KRISTAQ TURTULLI
( Ngjarje e jetuar )
Të them të drejtën, s’kisha aspak dëshire të shkoja të vizitoja së dyti Greqinë, aq më tepër qytetin bregdetar të Selanikut. Kjo mos dëshirë tunduese dhe turbullirë pështjelluese, mu krijua qysh në vizitën e parë, para pesë vitesh, kur shkova takova vëllain Alfredin, i cili jetonte prej vitesh në një lagje periferike të qytetit të Selanikut.
Ndjesia e boshllëkut mu krijua qysh se autobusi ndaloi përpara doganës greke, ftohtësia dhe rëndesa e doganierëve grekë, procedura e gjatë e kontrollimit, pa ndonjë shkak, humbja e çantës sime të udhëtimit, së bashku me mjekimet, për të cilën më thanë se ishte aksidentale dhe do e gjeja kur të kthehesha.
Pas kalimit të kufirit mu shtua boshllëku në stomak dhe hidhësia e gojës. Por që u përforcua më tepër përgjatë rrugës automobilistike për në Selanik. Me qytetet e vogla, shtëpitë që kërkonin të shtynim me sup, gati me maraz njëra tjetrën, fshatrat e gërmuqura, dhe aq më tepër më zhgënjeu Selaniku, më la shije jo fort të këndshme; me plogështinë, grinë e lodhshme, gati acaruese, rrugët përdredhura, të ngucura, pallatet e vjetra, të irnosura dhe ftohtësi të padepërtueshme.
Sigurisht, atëherë takova vëllain e dashur, u gëzova shumë, u çmalla, na qeshte fytyra prej lumturisë. U ulën në një stol pranë bregut të detit Egje dhe kujtuam fëmijërinë tonë të varfër, por të bukur, familjen tonë të madhe. Prindërit tanë të dashur, babanë shtatlartë, hijerëndë, të mençur, të vuajtur, nënën tonë trupvogël, flokë bardhë, fjalëmbël, duarartë. Me trishtim dhe qeshje të lehtë në buzë kujtuam shitjen e bajameve me kripë, në lokalet e lagështa të qytetit, për bukën e gojës, në moshë fare të njomë. Psherëtimë dhimbshëm kur kujtuam patriotizmin, mirësinë, bamirësinë e familjes sonë dhe si shpërblim përndjekjen paradoksale të familjes nga diktatura. Stoicizmin e atit tonë, presionet dhe operacionet e qëllimshme që i bënë në trup babait hafijet e sigurimi i shtetit, etj, e të tjera.
Mbanim vesh, në heshtje ujin e shkumëzuar të detit Egje që rrihte bregun me potere, psherëtimë dhe, të menduar shtuam:
’Eh çfarë nuk do bënim për takuar, biseduar, çmallur me prindërit tanë të mirë!’
Kujtuam gjithashtu shtëpitë karakteristike, rrugët pastra me kalldrëm, të qytetit tonë të dashur, mbasi vendi tënd, qyteti i lindjes, sido që të vejë puna është i shenjtë.
Çuditërisht mbas nesh dergjej mugëtira. Selaniku më dukej sikur fliste përçart dhe, ambienti më la ndjesinë e thellë të boshllëkut. Ndërsa uji i turbull i detit Egje, më dukej sikur kafshonte bregun me inat, ngaqë nuk mund të shprehte fjalët e pathëna të mërgimtarëve dhe ikte me nxitim mbrapssh.
Ky vend aq i përfolur, për vite dhe dekada, më krijoi ndjesinë sikur mbarte një brengë të madhe, trishtim, klithma të uritura, vështrime të hidhëta, të turbullta, mbetura si peng i rëndë, diku larg, përtej maleve. Me erëra të marrosura që vinin furishëm prej detit të rënduar të mallit, rrihnin dhe fshikullonin pa ndërprerje orë e minutë. Shpresa të venitura, gati të çmendura, mbërthyer nga vargonjtë e vdekjes.
