Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Sa herë që nis të shkruaj për një temë, qasja ime e parë është gjuha – ajo është themeli mbi të cilin ngrihet mendimi, drita që ndriçon udhën e kuptimit. Fjalori i Gjuhës Shqipe bëhet porta e parë, ku hulumtoj me kujdes çdo term, duke kërkuar në thellësitë e fjalëve esencën e së vërtetës. Sepse fjala nuk është veç një tingull i shkruar, por një pasqyrë ku reflektohet historia, morali dhe pesha e një epoke.
Kur kërkova të përkufizoja termin “krim”, gjuha vetë mu bë dëshmitare e rëndësisë së tij. Sipas Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe, “krimi” është një vepër shumë e rëndë, një akt që rrezikon shoqërinë dhe që dënohet ashpër nga ligji. Por më shumë se kaq, është një shkelje e thellë e normave morale dhe njerëzore, një plagë që shoqëria e njeh, e dënon dhe përpiqet ta ndalë.
Dhe ndërsa ky përkufizim shfaqet i ftohtë e racional në fletët e një fjalori, në kujtesën tonë kolektive ai ngjyroset me gjakun e të pafajshmëve, me dhimbjen e heshtur të mijëra familjeve, me kujtimet e djegura të një toke që u përpoqën t’ia zhduknin zërin. Fjala “krim” bëhet një pasqyrë e asaj që përjetoi Kosova, një term që nuk mund të rri e ndarë nga pesha e rëndë e historisë sonë.
Sepse nuk është vetëm një tog tingujsh që ligji e trajton si një shkelje të rëndë – është britma e atyre që nuk mund të flasin më, është loti që s’ka gjetur drejtësi, është dhembja që ende troket në ndërgjegjen botërore. Dhe nëse gjuha është tempulli i një kombi, atëherë fjala “krim” e lidhur me atë që ndodhi në Kosovë bëhet një varg i gdhendur në gur, një përkujtim i pashlyeshëm që na fton të mos harrojmë, të mos heshtim dhe të kërkojmë drejtësi.
Dhe, një ditë (5 shkurt 2025), e dëgjova me vëmendje të përqendruar bisedën e drejtorit të IKKL-së, Z. Atdhe Hetemit, teksa përshkruante përmes valëve televizive të RTK-së, në programin e mëngjesit, një rrugëtim të mundimshëm, por të patjetërsueshëm. Fjala e tij ishte si një dritë që depërton në mjegullën e harresës, një përpjekje për të skalitur në gurin e historisë dëshmitë e një epoke tragjike, ku hija e krimit serb mbi Kosovën ende peshon mbi ndërgjegjen kolektive.
Ndërsa ai rrëfente për punën që po bëhej në institut, për përpjekjet e mbledhjes së fakteve, dokumenteve dhe dëshmive, për të ndriçuar çdo skaj të errët të së kaluarës, një ndjenjë gëzimi dhe shprese më pushtoi. Sepse në atë përkushtim për të nxjerrë në pah të vërtetën, pashë jo vetëm një detyrë institucionale, por një betejë morale, një mision që i jep zë atyre që nuk mund të flasin më, që i jep formë kujtesës sonë kolektive.
Ishte një gëzim i përzier me ndjenjën e përgjegjësisë, sepse çdo hap drejt së vërtetës është edhe një hap drejt drejtësisë. Dhe kur një komb ecën përpara, jo duke harruar, por duke e mbajtur të gjallë kujtesën, ai bëhet më i fortë, më i qëndrueshëm. Hapat e mëdhenj në grumbullimin e të dhënave për krimet e kryera nga Serbia nuk janë thjesht akte burokratike apo detyra administrative—ato janë dritare nga e kaluara drejt së ardhmes, janë rrënjë të thelluara në tokën e sakrificës sonë, që ushqejnë të drejtën për të kërkuar përgjigje dhe për të mos lejuar që dhimbja të shuhet në heshtje.
Në ato fjalë të thëna me vendosmëri nga drejtori i institutit, ndjeva një ritëm që tingëllon si një zotim: se ne nuk do të ndalemi, se e vërteta do të vijë gjithmonë në sipërfaqe, ashtu si dielli që lind pas çdo nate. E në këtë rrugë, çdo e dhënë, çdo dëshmi, çdo zë që del nga terri i së shkuarës bëhet një gur themeli për një të ardhme më të drejtë, më të ndriçuar dhe më të lirë.
