[ Libra NëLinjë ]
Ganimete Tërbeshi
Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha
Hyasint Hecquard gruan shqiptare e ngrit në piedestalin më të lartë të qëndresës
Më tronditëse akoma janë rastet që ai përmend, të nënave që nuk i lejonin fëmijët e tyre të strehonin veten në shtëpi nëse kishin braktisur fushën e betejës nga frika. Madje, ato vetë i rikthenin në vijën e zjarrit, duke i turpëruar dhe njëkohësisht i shtyrë të rikthenin dinjitetin e humbur. Apo rastet e nuseve që ndaheshin nga burrat e tyre nëse këta të fundit e kishin lënë armën në çastin e rrezikut. Këto nuk janë vetëm fakte të rralla të trimërisë, por dëshmi të një kulture të tërësishme të qëndresës, ku gruaja nuk ishte përkrah luftës si ndihmëse, por përballë saj si ndërgjegje dhe matëse e nderit.
Pikërisht këta shembuj – të dhënë jo për të zbukuruar të kaluarën, por për të ndriçuar të vërtetën e saj – e forcojnë bindjen se trimëria e gruas shqiptare nuk ishte përjashtim, por pjesë e natyrshme e profilit të saj historik. Ajo nuk e kërkoi hapësirën e vet në shoqëri me lutje, por e fitoi me aktin e vet, me guximin, me sakrificën dhe me integritetin. Dhe është ky dimension që e vendos figurën e gruas shqiptare në qendër të narrativës historike të lirisë, ku ajo nuk është thjesht aktere e dytë, por protagoniste me forcë formësuese.
Gratë e Kosovës në historinë e qëndresës shqiptare – Shotë Galica
Në historinë e qëndresës shqiptare, gratë e Kosovës zënë një vend të veçantë dhe të merituar, duke u radhitur krahas motrave të tyre nga të gjitha viset etnike shqiptare që u përfshinë nga flakët e luftës për liri dhe bashkim kombëtar. Ato nuk qëndruan pasivisht në prapavijë, as nuk u kufizuan në rolin tradicional të përkrahjes, por dolën në vijën e parë të përballjes, shpeshherë me armë në dorë dhe me vendosmërinë që vetëm një shpirt i trazuar nga padrejtësia dhe i mbushur me dashuri për atdheun mund të bartë.
Gratë kosovare kishin një arsye të thellë dhe të shumëfishtë për të luftuar me ngulm: përpos pushtimit dhe shtypjes, ato përballeshin me një realitet të dyfishtë të dhunës – atë të armikut të jashtëm dhe të strukturave patriarkale që, shpeshherë në emër të fesë apo të kanunit, i përjashtonin nga pjesëmarrja aktive në jetën publike e politike. E megjithatë, në çastet kur liria e vendit ishte në rrezik, këto gra kapërcyen çdo kufizim dhe u radhitën përkrah burrave në male, në çeta, në përpjekje të pareshtura për mbijetesë dhe çlirim.
Figura më e shquar e kësaj epoke mbetet pa dyshim Qerime Galica, e njohur më së shumti si Shotë Galica (1895–1927), një emër që tashmë është shndërruar në simbol të guximit, sakrificës dhe përkushtimit ndaj idealit kombëtar. Ajo nuk ishte thjesht bashkëshorte e luftëtarit legjendar Azem Galica, por një luftëtare e mëvetësishme, një udhëheqëse dhe një frymëzim për brezat që e pasuan. Me një qëndrim të palëkundur dhe një shpirt të pathyeshëm, Shote Galica sfidoi jo vetëm pushtuesit serbë, por edhe ato struktura shoqërore që përpiqeshin ta ndalnin fjalën dhe veprimin e gruas shqiptare.
Për dymbëdhjetë vite me radhë, ajo luftoi pa u lodhur në mbrojtje të atdheut, pa e përfillur as terrorin e ushtruar nga armiqtë, as ndalimet që i vinte shoqëria në emër të zakoneve apo besimit. Lufta e saj nuk ishte vetëm kundër serbëve, por edhe kundër trupave austro-hungareze dhe bullgare, duke dëshmuar se idealet e saj i tejkalonin kufijtë lokalë dhe ishin të lidhura ngushtë me kauzën kombëtare shqiptare në tërësi. Ajo mori pjesë në mbi 40 aksione të armatosura, një shifër që nuk flet vetëm për sasinë e angazhimit të saj, por për shkallën e organizimit, kurajës dhe besimit të palëkundur në fitoren e lirisë.