Por gjithsesi me gjithë këto përshtypje dhe mëdyshje, më duhej të shkoja pa tjetër në qytetin e Selanikut. Më nxiste dhe më shkundte zëri i brendshëm shpirtëror, dashuria vëllazërore, urdhri sublim i prindërve, ndërruar jetë, vite më parë, varrosur në dheun e amshuar, të tokës amë. Zëri i gjithë familjes më urdhëronte të merrja udhën për në Selanik, të vija një tufë me lule në varrin e vëllait tim të dashur Alfredit që ndërroi jetë para një viti, shkaktuar prej virusit dhe mbyllur rrugët e lëvizjes.
Një miku im kur pa dyzimin tim dhe, domosdoshmërinë e ikjes u tregua i gatshëm të më shoqëronte, dhe shtoi:
-Diku afër Selanikut jeton vajza ime, Maria.
-S’ma merr mendja t’ia kesh venë ti emrin Maria? E pyeta.
-Oh, jo,- mu përgjigj:-Kur lindi i vunë emrin Albana. Por kur u martua me një grek, e vjehrra e pagëzoi dhe i vuri emrin që mban sot, Maria.
-Ok, nuk ka problem, – i thashë, për të mos i lënë ndonjë shije të hidhët.
– E d. Vajza ime Maria do na ndihmojë në gjithçka. Siç të thashë është martuar me një grek, ka lokal, bar- restorant, dhjetëra rrënjë ullinj dhe tokë të punueshme. Kanë dhe një vajzë 20 vjeçe.
– Oho! Më bëhet shumë qejfi që është rregulluar kaq mirë bija jote, – i thashë.
– Hëm, një farë lloji,- ma ktheu miku im me bezdisje dhe, në mënyrë enigmatike.
Nuk i kushtova rëndësi përgjigjes së mikut ngaqë mu kujtua thënia shumë domethënëse për krenarinë, dinjitetin Korçar, Shqiptar si dhe monedha e fuqishme shqiptare që qarkullonte në mesin e viteve 30 të shekullit të kaluar, ndaj nuk mu ndenj pa ja thënë:
-Keni dëgjuar besoj, dikur thuhej; nëse të digjet Selaniku i mugët e bëjnë tre herë tregtarët korçarë, por nëse digjet Korça e dritës, Selaniku s’ mund të bëjë qoftë dhe një rrugicë të Korçës.
Miku im nënqeshi me keqardhje dhe tha:
-Eh, o mik! Kanë rrjedhur shumë lumenj të turbull qysh atëherë dhe janë shkatërruar të gjitha digat. Ne korçarët dikur krenarë, erdhëm varfanjakë, shërbëtorë këtu në Selanik dhe gjetkë.
– E di, – fola ultas dhe, me nostalgji mendova: Sikur Korça ime të kish mendje të kthjellëta, një çikë det ose liqen do ishte qyteti më i mrekullueshëm në botë. Sidoqoftë edhe kështu, është qyteti më karakteristik dhe për këtë ka meritë të veçantë familje ime Turtulli.
Në Selanik mbërritëm rreth orës 4 mbasi dite, ishte kohë e vranët. Shiu i vrullshëm, na detyroi të vraponim deri në stacion për të shpëtuar nga qullja prej shiut të rëndë.
Në hollin e stacionit na priste e bija e mikut tim, Maria. E mbaja mend të vogël, të hajthme, fytyrë ëmbël, sytë e zinj si ulliri, të mrekullueshëm, por tashmë ishte mëso grua e hijshme, trup lastar, syzezë, të mrekullueshëm, kur të ngulte sytë zinj e të thellë dukej sikur shihje brenda tyre detin Egje, me gjithë ishujt e shumtë.
Maria me merakun e lodhjes të atit prej udhëtimit, ngulmoi të na çonte në shtëpi hanim një kafshatë bukë dhe të çlodheshim.
Iu luta vajzës së mikut, së pari, të më ndihmonte të shkoja në varrin e vëllait, nuk doja të na zinte nata, sepse të nesërmen shpresoja të gjeja çantën dhe të kthehesha përsëri në Korçë.
Për shkak të trafikut të rënduar rruga te varrezat zgjati afro një orë.
Kur mbërritëm në varreza çuditërisht shiu pushoi. Përpara meje u gjend varri i thjeshte i vëllait.
’Eh çfarë nuk do bëja o vëlla për të takuar, biseduar, çmallur me ty.’ I fola me zë.