Krimet e Serbisë ndaj Kosovës dhe shqiptarëve nuk janë plagë të kohëve të fundit, nuk janë thjesht një kapitull tragjik i viteve 1998-1999. Ato janë rrënjë të hidhura të një historie të gjatë, një zinxhir dhimbjesh dhe padrejtësish që shtrihet thellë në shekuj. Nuk nisën me një betejë të vetme, as me një luftë të përcaktuar në kufijtë e kohës—filluan atëherë kur hapat e parë të pushtuesit trokitën në tokën tonë, kur hija e tij u shtri mbi fushat e blerta dhe malet tona krenare.
Historia është dëshmitare se Serbia nuk u bë një fqinje e paqtë, por një grabitqar që në heshtje dhe dhunë, me mashtrime e luftëra, filloi të gllabëronte pak nga pak trojet tona. Fillimisht me premtime të rrejshme, me fjalë të mbështjella me mjaltë e helm, më pas me dhunë të hapur, me masakra, me shfarosje e shpërngulje të dhunshme. Si një erozion i vazhdueshëm, që nuk ndalet as nga koha, as nga drejtësia, as nga britmat e atyre që u përpoqën të mbroheshin, toka jonë u çjerr, u përdhos, u ndanë kufij që kurrë nuk ishin të natyrshëm.
Serbia nuk erdhi si mik, nuk erdhi si bashkëjetesë, por si një kthetër që u ngul thellë në trupin e një kombi të lashtë. E rriti pushtetin e saj mbi gjakun e të pafajshmëve, mbi djegiet e shtëpive, mbi fjalët e ndaluara, mbi emrat që u shlyen nga regjistrat e jetës, mbi këngët që u ndaluan të këndoheshin. Dhe kështu, nga brezi në brez, shqiptarët e Kosovës nuk u përballën vetëm me një armik të jashtëm, por edhe me një sistem që i mohonte, i shkelte, i përbuzte.
Nuk ishte vetëm lufta e fundit ajo që dëshmoi mizorinë serbe—ajo ishte veçse kulmimi i një historie të përgjakshme, një vijimësi e një dhimbjeje të trashëguar, një klithmë që ishte shtypur për shumë gjatë. Sepse e vërteta është se krimet nuk filluan as me një dekret, as me një urdhër të vetmuar. Ato u ngjizën me kohën, u kultivuan me etjen për pushtet, u përsëritën në çdo faqe të errët të historisë sonë, që nga dita kur serbi u bë komshi i rrezikshëm, dhe që atëherë, nuk u ndal më së kërkuari atë që kurrë nuk i takonte.
Por toka mban mend. Dhe gjaku nuk tretet në harresë. Kjo histori nuk është një përrallë e vjetër që mund të fshihet nga librat, por një dëshmi që mbetet e gjallë në kujtesën e atyre që e përjetuan, në rrëfimet e atyre që mbijetuan dhe në detyrën e brezave që do të vijnë—të mos lejojnë që historia të përsëritet.
Asnjëherë Serbia nuk e ndjeu peshën e fajit, asnjëherë nuk u ndal për të reflektuar mbi dhimbjen që shkaktoi, mbi jetë të shuar, mbi tokë të përvëluar. Nuk pati turp për krimet e saj, sepse nuk e pa veten në pasqyrën e së vërtetës. Në vend që të pranonte, të përulej përpara drejtësisë dhe të kërkonte falje, ajo vazhdoi të ecë me të njëjtën arrogancë historike, me të njëjtin mentalitet të ekspansionizmit të egër, me të njëjtën etje për t’u zgjeruar mbi gjakun dhe dhembjen e të tjerëve.
Në vetëdijen e saj të sëmurë, çdo dhunë që kreu nuk ishte krim, por strategji; çdo shkatërrim nuk ishte padrejtësi, por pretendim mbi atë që nuk i përkiste. Mentaliteti i saj kriminal nuk e njohu asnjëherë kufirin mes të ligjshmes dhe të paligjshmes, sepse për të, ligji nuk ishte një masë drejtësie, por një vegël për të mbrojtur gjenocidin e saj. Ajo i ndërtoi mitet e saj mbi gënjeshtra, e mbështolli veten me një histori të falsifikuar, duke besuar se krimi nuk do të kishte as pasojë, as ndëshkim.