Nëpërmjet veprës dhe jetës së saj, Shote Galica bëhet shembull i përkryer i rezistencës femërore në kohë lufte, duke treguar se atdhedashuria nuk njeh gjini, dhe se gruaja shqiptare, kur është thirrur nga nevoja e kombit, ka ditur jo vetëm të japë, por edhe të udhëheqë, të luftojë dhe të sakrifikojë me dinjitet. Ky është një kapitull që meriton të njihet, të studiohet dhe të nderohet, jo si pjesë anësore e historisë sonë, por si shtyllë themelore e saj.
Figura e Shote Galicës përfaqëson një nga rastet më të ndritura të qëndresës së organizuar dhe të vetëdijshme të gruas shqiptare ndaj dhunës shtetërore dhe padrejtësive historike që rëndonin mbi popullin shqiptar të Kosovës në fillimshekullin XX. Me guximin e saj të rrallë dhe me një vetëdije të lartë kombëtare e sociale, ajo u bë zë i fuqishëm i kundërshtimit ndaj politikës së represionit, dhunës dhe terrorit të ushtruar nga regjimi shovinist i Beogradit, i cili përpiqej të zhbënte praninë shqiptare përmes mjeteve sistematike të shtypjes, shpërnguljes dhe asimilimit.
Shote Galica nuk heshti përballë këtyre përpjekjeve çrrënjoseshe. Ajo i kundërshtoi me forcë dhe vendosmëri, jo vetëm në fjalë, por edhe në vepra konkrete. Veçanërisht e përkushtuar ishte në mbrojtjen e së drejtës së shqiptarëve për të jetuar në trojet e veta, duke u bërë zëdhënëse e një qëndrimi kolektiv që refuzonte nënshtrimin. Ajo mori pjesë aktive në një sërë lëvizjesh të armatosura që synonin mbrojtjen e dinjitetit kombëtar dhe të së drejtës historike. Në vitin 1919, ajo u përfshi drejtpërdrejt në kryengritjen e Rrafshit të Dukagjinit, një ndër valët më të fuqishme të rezistencës kundër regjimit serb, duke dëshmuar se gruaja shqiptare nuk qëndronte më në prapavijë, por merrte rolin e luftëtares së ndërgjegjshme.
Lufta e saj u shtri në mënyrë të vazhdueshme në vitet pasuese. Në periudhën 1922–1923, ajo ishte pjesë e përpjekjeve për të mbrojtur “Zonën Neutrale” të Junikut, një hapësirë që kishte fituar rëndësi strategjike si bazë për organizimin e kryengritjeve të reja në Kosovë dhe Malësi. Ajo e shihte këtë zonë jo thjesht si një territor gjeografik, por si një hapësirë lirie, ku mund të ndërtohej një frymë e re e qëndresës kolektive.
Edhe më e lavdishme ishte pjesëmarrja e saj në korrik 1924 në mbrojtjen e zonës së lirë të Drenicës, e njohur edhe si “Arbania e Vogël”, një emërtim që vetvetiu evokonte idealin e bashkimit kombëtar. Në atë kohë, pas vdekjes së bashkëshortit dhe bashkëluftëtarit të saj, Azem Galicës, Shote Galica mori komandën e çetës së tij dhe vazhdoi pa u lëkundur rezistencën, duke u shndërruar kështu jo vetëm në një ikonë të luftës, por edhe në një udhëheqëse me peshë reale në terren.
Në përballjet e njëpasnjëshme me ushtrinë serbe, forcat bjellogardiste dhe mercenarët e regjimit të Ahmet Zogut, ajo humbi 22 anëtarë të familjes – një çmim i tmerrshëm që e zhvesh çdo përpjekje të saj nga çdo interes vetjak dhe e bën sakrificën e saj të pastër, të plotë dhe të shenjtë. E vetmuar në fundin e saj, Shotë Galica do të gjejë strehim në Shqipëri, por jo mikpritje institucionale. E harruar nga pushteti zogist dhe e përjashtuar nga kujtesa zyrtare, ajo vdiq në varfëri në Fushë-Krujë në vitin 1927, me dinjitetin e saj të paprekur dhe me idealin e saj të papërmbysur.
Jeta dhe vepra e Shotë Galicës janë një testament i jashtëzakonshëm i fuqisë morale dhe shpirtërore të gruas shqiptare. Ajo nuk ishte vetëm luftëtare, por një simbol i qëndresës kombëtare, një figurë që e tejkaloi kohën e vet dhe që sot përfaqëson kujtesën e gjallë të sakrificës për liri, drejtësi dhe bashkim. Në një botë që shpesh e ka përjashtuar gruan nga rrëfimi historik, Shotë Galica qëndron si një emër që nuk mund të fshihet, një dritë që ndriçon rrugën e së vërtetës historike dhe të kujtesës kolektive.