Mu bë sikur dëgjova një uturimë të brendshme, shungullimë dhe lëvizje dheu. Një hop besova vërtet, më dëgjoi vëllai dhe, i shkathët, energjik siç ish dikur, u ngrit nga varri dhe më buzagazin e bukur në buzë u shfaq i hijshëm dhe qëndroi përpara meje, Me zërin e mrekullueshëm bas bariton nisi të këndonte këngën që kish aq shumë për zemër: ’Dua më shumë Shqipërinë.’ Gjithë ambienti përreth u përshkëndit. Zëri i bukur, madhështor i vëllait pushtoi gjithë hapësirat, detin Egje, mpaki legjendat e lashta greke, sirenat të pështjelluara u fshehën në ujë, ndërsa Selaniku u mblodh i humbur, i hutuar dhe u gërmuq nëmugëtirë.
Vëllai heshti një hop dhe zë lodhur tha:
‘Eh o vëlla e duam shumë atdhenë, por na bënë të vuajmë dhe na përzunë disa dreq politikanë sharlatanë, pa din e pa imanë!’
U shtanga dhe fërkova sytë e lodhura. Doja të flisja, ta qetësoja, ti thosha që pas dimrit vjen pranvera. Por a do vinte vërtet pranvera? Vallë e gënjeja. Vëllai gjatë jetës së tij, nuk pa ndonjë pranverë. Të përtejshmit nuk i hanë aq kollaj gënjeshtrat, mëria tyre është e gjatë dhe e tmerrshme.
Mu kujtua e një moment nga jeta e tim vëllai: Në vitin 1989 u nderova me çmim vjetor për novelën ANA. Me disa miq u mblodhëm në klubin e lidhjes festuar çmimin. Më afrohet një zonjë e hijshme me buzëqeshje të bukur. Më zgjat dorën topolake dhe pyet:
‘Kristaq Turtulli, urime për çmimin. Nga mbiemri duhet të jeni Korça, hë?’
‘Po nga Korça,’ i them.
‘Të njihemi, quhem Rozmari Jorganxhi.’
Dëgjuar emrin kësaj gruaje të lartë, mjeshtre korit. Im atë atin e saj Gaqo Jorganxhiun e kishte mik.
‘Mbiemri juaj një kujton një djalë jashtëzakonisht të talentuar. Qysh atëherë, kanë kaluar vite por s’mund ta harroj atë zë të mrekullueshëm. Si tani më kujtohet, përfundova provat e korit dhe dola në korridor, nga dhoma ngjitur dëgjova një zë bas-bariton, më shtangu. Prita derisa përfundoi zëri së kënduari, hyra brenda. Pranë pianos pashë një djalosh të pashëm, fare të ri.
‘Nga jeni dhe, si quheni?’ pyeta djaloshin.
‘Nga Korça, quhem Alfred Turtulli.
‘Ah, jeni prej të TURTUJVE. More djalë, keni zë të bukur, të rrallë. Që sot do bëj kërkesë tu marrin në Opera. Ja kështu, bëra disa kërkesa radhazi në komitet, ministri. Vonë erdhi përgjigje nga Korça: Personin që kërkoni s’lejohet të këndojë në Opera, familje e deklasuar’. Eh! Nga bëhet tani ky djalë zë mrekullueshëm?’
‘Si të gjithë, punon, jeton,’ i thashë.
Rozmaria, luajti kokën e menduar dhe tha:
‘S’është aq thjesht të thuash atë fjalë. Zë si i vëllait tënd Alfredit, nuk ka pasur dhe nuk do ketë në Opera.’
‘Por ai zë i bukur i vëllait që humbi, tani është bërë erë,’ fola kryeulur para varrit të tij.
Rreth meje dergjej një qetësi e thellë dhe toka merrte frymë ngadalë. U ula në gjunjë dhe duar dridhur sy përlotur vura një tufë me lule, bëra respektin shpirtëror ndaj vëllait tim të dashur.
Eh o vëlla, pse duhej të ish veç një imazh, lojë e mendjes së lodhur dhe zemrës sime të malluar.
Mu kujtua gjithashtu takimi i fundit, para pesë vjetësh. Ulur në stol pranë bregut të detit Egje, vëllai zë shuar gati si pëshpërimë më tha:
’Ky qytet të ha si molë, kudo mbart djallëzinë. Me vjen të rrëmbej shpirtin dhe të zhdukem…’
E pashë habitshëm dhe u grinda me inat, më shumë me veten se me të:
‘Ç’thua vëlla, të lutem! A mund ta mposhtë djallëzia greke një burrë stoik dhe energjik si ty?!’
