Zëri i shqiptarëve është kërkesë për drejtësi!

Ese: (2)

Nga Safet SADIKU

Në muret e ftohta, portretet e filozofëve gjermanë dukeshin sikur po na dëgjonin…  Plaga historike aktualizohet:
„Prizreni dhe Berlini,” tha profesori në fund, “nuk janë më dy vende të ndara nga koha. Por janë dy pasqyra të së njëjtës ndërgjegje, njëra që kërkon falje, tjetra që kërkon drejtësi. Dhe ndoshta, kur vota shqiptare të bëhet instrument i unifikimit dhe harmonizimit të institucioneve dhe jo i përçarjes, atëherë historia do të mbyllet më në fund si duhet: jo me ndarje më, por me dinjitet dhe me bashkim, i cili mund të quhet edhe integrim.”

2) Realiteti nuk është vetëm ngjarje. As rrëfim letrar. Është pasqyrë. Paralajmërim. Një dritë e fortë që s’të lë të fshehësh plagët. Kosova sot nuk rrezikohet nga jashtë. Jo nga armiqtë që duken. Por nga mungesa e vetëdijes së brendshme. Nga harresa e miqësive të vërteta, nga këta të pushteteve. Nga mospjekuria që e bën diplomacinë të lodhur, si një zë që flet pa dëgjim.

Profesori ndaloi për pak, duke i parë studentët si të donte të matë frymëmarrjen e një brezi të ri, gjatë rrugëtimit në mendimet e tyre: “Prizreni dhe Berlini,” tha ai me një zë që përzihej mes kujtesës dhe së tashmes, “nuk janë më dy pika të largëta në hartë. Janë dy pasqyra të së njëjtës ndërgjegje evropiane, por njëra që kërkon falje për padrejtësitë, tjetra që kërkon drejtësi për mungesën e saj. Dhe midis këtyre dy brigjeve që ndahen nga kohë e histori, qëndrojmë ne si pyetje e hapur.” Realiteti nuk është vetëm ngjarje. Por është si një det që s’njeh qetësi dhe si pasqyrë që po ndriçon plagët nën sipërfaqe… Aty ku drita thyhet, dhe e vërteta përsëri lëkundet mes dallgëve.

Ai është paralajmërim, si një breg që përplaset përditë me valët e pavetëdijes sonë. Kosova sot nuk rrezikohet nga horizontet e largëta, as nga anijet armiqësore që shfaqen në det të hapur. Rreziku vjen nga brendia, nga stuhitë që s’ndalen në zemrën e saj. Nga mungesa e vetëdijes që zë vendin e busullës. Por miqësitë e vërteta, që dikur ishin si limane të sigurta, banorët shqiptarë nuk i harrojnë rëndësinë e tyre dhe ende po i mbajnë në dorë duke i shtërnguar fort! Po ndodhin edhe reagime nga mospjekuria që e bën diplomacinë tonë të endet, si një barkë e lodhur, që flet me erën, por nuk dëgjon asgjë. Rreziku nuk vjen më nga topat, por nga fjalët që rrëzohen si valë të tharta mbi gurë. Jo nga kufijtë e ujit, por nga thellësitë e boshatisura të mendimit shtetëror. Një shtet nuk fundoset në betejë, ai mbytet në tavolinë, kur mungon ndershmëria, kur mungon përkushtimi, dhe kur mungon drita e vizionit që ndriçon bregun.

Kjo është kriza e vërtetë: një lodhje e mendimit shtetëror, një zbrazëti që mbulohet me fjalë të mëdha, por që nuk mban peshë. Në një sallë të qetë në Universitetin “Humboldt” të Berlinit, dritat binin butë mbi tryezën ovale të drurit. Në muret e ftohta, portretet e filozofëve gjermanë dukeshin sikur po na dëgjonin. Diskutimi sapo kishte filluar, dhe tema ishte e thjeshtë vetëm në dukje: “Demokracia në tranzicion dhe sfidat e ndërtimit institucional në Ballkan.”

Profesori gjerman, me një ton të matur, por me një vështrim që fshihte zhgënjim, tha: „Kosova është një shembull i çmuar i një populli të ri që kërkon drejtësi, por që ende po përpiqet ta kuptojë se çfarë do të thotë termi liri. Këtu problemi nuk është mungesa e potencialit, por shpërndarja e tij. Ju keni energji, por nuk keni unifikim. Keni ide, por jo besim te njëri-tjetri.“

Një studente shqiptare, e diplomuar në Londër, e ndërpreu me qetësi: Profesor, ndoshta kjo ndodh sepse Kosova, edhe pas pavarësisë, nuk ka pasur luksin e një ndërgjegjeje të lirë. Për dekada, nën okupim, njerëzit mësuan të heshtnin, të dyshonin, të ruanin. Dhe fatkeqësisht, shumë nga ata që më vonë u bënë liderë, e sollën me vete atë kulturë frike dhe mosbesimi.