Formimi i shtetit shqiptar brenda kufijve të tij etnikë nuk ishte thjesht një aspiratë idealiste, por një domosdoshmëri historike që buronte nga logjika e kohës dhe nga nevoja për drejtësi kombëtare. Kjo nuk ishte vetëm një çështje e vendosjes së kufijve territorialë, por një betejë për identitet, për dinjitet dhe për të drejtën e popullit shqiptar për të jetuar i lirë në trojet e veta. Dhe kjo betejë, siç e përçonte porosia e shumë luftëtarëve të kohës, duhej fituar me çdo kusht – jo vetëm me armë, por edhe me përkushtim, me vullnet dhe, nëse ishte nevoja, me sakrificën më të lartë: jetën.
Ganimete Tërbeshi heroin e kohës
Në këtë kontekst historik, frymëzues dhe dramatik, lind dhe vepron figura e Ganimete Tërbeshit (1927–1944), një vajzë e re nga Gjakova, e cila, e përfshirë nga ndjenja e thellë e atdhedashurisë dhe e ndikuar fuqishëm nga shembulli i të vëllait, patriotit Abedin Tërbeshi, vendosi të mos qëndrojë jashtë rrjedhave të historisë, por të jetë pjesë aktive e saj. Edhe pse në moshë të re, Ganimetja kishte një vetëdije të lartë për rëndësinë e asaj kohe, dhe angazhimi i saj në Lëvizjen Nacionalçlirimtare nuk ishte rastësor, por rrjedhojë e një procesi të brendshëm të formimit ideor dhe politik.
Fillimisht si pioniere dhe më pas, që nga viti 1942, si komuniste e re, ajo iu përkushtua me vendosmëri punës organizative e propagandistike, duke përhapur idetë e çlirimit dhe barazisë, jo vetëm si ideale të larta, por si domosdoshmëri për mbijetesën dhe dinjitetin e popullit shqiptar në Kosovë. Pas rënies së të vëllait, në vend që të tërhiqej, Ganimetja e vazhdoi punën edhe më me shumë vendosmëri, si për të ruajtur gjallë kujtimin e tij, por edhe për ta përmbushur amanetin e tij të heshtur: luftën për liri nuk e ndal as humbja personale.
Aktiviteti i saj nuk mbeti i padiktuar nga pushteti okupator. E zbuluar nga armiku, u arrestua bashkë me hallën e saj, Shefkije Tërbeshin, dhe u internua në kampin e Prishtinës – një vend i njohur për dhunë sistematike dhe tortura ndaj veprimtarëve shqiptarë. Edhe aty, nën rrethana çnjerëzore, Ganimetja dëshmoi një guxim të jashtëzakonshëm. Në vend që të thyhej, ajo i qëndroi besnike idealeve të saj, duke deklaruar me qartësi: “Liria nuk fitohet pa gjak. Për këtë, nuk më dhimbset fare jeta.” Këto fjalë nuk ishin thjesht shprehje e guximit personal, por manifestim i një ndërgjegjeje të pjekur, që e vendoste lirinë e popullit mbi ekzistencën individuale.
Më 1944, Ganimetja u ekzekutua me varje – një akt që shënon jo vetëm fundin e jetës së saj të shkurtër, por edhe kulmin e barbarisë së një pushteti që e ndjente rrezikun që vinte nga idealizmi dhe përkushtimi i një vajze të re. Vdekja e saj tronditi thellë opinionin liridashës në Kosovë dhe më gjerë, sepse nuk ishte vetëm një humbje fizike, por një plagë morale për një shoqëri që kishte filluar të besonte në emancipimin dhe barazinë gjinore përmes kontributit të grave në luftë.
Ganimete Tërbeshi mbetet sot një figurë e paharrueshme e rezistencës shqiptare, jo vetëm për aktin e saj të fundit, por për të gjithë jetën që ia kushtoi lirisë. Ajo përfaqëson frymën e një brezi të ri që nuk pranoi të jetonte në robëri, që e sfidoi pushtetin jo vetëm me armë, por me dinjitet, dhe që tregoi se edhe një vajzë e re mund të bëhet simbol i sakrificës dhe i qëndresës kombëtare.