Serbia nuk kërkoi falje sepse falja kërkon vetëdije për të keqen, e ajo nuk donte të shihte realitetin. Kërkon një ndërgjegje që dridhet përpara dhembjes që ka shkaktuar, një zemër që ndien peshën e tragjedisë që ka lënë pas. Por Serbia nuk ka njohur kurrë këtë ndjenjë—ajo ka parë vetëm përpara, si një grabitqar që nuk ndalet, që nuk mendon për pasojat, por vetëm për prehën e radhës.
Historia e saj është historia e një shteti që e ka shndërruar dhunën në traditë, gënjeshtrën në politikë dhe mohimin në mburojë. Dhe pikërisht për këtë, për aq kohë sa nuk pranon, për aq kohë sa nuk pendohet, për aq kohë sa nuk e prish tempullin e gënjeshtrave mbi të cilin është ngritur, Serbia mbetet një burg i vetvetes, një shoqëri që jeton në hije, duke u vetëmashtuar se historia mund të rishkruhet sipas oreksit të saj.
Por koha nuk harron. Dhe e vërteta, edhe kur mundohet të shtypet, ngrihet si një zjarr i përhershëm që e djeg çdo përpjekje për ta fshehur. Drejtësia mund të vonohet, por nuk do të mungojë. Dhe derisa ajo ditë të vijë, Serbia do të mbetet e lidhur pas mëkateve të saj, si një hije që nuk mund ta braktisë, një peshë që nuk mund ta lë pas.
A thua krimet e Serbisë kufizohen vetëm në vrasjet e shqiptarëve, në plumbat që morën jetë të pafajshme, në zjarrin që përpiu shtëpitë tona, në rrëmbimin e tokës që na ushqeu brez pas brezi? A mjafton të numërosh kufomat dhe të mbledhësh rrënojat për të kuptuar thellësinë e tragjedisë?
Jo, krimet e Serbisë shtrihen përtej asaj që mund të shihet me sy, përtej asaj që mund të matet me shifra e statistika. Nuk janë vetëm trupat e vrarë, por ëndrrat e shuara, shpresat e tradhtuara, fëmijët e rritur me frikë, të moshuarit që vdiqën me mallin e vendlindjes në zemër, pa mundur ta shohin më kurrë pragun e shtëpisë së tyre. Nuk janë vetëm tokat e uzurpuara, por kujtimet e fëmijërisë që u shkelën bashkë me rrënjët e një populli që u përpoqën ta shkulnin.
Krimi nuk është vetëm dhuna fizike – është edhe rrënimi shpirtëror, tronditja e përhershme e një shoqërie që u detyrua të jetojë mes dhembjes dhe përpjekjes për të mos harruar. Është dëshira e një armiku për ta shndërruar gjuhën tonë në heshtje, për të bërë që historia jonë të shndërrohet në mjegull, për të fshirë emrat e të parëve tanë nga guri i ekzistencës.
Krimi është edhe shkatërrimi i librave që ruanin kujtesën tonë, djegia e shkollave që na mësonin alfabetin e lirisë, ndalimi i këngëve që i këndonin dhembjes dhe krenarisë sonë. Krimi është kur detyrohesh të bëhesh i huaj në tokën tënde, kur pasuria nuk është vetëm ajo që të merret me forcë, por edhe ajo që nuk të lejohet ta gëzosh më. Krimi është kur të bëjnë të dyshosh në vetveten tënde, në identitetin tënd, kur përpiqen të të fshijnë jo vetëm nga realiteti, por edhe nga kujtimet e botës.
Serbia nuk vrau vetëm trupa – ajo u përpoq të vrasë një popull të tërë, jo vetëm fizikisht, por edhe shpirtërisht. U përpoq ta fshijë historinë tonë, ta dobësojë gjuhën tonë, ta trembë kulturën tonë. Por edhe pse shumëçka u dogj, u rrënua, u grabit, një gjë nuk mundi të shkatërronte: shpirtin e një populli që asnjëherë nuk e pranoi heshtjen si fat. Një popull që, sado të plagosur, sado të ndjekur, sado të shpërngulur, kurrë nuk pranoi të bëhej i padukshëm.
