kryeministrat, për Presidentët, për ministrat e Kulturës që t’i nxirrnin një pension të veçantë, gjë që ai e meritonte plotësisht. I rrënuar, pa para, tejet i sëmurë, ai përjetoi ditët dhe netët e vështira, për të vdekur në mjerim.”
“Me Frederik Rreshpen jam njohur afro 40 vjet më parë. E kam ruajtur përherë miqësinë me të, ndërsa shumë të tjerë, nuk e ruajtën dot këtë miqësi. Rreshpja spikati që në fillim si një poet me një talent të çuditshëm, enuin, krejtësisht modern. Përveç poezive, ai shkroi përalla të denja për vetë penën e Oskar Uajldit. Kishte energji të mëdha, ndonëse nuk ishte asnjëherë ambicioz, tepër i shkujdesur, moskokëçarës.
I lirë në mendime, rebel i pandreqshëm dhe i pathyeshëm në çdo kohë, aventurën e artit e plazmoi në dizonancë me aventurën e jetës, pikërisht si shprehje të lirisë ekzistenciale. Kundështar i diktaturës, ai përjetoi gati 20 vjet si i burgosur politik, i harruar dhe i pabotuar, përherë më një identitet të spikatur antikonformist, sfidant i llojit rembojan.
Jo rastësisht i lindur në Shkodër, e cila mund të quhet një kryeqytet letrar i Barletit dhe i Bogdanit, i Fishtës dhe i Mjedës etj, pas vdekjes së Migjenit të madh, Frederik Rreshpja është talenti më i shquar që ka dalë nga kjo trevë – mitër e poezisë së shqetësuar të kombit. Përveçse poet, Frederik Rreshpja ishte edhe një publicist i mprehtë – esseja e tij e gjatë “Marrëzia e Itakës”, është nga më të bukurat dhe interesantet në letrat shqipe. Ai ishte edhe prozator humorist i rrallë i traditës koniciane.”
“Poezia e Frederik Rreshpes është skema e tij nevralgjike e pashlyeshme, që dimensionohet në heshtje, delikate dhe e sigurtë, në hapësitën panteonike të poezisë dhe të artit shqiptar. Rreshpja është një poet i lindur dhe jo një poet i bërë. Eshtë shumë e vështirë ta përkufizosh me një formulë këtë gjë. Eshtë e vështirë të flasësh dy fjalë për njeriun dhe për poetin, për të cilin masmedia ka qenë një mit i papërfillshëm dhe aspak miqësor, (jo për fajin e tij), sepse krijimi i vërtetë nuk kufizohet kurrë “in medias res” dhe lavdia e rreme, është përherë periferike, ose alibia e mediokritetit.
Në këtë kohë të sodomizuar nga politika, Rreshpja bëri një sfidë elegante, duke hedhur bumerangët e tij magjikë në horizontet e figurave të kujtesës, të anticipuar si metaforë universale, për të na shpalosur në kaleoidoskop imazhesh dhe plot ngrohtësi njerëzore. Libri i tij poetik më i famshëm “Erdhi ora të vdes përsëri”, nuk është aspak një mall nekrofilik. Ai në të vërtetë nuk ka patur asnjëherë ndërmend të vdesë asnjëherë seriozisht, por të ringjallet poetikisht dhe 1000 vdekjet e tij, të vulgaritetit të jetës së përditshme, t’i konvertojë në një kohë mitike, në një dëshmi origjinale dhe të paimitueshme.
Ai ka mundur ta realizojë këtë thjeshtësisht, ndonëse përmes një drame të brendshme përvëluese, paradoksale të pafund. Kjo tregon kurajon e tij të madhe dhe një dinjitet të veçantë. Kjo të çon tek ideja e patjetërsueshme se ai nuk ka jetuar kot, se nuk mund të flitet për një shpërdorim të llahtarshëm të jetës, ajo që ishte e jashtme tek ai, nuk ishte asnjëherë e brendshme.”
“Poezia e Frederik Rreshpja është me një kod dhe një apel simbolesh dhe nënkuptimesh. Në poezinë e tij, është një finesë tepër e hollë, një delikatesë e brendshme që të habit. Të duket se trilli i metaforës de Radiane hedh argjendin e vet të kaltër tek peisazhet e ashpra alpine, onirike, në agloshet e shpellave, ku mbijetojnë perënditë ilire, tek kasollja e vjeshtës me zogj mitesh, ku fluturojnë kometat dhe alekinët, në horizonte me gruntin primitiv të shiut, tek retë dhe tek plazhet, ku Frederik Rreshpja ka mbledhur qeramikat e thyera të dashurive të lashta, aty ku, udha e vjetër rri si patkoi i fatit tek porta e shekujve. Epika nuk mungon: Koka e trimit, në dhëmbët e erës, Shpata, në duart e shiut.
Emri i Milosaos, futet tek emri i Medaurit ilir, për të gjetur dallëndyshen e humbur pas 7 bjeshkëve të Filip Shirokës, apo xhindin e vogël të përallave dhe të rrëfimtarisë popullore, nën një qiell të trishtuar, që gjëmon nga kavalëria e shirave të Eposit Verior. Për të, fëmijëria është një përrallë e shumëfishtë, atdheu i imazheve: Luanët e thyer të fëmijërisë, Punë ujë te pusi i vjetër, Mbi zjarret e trëndafilave ngroh duart Saadiu, Me turbanin prej vese.
Frederik Rreshpja pikturon si një varg Van Gog. Për të krijuar në fakt një kozmogoni ngjyrash dhe ndijimesh, ku panteizmi është edhe impresionizëm, ku ka përherë shumë fanitje fosforeshente, fantazma të shenjta të kujtesës kombëtare, kalorës anonimë të imagjinatës, detarë të qiellit, imazhe arketipalë të pashpërbërshëm, ose metafora të antropomorfizuara. Poeti është përherë një lloj Princ i Vogël ekzyperian, por i veshur me tirqe dukagjinase, binjak i Omerit të vajtuar nga Ajkuna, për të kërkuar pa pushim “detet e rrezikshëm të pafundësisë përrallore”, siç është shprehur dikur Kitsi i madh.
Por asnjëherë në këtë çlirim kufijsh dhe dimensionesh, në këtë transparencë të materies së gurtëzuar, Frederik Rreshpja nuk e humb sensin e dashurisë, sepse për të arti nuk është “një kopësht i trilluar ku kërcejnë bretkosa të vërteta” (Mariana Mur). Dhe ja, që qëniet mitike, nuk i shpëtojnë dot ironisë parësore si një birësim, si një katharsis. Homeri, stërgjyshi ynë antropoid, është një lajtmotiv, po edhe një sinkopë. Sipas Rreshpes, Homerin e bënë heronjtë më shumë sesa talenti.
Nga Eposi i Trojës, deri te Hollivudi, paradoksi të çon edhe tek Homerët e industrializuar. Ndaj Frederik Rreshpja thotë me një qetësi olimpike, bashkëkohore, të ndryshme nga tradita: E verbëta ime madhështore me syze Hong-Kong-u, Bëje një Iliadë për mua! Ky konceptim të kujton Bertold Brehtin e mençur. Frederik Rreshpja tenton të bëjë të lexueshëm një “Index exportagorium“. Ai paralajmëron për profetët e rremë: Zeusi, Atena dhe tërë zotat, duhen thyer, Për të rindërtuar duart e Fidias.”