Edhe pas viti 1945, Kosova përsëri e okupuar
Pas vitit 1945, Kosova dhe viset e tjera shqiptare përreth, pa pëlqimin dhe vullnetin e tyre të lirë, mbetën nën sundimin e egër të pushtetit sllav, i cili shënoi jo vetëm vazhdimin e robërisë politike, por edhe shtypjen sistematike të identitetit kombëtar shqiptar. Ky realitet i hidhur, larg çdo ideali të vetëvendosjes, e bëri të domosdoshëm mobilizimin e shtresave të ndryshme të shoqërisë shqiptare në një përpjekje të vazhdueshme për të ruajtur ndjenjën e përkatësisë kombëtare dhe për të mbrojtur dinjitetin kolektiv përballë një politike asimiluese dhe represive.
Pikërisht në këtë periudhë, kur kombi ishte i kërcënuar në vetë bazamentin e tij, gruaja shqiptare nuk pranoi të qëndrojë në heshtje dhe në margjinat e zhvillimeve historike. Ajo nuk u vetëpërkufizua më si vështruese pasive apo si një qenie e varur nga figura mashkullore, e aq më pak si objekt i mëshirës së burrit apo i shoqërisë. Përkundrazi, e ndërgjegjshme për kapacitetin dhe rolin e saj në ruajtjen e identitetit kolektiv, ajo filloi të përfshihej aktivisht në orientimin dhe zhvillimin e proceseve politike e shoqërore, fillimisht brenda familjes, më pas në rrethin më të gjerë shoqëror, e së fundmi në format më të organizuara të rezistencës.
Aftësitë organizative dhe besimi i thellë në të drejtën e kauzës kombëtare e çuan gruan shqiptare të pasluftës drejt pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë, ndonëse të fshehtë, në organizatat ilegale shqiptare, të cilat kishin si objektiv themelor çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e trojeve shqiptare. Brenda këtyre strukturave ilegale, ndër burrat që mbanin armë dhe shpërndanin trakte, vepronin edhe grat – në mënyrë të heshtur, në hije, por me të njëjtën vendosmëri dhe përkushtim. Ato ishin informatore, strehuese, shpërndarëse e organizatore, duke marrë mbi vete rrezikun ekstrem të zbulimit dhe ndëshkimit.
Disa prej tyre u zbuluan nga organet represive të pushtetit jugosllav dhe u pushkatuan pa mëshirë, duke u bërë dëshmi tragjike e vendosmërisë së tyre. Të tjera, me një stoicizëm të rrallë dhe një besnikëri të palëkundur ndaj idealit të lirisë, vijuan aktivitetin e tyre në heshtje, duke strehuar ilegalistët, duke mbrojtur dokumente, duke organizuar lidhjet dhe duke ruajtur fshehtësinë e lëvizjes. Ato nuk kërkuan lavdi, as nuk pretenduan shpërblim – veprimi i tyre ishte akt i ndërgjegjes dhe i dashurisë së pakushtë për vendin dhe popullin.
Fetije Kelmendi- Dragusha
Duhet kujtuar me nderim të veçantë figura e ndritur e Marije Shllakut, një ndër gratë më të shquara të çështjes kombëtare, e cila u bë simbol i dashurisë së palëkundur për atdheun dhe i përkushtimit të pakompromis ndaj idealeve të lirisë. Me zemrën e saj të mbushur me mall për një Kosovë të lirë dhe të bashkuar me Shqipërinë, ajo u hodh në rrjedhat e historisë si një atdhetare e palodhur, duke dhënë kontributin e saj të çmuar në kohët më të vështira për kombin shqiptar. Lufta e saj nuk ishte vetëm politike apo ideologjike, por një akt i lartë i ndërgjegjes kombëtare dhe i përkushtimit ndaj së drejtës për vetëvendosje. Emri i Marije Shllakut është dhe do të mbetet një fanar ndriçues në kujtesën kolektive të popullit shqiptar, një grua që me guxim e dinjitet i doli përballë sfidave të kohës dhe mbrojti me pasion idealin e bashkimit kombëtar.
Po ashtu, me nderim dhe vlerësim të thellë, duhet përmendur figura e Fetije Kelmendit – një grua e guximshme dhe e përkushtuar, e cila qëndroi krah për krah me bashkëshortin e saj, ushtarakun e njohur Smajl Dragusha, në rrugën e vështirë të qëndresës kombëtare. Ajo nuk ishte vetëm bashkëshorte e një luftëtari, por edhe një luftëtare në shpirt, që i dha forcë dhe qëndrueshmëri betejave të atdheut për liri dhe dinjitet.
Në një kohë kur gratë jo rrallë mbeteshin në hije, Fetija u bë shembull i një qëndrese të heshtur, por të palëkundur. Ajo përfaqësonte atë lloj heroizmi të përditshëm, që nuk përmendet gjithmonë në faqet e para të historisë, por që është themeli mbi të cilin ndërtohen epokat. Figura e saj është një dëshmi e gjallë e rolit të pazëvendësueshëm të gruas shqiptare në ruajtjen e frymës së lirisë dhe në ushqimin e qëndresës kombëtare.