Sepse ne jemi këtu. Dhe ne kujtojmë. Dhe kujtesa jonë është dënimi më i madh për ata që menduan se mund të na fshinin nga historia.
Po kush do të mbajë peshën e dënimit për shqiptarët, të cilët kaluan mbi 666 shekuj, 76 vjet e 7 muaj mes mureve të errëta të burgjeve? Kush do të japë llogari për jetët e kalbura në qelitë e lagështa, për dritën e diellit që nuk u pa më kurrë, për fjalët që u ndalën në grykë, për ëndrrat që u thyen para se të merrnin krahë?
A mundet koha të shlyejë atë që është bërë? A mundet drejtësia të rikthejë rininë e humbur të atyre që u plaken pas grilave, ndërsa vitet rrëshqisnin mbi ta si një dëshmi e heshtur e një padrejtësie që nuk pati kurrë fund? Sa lot u derdhën pas dyerve të mbyllura, sa nëna vdiqën duke pritur bijtë e tyre që nuk u kthyen më, sa gra e fëmijë mbetën të gjymtuar nga mungesa, nga mungesa e një zëri që dikur mbushte shtëpitë me jetë?
Burgjet nuk ishin vetëm ndërtesa prej guri – ato ishin varre të hapura, ishin dhoma të errëta ku liria vdiste çdo ditë pak nga pak, ku njeriu tretet, por shpirti i tij nuk dorëzohet. Aty ku torturat nuk ishin vetëm fizike, por ishin edhe përpjekje për ta shuar shpirtin shqiptar, për ta bërë të harronte kush ishte, nga vinte, përse jetonte. Dhe sa prej atyre që u dënuan me kohën e tyre, me rininë e tyre, me jetën e tyre, u bënë flijim për një liri që do të vinte shumë më vonë, për një agim që ata nuk arritën ta shihnin me sytë e tyre?
Dhe tani, pyetja mbetet pezull, si një mallkim që nuk tretet: Kush do të dënohet për këtë? Kush do të mbajë peshën e shekujve të dhimbjes, të rinisë së vjedhur, të fëmijëve që mbetën jetimë pa arsye, të familjeve që u ndanë përgjithmonë? Kush do të përgjigjet për një krim që nuk matet vetëm me vdekje, por me jetën e copëtuar të atyre që mbijetuan?
Historia nuk harron. Dhe kur drejtësia vonon, pesha e saj bëhet edhe më e rëndë mbi ata që mendojnë se mund t’i shpëtojnë asaj. Sepse krimi nuk është vetëm vrasja – krimi është edhe mohimi i të vërtetës, krimi është edhe heshtja, është edhe mospranimi i fajit. Dhe derisa ai dënim të vijë, qoftë nga njerëzit apo nga koha vetë, kujtesa do të mbetet e hapur, si një libër që nuk mund të mbyllet pa një kapitull të fundit të drejtësisë.
Kush do t’i kthejë prapa vitet e humbura, kohën e ngujuar mes katër muresh të lagështa e të ftohta, ku nata dhe dita humbnin dallimin, ku jeta nuk rridhte, por veç tretej? Kush do t’i kompensojë ditët e gjata të robërisë, orët e zgjatura në dhimbje, netët e mbushura me britma të heshtura, ku dhembja bëhej zë, por askush nuk e dëgjonte?
A mundet dikush ta blejë atë kohë? A mundet dikush ta shlyejë atë padrejtësi? A mundet ndonjë shpirt i lirë të ndiejë peshën e një dite të kaluar në ato biruca të pista, ku ajri mbante erën e lagështirës dhe e shpresës së vrarë? A mundet drejtësia ta shtrijë dorën përtej hekurave që u ndryshkën nga lotët e pafajësisë?
Në ato vite të mëdha burgu, ku jeta nuk ishte veç një vuajtje e zgjatur, urrejtja u shndërrua në një gjuhë të heshtur, të folur nga gardianët dhe hetuesit që shihnin mbi robër si të ishin gjah, si të ishin gjallesa pa emër, pa histori, pa të drejtë të ekzistonin. Sa duar të rënda, sa shikime të ftohta, sa britma e sa lëkura të shqyera e njolla gjaku në dysheme? Dhe mbi të gjitha, sa shpirtra të torturuar, sa mendje të ndrydhura, sa kujtime të vrara përpara se të bëheshin pjesë e jetës?