Profesori buzëqeshi lehtë. E kuptoj, tha. Ju po flisni për trashëgiminë serbo-sllave të pushtetit. Për një kulturë politike që nuk njeh bashkëpunim, por kontroll. Që mat fuqinë me frikë, jo me besim. Në sallë ra heshtje. Njëri prej studentëve, i rritur në Prishtinë, foli me emocion të përmbajtur: Po, profesor. Ne jemi dëshmitarë të asaj trashëgimie çdo ditë. Politikanët tanë nuk shohin njëri-tjetrin si partnerë, por si rivalë. Pushteti për ta nuk është përgjegjësi, por fitim. Ata flasin për shtet, por mendojnë për pronë. Për ta, institucioni është një ndërmarrje private. Dhe për fat të keq, qytetari është bërë spektator i këtij teatri që s’ka më akt të fundit.

Me këtë rast edhe ekspertja shqiptare, që kishte punuar në disa organizata ndërkombëtare, mori fjalën: Është paradoksale. Universitetet më të mëdha në botë si; Harvard, Oxford, LSE, e kanë studiuar gjatë këtë fenomen. Dhe pothuajse të gjithë arrijnë në të njëjtin përfundim: shqiptarët si popull kanë treguar një aftësi të jashtëzakonshme për adaptim dhe integrim, arsim, dhe shpirt bashkëpunimi në mërgatë. Ata janë të respektuar si punëtorë, si mendje të ndritura, si qytetarë të ndershëm. Por elitat politike, ato dhe ata që duhej ta përfaqësonin këtë pasuri njerëzore, kanë mbetur peng i një mendësie tjetër, një përzierje e errët e autoritarizmit të vjetër dhe e ambicieve të vogla personale. Një kulturë që është huazuar, jo trashëguar. Dhe kjo, profesor, është ajo që po e pengon shtetin tonë të rritet. Profesori u mbështet pas karriges, duke vështruar përmes dritares drejt qiellit të Berlinit.

E di, tha me një ton që dukej më shumë si rrëfim sesa si analizë. Edhe Gjermania e ka kaluar këtë periudhë. Pas vitit 1945, ne kuptuam se ndërtimi i një shteti të ri nuk fillon me ligjet, por me moralin. Me përgjegjësinë për ta parë të keqen në sy dhe për ta mos e përsëritur më. Pa këtë proces, çdo reformë është sipërfaqësore. Dhe ju, shqiptarët, jeni në pikën ku duhet të merrni një vendim të tillë moral, jo thjesht politik. Një tjetër student nga Tirana shtoi me zë të ulët: Ne e dimë këtë. Por ndonjëherë kemi ndjesinë se elitat tona politike nuk duan ta lejojnë këtë proces, sepse kjo do të thotë se ata i humbin privilegjet. Ekspertja e pa drejt në sy…

Atëherë,  tha ajo, duhet që shoqëria të fillojë ta kërkojë me zë. Mos të presë më që ndryshimi të vijë nga lart. Sepse, siç e ka thënë Hannah Arendt, “kur e keqja normalizohet, përgjegjësia fillon tek ai që hesht.”* Profesori ngriti filxhanin e kafes, i cili kishte filluar të ftohej. Mbase kjo është prova e madhe e Kosovës, tha. Jo të bindë botën se ekziston, por të bindë vetveten se meriton të qëndrojë. Një heshtje e gjatë mbuloi sallën. Jashtë, qielli i Berlinit filloi të shkëlqente pas shiut. Në atë dritë gri e të pastër, tre studentët shqiptarë ndjenë diçka që nuk e gjenin shpesh në vendin e tyre qetësinë e një reflektimi të ndershëm. Sepse ndoshta, vetëm përmes pranimit të së vërtetës, fillon ndërtimi i shpresës. Dhe ndoshta, pas gjithë atyre fjalëve të mëdha që shuhen në konferenca e deklarata, ajo që i mungon Kosovës nuk është mbështetja ndërkombëtare, por ndershmëria për t’u përballur me vetveten.

Në sallën ovale të Universitetit të Berlinit, ku dritat binin butë mbi tavolinat e drunjta dhe portretet e vjetra të filozofëve gjermanë shikonin sikur të dëgjonin!… Aty mbretroi një heshtje për disa çaste, sidomos pas fjalës së studentit shqiptar. Në punimin e tij të diplomës ai kishte sjellë në vëmendje Kongresin e Berlinit të 13 qershorit 1878, si një nga ngjarjet me vendime ekstreme që kishte ndarë jo vetëm territore, por edhe fatin historik të një kombi. “Për ne,” tha ai me zë të matur, “ajo datë nuk është thjesht një faqe në librat e historisë. Është një plagë që ende nuk është mbyllur. Një vendim që u mor pa ne, por që u jetua nga ne, në çdo brez që erdhi më pas.” Profesori gjerman, burrë me thinja dhe sy që mbanin një trishtim të butë akademik, e dëgjoi pa ndërhyrë. Pastaj foli me një qetësi që të kujtonte rrëfimin më shumë sesa leksionin…