Në këtë mënyrë, historia e pasluftës nuk mund të shkruhet pa praninë e gruas shqiptare, e cila, në kushte të jashtëzakonshme dhe përballë rrezikut të vazhdueshëm, e deshi lirinë jo më pak se burri, dhe e mbrojti atë me gjithçka që kishte – me fjalë, me vepra, me jetë. Roli i saj nuk është vetëm një shtojcë e historisë, por një bosht i rëndësishëm mbi të cilin u mbajt gjallë ideali i bashkimit dhe çlirimit kombëtar.
Gruaja shqiptare në kohën e Rankoviqit
Gjatë periudhës së errët të sundimit rankoviqian (1945–1966), Kosova përjetoi një nga fazat më të rënda të shtypjes politike, sidomos ndaj shqiptarëve që shfaqnin ndonjë shkallë të vetëdijes kombëtare apo kërkonin të afirmonin identitetin dhe të drejtat e tyre. Në këtë kohë, përndjekja nuk u kufizua vetëm ndaj burrave dhe figurave publike të angazhuara, por përfshiu me të njëjtën ashpërsi edhe gratë, sidomos ato të arsimuara, aktiviste dhe me mendim të pavarur. Intelektualet dhe nxënëset shqiptare u bënë objekt i një represioni të përmasave sistematike: u hetuan, u burgosën, u përjashtuan nga institucionet arsimore dhe u ekspozuan ndaj dhunës psikologjike e fizike për shkak të bindjeve dhe aktivitetit të tyre.
Në mesin e shumë grave që pësuan në këtë kontekst represiv, shquhet emri i Hyrije Hanës – një grua që përfaqësonte jo vetëm frymën e rezistencës kombëtare, por edhe dinjitetin e palëkundur të gruas shqiptare përballë padrejtësisë. Ajo ishte motër e patriotit të njohur Xheladin Hana, por mbi të gjitha, ishte vetë një veprimtare e dalluar dhe një simbol i vendosmërisë që tejkalonte kufijtë e lidhjes familjare. E lindur më 10 mars 1929 në qytetin e Gjakovës, Hyrije Hana nuk e përjetoi jetën si një rrjedhë të qetë brenda kufijve të përcaktuar nga regjimet shtypëse, por si një betejë të përhershme për të drejtën, për barazi dhe për ruajtjen e identitetit kombëtar.
Hyrije Hana
Gjatë jetës së saj, ajo u dënua jo një herë, por tri herë nga regjimi jugosllav – një dëshmi e qartë se angazhimi i saj nuk ishte i rastësishëm, por i vazhdueshëm dhe i ndërgjegjshëm. Më 1958 ajo u dënua me dy vjet e gjysmë burg, një ndëshkim që synonte të thyenin rezistencën e saj morale dhe fizike. Vetëm tre vjet më vonë, në vitin 1961, ajo përballet sërish me dënim edhe më të rëndë – pesë vjet burgim, një akt që reflekton frikën e sistemit ndaj zërit të saj të lirë. Ndërsa në vitin 1969, ajo dënohet për të tretën herë, kësaj here me një muaj burgim, si për të vulosur përndjekjen e vazhdueshme që e ndiqte gjatë gjithë jetës.
Këto dënime nuk ishin vetëm akte të një regjimi autoritar ndaj një individi, por simbole të një përpjekjeje për të shtypur një brez të tërë grash që refuzonin të pajtoheshin me heshtjen dhe të pranonin rolin e caktuar për to. Hyrije Hana përfaqësonte atë frymë të pakompromis që nuk i nënshtrohej urdhrave pa drejtësi, që nuk e tradhtonte bindjen as përballë dhunës, dhe që besonte se fjala, dija dhe qëndrimi janë armët më të fuqishme të një gruaje.
Figura e saj është pjesë e pandashme e atij mozaiku të rezistencës shqiptare në periudhën komuniste jugosllave, ku gratë jo vetëm që përjetuan dhunë, por edhe e sfiduan atë, duke ndërtuar themelet e një vetëdije të re kombëtare dhe gjinore. Jeta e Hyrije Hanës nuk është thjesht histori e vuajtjes, por testament i kurajës, i qëndresës dhe i një trashëgimie që nuk duhet të harrohet. Ajo na kujton se në çdo regjim, përballë çdo padrejtësie, do të ketë gjithmonë zëra që ngrihen – dhe shpeshherë, këta zëra kanë qenë zërat e grave.
(Vijon)