Kush do të mbajë përgjegjësi për këtë dhimbje të pamasë? Kush do të mbajë peshën e krimit që nuk u krye vetëm mbi trupin, por mbi shpirtin e atyre që mbijetuan? Sepse nuk është vetëm liria e vjedhur ajo që duhet rikthyer, por edhe koha—ajo kohë që u tret në dhimbje, ajo kohë që nuk mund të blihet, ajo kohë që nuk mund të rikthehet kurrë.
Por ndoshta asgjë nuk mund ta shlyejë vërtet atë padrejtësi. Sepse koha e humbur është një humbje e përhershme. Dhe ndoshta e vetmja gjë që mbetet është drejtësia—jo si një kompensim, por si një borxh ndaj atyre që u zhveshën nga drita e ditës, ndaj atyre që mbijetuan, dhe ndaj kujtimit të atyre që nuk patën fatin të dalin më nga ato qeli.
Sepse historia mund të falë, por nuk mund të harrojë. Dhe një popull që mban mend nuk lejon që dhimbja e tij të mbetet pa përgjigje.
Po ata atdhetarë, ata bij të dheut, të cilët nuk i pa më askush, që u zhdukën në heshtje mes maleve, fushave e zajeve, pa një shenjë, pa një varr, pa një lamtumirë? Kush do të japë llogari për ta? Kush do të flasë në emër të zërave që u shuan pa u dëgjuar, për ëndrrat që mbetën të pashkruara, për zemrat që ndaluan së rrahuri në errësirën e natës, në thellësinë e pyjeve, në rrëpirat e kodrave ku asnjë dëshmitar nuk mbeti për të treguar?
A mundet toka të ruajë sekretet e atyre që u tretën mbi të? A mundet dheu të mbajë peshën e hijeve që ende lëvizin mbi fusha, të hapësirave të zbrazëta që dikur u njomën me gjakun e të pafajshmëve? Ata nuk patën një gjyq, nuk patën një aktakuzë, nuk patën as të drejtën për një fjalë të fundit—u morën, u shpërfytyruan nga dhuna, u shuan në harresën që armiku deshi t’ua dhuronte si fund.
Por koha nuk është aleate e harresës. As dheu nuk harron. Fryma e tyre endet mbi male, në shushurimën e gjetheve që tund era, në heshtjen e natës ku tingujt e fundit të tyre ende jetojnë si një klithmë e pazbuluar. Sepse ata që ranë pa varr, pa një emër të gdhendur në gur, nuk janë të humbur—ata janë të pranishëm në çdo hap, në çdo pëshpëritje të tokës që ata deshën aq shumë.
Kush do të mbajë përgjegjësi për ta? Kush do të përgjigjet për trupat e zhdukur, për gjakun që u derdh pa u ndëshkuar, për jetët e flijuara në emër të një lirie që armiku deshi ta shkelte me çizmen e pushtimit? Nëse nuk ka gjyq për ta, le të jetë kujtesa jonë gjykimi. Nëse nuk ka dënim për fajtorët, le të jetë koha ndëshkimi i tyre. Sepse asgjë nuk humbet vërtet—çdo gjë mbetet në kujtesën e kombit, në zërin e brezave që nuk do të ndalen kurrë së kërkuari të vërtetën.
Ata që u shuan në male, fushë e zaje nuk janë të harruar. Ata janë rrënjët e një historie që nuk mund të shkulen, flaka e një kujtese që nuk mund të shuhet. Dhe derisa të dalë e vërteta, derisa të dënohet padrejtësia, fryma e tyre do të endet e gjallë mes nesh, si një betim që nuk mund të thyhet kurrë.
Vetëm po bëj pyetje. Dhe nuk jam vetëm unë—pyetjet i bëjnë edhe nënat që ende mbajnë në duar fotografinë e një biri që nuk u kthye, edhe gratë që e ruajnë në zemër kujtimin e një burri që u zhduk pa gjurmë, edhe fëmijët që u rritën me një boshllëk të pashpjegueshëm, me një mungesë që s’ka fjalë ta mbushë.