‘Hëm! Ti e di më mirë e se unë, emigracioni kështu e ka, – ma ktheu vëllai në mënyrë enigmatike, dhe qeshi shpenguar. Unë vazhdoja ta vështroja ngulët dhe ai për të më qetësuar, luajti syrin ëmbëlsisht, si të më thoshte:
‘O vëlla e kisha me shaka.’
Dhe unë bëra sikur u qetësova.
Qielli filloi përsëri të rëndohej prej reve të zeza, të dendura, Maria, bija e mikut tim na tha të shpejtonin, mund të çatiste shiu nga çasti në çast. I thashë nëse mundej të më ndihmonte të gjeja ndonjë hotel. Ajo pa nga i ati dhe qeshi ëmbël dhe pa më kthyer përgjigje i bëri shenjë shoferit të ngiste makinën drejt vrenjtësirës së lodhshme të qytetit të Selanikut.
Maria, vajza e mikut e kish shtëpinë në anën e kundërt, 15 kilometra larg qytetit të Selanikut. Kur filluan të binin pikat e para të mëdha të shiut, shoferi ndaloi makinën përpara një shtëpie të lartë, dy katëshe, me verandë të madhe, mbuluar me tendë.
-Hë, erdhe, – foli një zë grykor bijës së mikut, në gjuhën greke që pas banakut, dhe u vërtit me ngathtësi. Ish i shoqi, greku, një burrë shumë i shëndoshë, përtej bluzës së portokallinjtë i shpërthente barku i madh si kacek. Flokët gjysmë të zbardhura, të pakrehura, i qëndronin të ngritura përpjetë. Burri grek më ngjau ari i shkalafitur, përpara Zanës së malit, Maries, bijës së mikut tim.
Me syrin tim dhe mendësinë kanadeze, përpara kësaj kamje dhe pasuri që kish bija e mikut tim, një farë mënyre pranohej kompromisi dhe bashkëjetesa e gjatë me burrin grek të dhjamosur dhe shkalafitur, aq me tepër tashmë i lidhte dhe vajza e rritur e mençur, e bukur si drita. Siç mora vesh më vonë e bija e Maries, me emrin Kaliopi, ishte në vitin e tretë të universitetit për ekonomik.
E kundroja me kënaqësi bijën e mikut tim të hershëm kur u shërbente klientëve grekë, lëvizte si flutur nga një tavolinë në tjetrën, shoqëruar me buzagazin e ëmbël. Kështu e mbaja mend që të vogël të shkathët, të papërtuar, me buzagaz in e hijshëm në fytyrën klasike ovale, shqiptare.
Pasi hëngrëm darkë duke soditur shiun që derdhej furishëm në rrugë, mendoja që dhe jeta e njeriut është si ky shi. Dëgjova te bijën e mikut tim që tha:
-Po jeni të lodhur, mund të flini.
Unë përsëri ngulmova të shkoja në hotel, por ajo pa më kthyer përgjigje, me buzagazin e ëmbël në buzë, na shoqëroi në një dhomë me dy shtretër, shtruar me kujdes, çarçafë të pastër të bardhë borë. U tundova dhe pranova të flija aty, ku mund ta gjeja më mirë.
Nga ballkoni, përmes shiut të dendur, miku im më tregoi oborrin e madh dhe një shtëpi të vogël diku përtej, në cep, lyer me sherbet gërqele, por tashmë të irnosur, gërmuqur nga koha, qyngji i zi dilte përtej dritares, si relikë e vjetër, njëlloj si shtëpitë fshatare në Shqipëri.
-Kur ime bijë u martua me grekun, në atë kasolle i gjeti dhe, jetoi së bashku me prindërit e tij,- më tha miku im.
-Vërtet?!
-Po, po, ja, në atë kasolle. Me mundin dhe djersën e saj, duararta ime bijë ndërtoi këtë shtëpi të madhe që sheh.
– I lumtë!
– Eh o mik, ç’i sheh syri i bën dora. Flori e kam këtë çupë, flori.
– Më behet shumë qejfi për këtë vajzë që ke.