Po kush do t’ua kompensojë kohën e humbur? Kush do t’ua rikthejë netët e pagjumë, lotët e derdhur mbi pragun bosh, shpresat e varrosura bashkë me të dashurit e tyre? Kush do t’i mbushë tryezat që dikur kishin një vend të veçantë për ata që nuk janë më? A mundet drejtësia të kthejë prapa një kohë që iku si era, duke marrë me vete jo vetëm trupat, por edhe lumturinë e atyre që mbetën pas?
A mund të kompensohet dhembja? A mund të ketë një çmim për mallin e një nëne që çdo mëngjes hap derën me shpresën se ndoshta, ndoshta ai do të kthehet? A mund të peshohen në monedha netët e vetmisë së një gruaje që priste një përqafim që nuk erdhi kurrë? A mund të kthehet koha që u vodh në shpresën e një fëmije që mbeti pa një baba për t’i treguar si ecet në jetë?
Jo, nuk ka kompensim për dhembjen. Asgjë nuk mund ta shlyejë një mungesë që është më e thellë se çdo dënim, më e rëndë se çdo drejtësi e vonuar. Sepse ata nuk u larguan—ata u morën, u rrëmbyen nga duar të pamëshirshme, u shuan para kohe, u shndërruan në kujtime kur ende duhej të ishin jetë.
Dhe ne pyesim. Pyesim pa ndalim. Pyesim botën, pyesim drejtësinë, pyesim historinë: kush do të mbajë përgjegjësi për dhimbjen që nuk shërohet?
Por ndoshta e vetmja përgjigje është kujtesa. Sepse ne nuk do të harrojmë. Dhe për aq kohë sa ata jetojnë në kujtimet tona, për aq kohë sa ne e mbajmë ndezur zjarrin e së vërtetës, mungesa e tyre nuk do të jetë heshtje—do të jetë thirrje. Një thirrje që nuk do të shuhet kurrë.
Kur do të dënohet Serbia për njerëzit e zhdukur, për ata që u shuan në errësirën e pafund të harresës së detyruar, për trupat që nuk u kthyen kurrë në tokën e tyre, për emrat që mbetën pa varr, për zërat që u fikën pa lamtumirë? Kur do të vijë ajo ditë kur drejtësia do ta thyejë heshtjen e rëndë që peshon mbi këtë krim, kur bota do ta shohë fytyrën e vërtetë të një shteti që jo vetëm vret, por edhe mohon, jo vetëm shkatërron, por edhe fsheh?
Serbia i di ku janë. I di gropat ku u varrosën pa ceremoni, i di fushat ku u hodhën trupat, i di ujërat që mbajtën peshën e krimit të saj. Dhe megjithatë, hesht. Hesht jo nga padija, por nga ligësia. Hesht sepse për të, edhe vdekja është një mjet lufte, një armë e fundit për t’i mohuar shqiptarëve të drejtën për të qarë të tyret, për t’i varrosur me dinjitet, për të pasur një gur ku të luten, një tokë ku të prekin me dorë dhe të thonë: këtu pushon biri im, vëllai im, im shoq, babai im.
Por jo. Serbia nuk e lejon këtë. Ajo, me një logjikë të sëmurë, me një mendje të errët dhe të kalbur nga urrejtja, do që edhe të vdekurit t’i përdhosë para botës, para shqiptarëve, para historisë. Nuk i mjaftuan plumbat, burgjet, dhuna, djegiet, dëbimet—ajo do që edhe kockat të mos kenë paqe. Do që edhe kujtimi të mbetet një mister i dhimbshëm, një plagë e hapur që nuk mund të mbyllet kurrë.
Sepse për Serbinë, zhdukja nuk është vetëm një akt i së shkuarës—është një vazhdimësi e një krimi që nuk ka përfunduar. Një përpjekje për të vrarë një komb edhe pas vdekjes, për të lënë pas një boshllëk që nuk mund të mbushet. Një torturë e heshtur që vazhdon edhe sot, për çdo nënë që pret, për çdo grua që shikon derën, për çdo fëmijë që rritet me pyetjen e pashuar: Ku është babi? Pse nuk u kthye kurrë?
Dhe ne pyesim. Pyesim botën. Pyesim historinë. Pyesim drejtësinë. Deri kur do të vazhdojë ky krim? Deri kur do të lejohet që dhimbja jonë të mbetet peng i gënjeshtrave dhe mohimit? Deri kur do të duhet të jetojmë mes hijes së atyre që nuk u gjetën kurrë, mes pritjes që nuk ka përgjigje, mes dhimbjes që nuk njeh fund?
Dhe nëse askush nuk do të dënojë Serbinë, atëherë le të jetë kujtesa jonë ndëshkimi i saj. Sepse nuk ka dhimbje më të madhe sesa një komb që nuk harron. Dhe ne nuk do të harrojmë. Kurrë.
Shqiptarët nuk mund të heshtin. Nuk mund të rrinë duarkryq, të mbështeten në të tjerët, të presin që drejtësia të vijë vetë, sepse historia na ka mësuar se asgjë nuk na është dhënë pa mund, pa luftë, pa sakrificë. Ne duhet të flasim, të punojmë, dhe jo thjesht të punojmë, por të punojmë me gjithë fuqinë e mendjes dhe shpirtit tonë, sepse përballë kemi një politikë që nga vetë lindja e saj është ndërtuar mbi urrejtjen ndaj shqiptarëve, mbi mohimin e të drejtës sonë për të ekzistuar, mbi krimin si filozofi shtetërore.
Nuk është një betejë e sotme, nuk është një sfidë që lindi dje. Kjo është një rrugë e gjatë, një përballje që ka nisur shumë më parë, që ka rrënjë në shekuj padrejtësish dhe gjakderdhjeje. Dhe çdo shqiptar duhet ta dijë këtë, ta mbajë mend dhe ta shohë si një thirrje për të mos qenë kurrë i shkujdesur. Sepse historia na ka treguar se armiku nuk pushon, nuk lodhet, nuk ndalet. Ai vetëm ndryshon maskën, vetëm ndërron mjetet, por qëllimi i tij mbetet i njëjtë: të mohojë qenien tonë, të errësojë të ardhmen tonë, të shtrembërojë të vërtetën tonë.
Prandaj, nuk kemi luksin të qëndrojmë në vend. Nuk kemi luksin të harrojmë. Nuk kemi luksin të mendojmë se dikush tjetër do të luftojë për ne. Ne jemi ata që duhet të mbrojmë veten, të ndërtojmë të ardhmen tonë, të sigurojmë që e vërteta jonë të mos mbetet në hije. Kjo nuk është thjesht një detyrë, por një domosdoshmëri. Sepse të rrish pa folur është njësoj si të pranosh padrejtësinë. Të rrish pa vepruar është njësoj si të dorëzohesh.
Ne duhet të jemi të vetëdijshëm për atë që kemi përballë: një politikë që nuk njeh ndërgjegje, një mentalitet që është ndërtuar mbi mohimin e lirisë sonë, mbi krimin si mjet për të ruajtur pushtetin, mbi dhunën si metodë për të mbajtur gjallë pretendimet e tij. Dhe e vetmja mënyrë për të fituar mbi këtë politikë është duke qenë më të fortë, më të bashkuar, më të mençur. Duke folur të vërtetën, duke punuar për të ardhmen, duke mos lejuar që historia jonë të shkruhet nga të tjerët.
Sepse shqiptarët janë një popull që nuk kanë lindur për t’u nënshtruar. Jemi një komb që ka ditur të mbijetojë, që ka ditur të ringrihet pas çdo tragjedie, që ka ditur të mbajë gjallë frymën e lirisë edhe kur çdo gjë dukej e humbur. Dhe për këtë arsye, nuk mund të ndalemi tani. Nuk mund të lejojmë që përpjekja jonë të dobësohet, që zëri ynë të shuhet, që puna jonë të ngadalësohet. Sepse ajo që kemi përballë nuk është thjesht një politikë armiqësore—është një politikë që synon zhdukjen tonë.
Dhe ne, si gjithmonë, kemi vetëm një përgjigje: të flasim, të punojmë dhe të qëndrojmë. Të mos dorëzohemi kurrë.
Krimet e Serbisë janë të mëdha, të panumërta, të përbindshme. Ato janë të gdhendura në historinë tonë si plagë të hapura, si kujtime të pashlyeshme që përndjekin të kaluarën dhe të tashmen tonë. Janë të dëshmuara në varret masive, në shtëpitë e djegura, në tokën e përgjakur, në sytë e atyre që panë tmerrin dhe mbijetuan për ta treguar. Dhe për sa të jetojë kujtesa, këto krime nuk do të mund të fshihen, nuk do të mund të shuhen në heshtje.