-Hëm!- ia bëri i vrenjtur miku im dhe shtoi:- Le tërë atë punë të madhe, por i bëri hyzmet vite me radhe edhe vjehrrit, atit të burrit që ishte ulok.
U shtriva në shtrat dhe vendosa duart nën kresë. Ndjehesha i mbushur, emocionuar dhe i trishtuar në kujtimet e paharrueshme me vëllain tim të ndjerë Fredin, që ndërroi jetë ashtu papritur dhe, unë nuk munda të shkoja në varrim, për shkak të korona virusit. Për mua ishte dhe mbetet vëlla i rrallë, shpirtgjerë, që asnjëherë nuk dinte të prishte qejf. Ndaj doja të shprehesha, të tregoja kujtime, momente nga jeta me vëllain tim të dashur dhe të paharruar, por miku im s’ më dëgjonte, i gjezdiste mendja gjetkë.
– Më vjen keq për time bijë,- më tha më në fund dhe rënkoi. U ktheva ngadalë dhe vështrova ngulët drejt tij. Ndërsa ai vazhdoi.:
– Ta dish o mik, për këtë vajzë të mirë, zemër flori xhani im ma di.
-Të vjen keq, e përse?- i thashë gati i nervozuar. U ngrita ndenjur dhe shtova: – O mik, sido që të vejë puna, vajza juaj, e ka të siguruar jetën, me gjithë këtë kamje, pasuri dhe, me një çupë të bukur si dritë.
-Pikërisht ngaqë nuk e ka asgjë të siguruar prandaj më vjen keq.
– Nuk ju kuptoj?!- i thashë:- Fol më shkoqur.
-Hëm, ke të drejtë. Siç e pe, ka burrë të shëndoshë, mezi lëviz, dembel. Nuk e ndihmon për asgjë, vetëm të hajë, të përtypet si derr e ka mendjen gjithë ditën. Çupa ime punon, e vetme që në pikë të mëngjesit deri në darkë. Lëre punën në lokal por dhe në pushimin e drekës në vend të qetësohet për veten, shkon përkujdeset për ullinjtë e tokat e grekut. Të thashë, për punë s’ ja ha njeri shkopin…
-Edhe?!
-Eh o mik… e keqja është se ai mut grek nuk i ka bërë akoma pasaportizimin, domethënë s’i jep nënshtetësinë greke. Tani vonë e mora vesh, mbasi ime bijë nuk më tregonte.
-Ou, ou, ou! Hej, mos më luaj mendsh! Ata, a nuk janë të martuar?!- U grinda i habitur.
-Të martuar, prej më shumë se njëzet e ca vjetësh, me celebrim, në Korçë dhe këtu në Selanik.
-Atëherë?!
– Qeveria greke me kodoshllëk ka lënë hapur një klauzolë të qelbur, nëse burri grek nuk vë firmën në polici, s’i jepet aprovimi gruas së tij me shtetësi shqiptare të marrë nënshtetësia greke.
– Kjo është poshtërsi!- u revoltova.
-He, he, ai mashkull grek, që të ngjan aq i bytymtë, gati i prishur nga mendtë, nuk është aq budalla sa duket. I ndruhet, ja ka frikën dhe nevojën çupës sime, prandaj e mban të varur dhe e shfrytëzon. Kudo ngre krye djallëzia e lashtë greke.
-Ky është diskriminim, skllavëri!- bërtita në kupë të qiellit.
– Shë, ë, ë, ët, na dëgjon çupa. Nuk do të bëhet pazar çështja e saj. Eh! Më vjen ta mbërthej për gryke greko maskaranë dhe ti jap një dru të mirë, po ç’të bëj, i prish shumë punë çupës sime.
Përtej ballkonit vazhdonte të rridhte me potere shiu i errët, bllanka të mëdha. Nën perden e rëndë të rrebeshit Selaniku më dukej sikur fliste përçart. Gjithçka më la ndjesinë e thellë të boshllëkut.
Mu bë sikur dëgjova sërish zërin e shuar të vëllait tim Alfredit, si pëshpërimë më tha:
’Ky qytet të ha si molë, kudo mbart djallëzinë. Me vjen të rrëmbej shpirtin dhe të zhdukem…’
Kristaq Turtulli
Korçë: 10. Qershor. Toronto 5 Gusht