Por as dhuna, as terrori, as përpjekjet për të na zhdukur nuk ishin dhe nuk janë më të fuqishme se dashuria jonë për këtë tokë. Asnjë armik, sado i pamëshirshëm, nuk mund ta shkulë atë që është rritur me rrënjë të thella në shpirtin e një kombi. Sepse ne nuk e duam këtë tokë si një pronë të zakonshme, si një hapësirë gjeografike të përcaktuar nga kufijtë—ne e duam atë me një pasion që lind me ne dhe vdes me ne. Dashuria jonë për tokën është betimi ynë më i madh, është forca që na mban, është shtylla ku mbështetemi edhe pas dhimbjeve më të rënda.
Dhe pikërisht kjo dashuri e ka mundur çdo krim. E ka mundur çdo përpjekje për të na zhdukur, çdo përpjekje për të na tretur në harresë. Liria e Kosovës nuk është vetëm një çlirim fizik—është një rikthim i dinjitetit, një hakmarrje e heshtur ndaj atyre që menduan se mund të na shuanin. Liria është kompensimi më i madh, sepse ajo nuk është vetëm fundi i dhunës, por edhe fillimi i një epoke ku ne e ndërtojmë të ardhmen tonë, jo më të gjunjëzuar, por të ngritur, të fuqishëm, të vendosur.
Liria nuk mund të fshijë dhimbjen, nuk mund të rikthejë ata që ranë, nuk mund të kthejë pas atë që u mor me forcë. Por ajo mund të bëjë diçka edhe më të fuqishme: të sigurojë që e keqja nuk do të përsëritet kurrë, të na japë fuqinë për të qëndruar të pathyeshëm, të na mësojë se dashuria për atdheun është arma më e fortë që kemi pasur dhe që do të kemi gjithmonë.
Sepse armiku mund të vrasë trupin, mund të djegë shtëpitë, mund të plaçkitë, mund të rrënojë qytete, por nuk mund të vrasë shpirtin e një populli që e do lirinë . Dhe ne, me gjithë plagët e së kaluarës, jemi dëshmia më e gjallë se dashuria për këtë tokë është më e fuqishme se çdo armik, më e madhe se çdo krim, më e pavdekshme se çdo përpjekje për të na zhdukur.
Liria e Kosovës është përgjigjia jonë. Dhe ajo është e përjetshme.
Dhe në fund, duke dëgjuar fjalët e tij dhe duke njohur përkushtimin e Atdheut, e di me siguri se ai do të bëjë një punë të jashtëzakonshme—një punë që shkon përtej kërkimit shkencor, përtej analizës së ftohtë të fakteve. Ai do të jetë zëri i së vërtetës, duart që mbledhin dëshmitë, mendja që lidh fijet e historisë për të zbardhur një të shkuar që ende peshon rëndë mbi ne.
Do të hulumtojë me ngulm, do të kërkojë me këmbëngulje, do të grumbullojë të dhëna me përpikëri, sepse e di se nuk po merret me numra, por me jetë të humbura, me plagë të hapura, me histori të vërteta që presin të dëgjohen. Do të dijë me mençuri ku duhet drejtuar hulumtimi, do të dijë si ta ndriçojë errësirën e mohimit dhe manipulimit, do të dijë si ta vërë përpara drejtësisë atë që për dekada e ka menduar veten të paprekshëm. Sepse nuk është e lehtë të përballesh me padrejtësinë, por është e domosdoshme. Nuk është e thjeshtë të ndërtosh një mozaik të së vërtetës mes mijëra fragmenteve të dhimbjes, por është detyrë e atyre që nuk pranojnë harresën si fund.
Dhe ai do t’ia dalë. Sepse është i udhëhequr nga e drejta dhe nga dashuria për këtë tokë. Sepse është një nga ata që nuk e sheh këtë punë si një detyrë profesionale, por si një mision për drejtësinë e atyre që nuk mund të flasin më. Sepse ai e di se kjo nuk është vetëm një punë dokumentimi, por një betejë kundër heshtjes, një luftë për të çliruar të vërtetën nga prangat e gënjeshtrës.