Shoqëria civile duhet sa më parë të bëjë kërkesë ndaj politikanëve që ata të heqin dorë nga trashëgimia e kulturës autoritare që u është imponuar nga Serbia për dekada. Ata nuk kanë mësuar as të dëgjojnë, as të falin.” Profesori heshti për një moment. E më pas e uli kokën ngadalë, si dikush që ndien peshën e historisë që i përket edhe vetë. “Po,” tha më në fund, “atëherë, detyra e brezit tuaj është ta kërkojë këtë ndryshim me zë. Sepse, në fund të fundit, historia nuk përsëritet nga të huajt, ajo përsëritet kur ne heshtim. Dhe Berlini, që dikur ndau, mund të bëhet sot vendi ku bashkimi moral fillon të mendohet ndryshe.” Një frymë e ngrohtë kaloi në sallë. Nuk ishte më leksion. Ishte një takim ndërgjegjesh mes një kombi që kërkon drejtësi dhe një vendi që më në fund pranon përgjegjësinë e së shkuarës. Dhe në atë çast, studentët shqiptarë kuptuan se historia nuk është vetëm kujtesë: është udhëzim për ata që nuk duan të harrojnë.

Në çastin kur heshtja dukej se kishte pushtuar sallën, një studente nga Prizreni ngriti dorën me ndrojtje, por me një vendosmëri që ndjehej në zërin e saj: “Profesor,” tha ajo, “nëse Kongresi i Berlinit e ndau kombin tim pa e pyetur, Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte përgjigjja jonë. Ajo nuk ishte vetëm një lëvizje politike, por një akt ndërgjegjeje, një zgjim shpirtëror që doli nga populli dhe jo nga kancelaritë. Ishte mënyra jonë për t’i thënë Evropës se ekzistojmë, se kemi gjuhë, kujtesë dhe dinjitet. Dhe ndoshta sot, pas më shumë se një shekulli, ajo frymë është ajo që duhet ta rigjejmë, për të ndërtuar një shtet që e meriton këtë emër.” Profesori e pa për një moment me një buzëqeshje të butë, që mbante brenda një lloj pendese historike. “Po,” tha ai me zë të ulët, “atëherë Evropa nuk dëgjoi. Dhe ky ishte gabimi ynë.

Por sot, brezi juaj ka mundësinë që ta rikthejë zërin në tryezë, jo me armë, por me dijeni, dinjitet dhe besim. Kjo është mënyra më e lartë për t’u hakmarrë ndaj padrejtësisë duke ndërtuar më mirë se ata që ju mohuan.” Në këtë diskutim, ndërsa dritat e mbrëmjes berlinase binin përtej dritareve të larta, një ndjenjë e çuditshme ngrohtësie dhe reflektimi mbeti në ajër. Ndoshta, mendoi studenti nga Gjakova, historia nuk kërkon që ta harrojmë dhimbjen tonë, por që ne duhet ta përkthejmë në vetëdije. Sepse, siç e kishte thënë profesori pak më parë, ndërtimi i një shteti nuk fillon me ligje, por me moral  dhe ndoshta aty, në një sallë të qetë në Berlin, fillonte një kapitull i ri i asaj vetëdijeje që dikur ishte ndezur në Prizren.

… Në auditorin solemn të Universitetit të Berlinit, nën dritën e zbehtë që hynte nga dritaret e gjata, biseda kishte marrë formën e një rrëfimi të përbashkët ndërmjet historisë dhe ndërgjegjes. Profesori gjerman, një burrë me sy të qetë e zë të matur, kishte dëgjuar me vëmendje studentin shqiptar që në punimin e tij të diplomës kishte rikthyer në vëmendje Kongresin e Berlinit të 13 qershorit 1878, atë ngjarje që, siç tha ai, “e ndau hartën, por nuk mundi të ndajë shpirtin e një kombi.” Profesori mori fjalën ngadalë, me një ton që mbante brenda një lloj ndjesie faji historik, por edhe respekti: “E di,” tha ai, “kjo tokë, ky qytet ku ndodhemi, ka qenë dikur skenë e një vendimmarrjeje që ju preku më shumë se çdo popull tjetër në Ballkan.

Aty ku kancelaritë evropiane ndanë territore me laps e hartë, u harrua njerëzimi. Dhe ndoshta për këtë arsye, Berlini sot ka një borxh moral, jo vetëm për të rikthyer kohën, por për të kuptuar se drejtësia historike nuk është e kaluar, por është detyrim i përhershëm.” Studenti nga Prizreni, që deri atëherë kishte qëndruar në heshtje, tha me zë të ulët, por me peshë: “Profesor, Lidhja e Prizrenit nuk ishte thjesht një akt politik. Ishte përgjigjja më qytetare që mund t’i jepej padrejtësisë. Ishte dëshmia se ne, edhe në mungesë shteti, kishim vetëdije shtetformuese. Sot, pas më shumë se një shekulli, mendoj se kemi një mundësi të re për ta përmbushur atë mision, kuptohet jo me armë, por me votë. Pra, jo me pushkë, por me referendum dhe vetëdije demokratike.”

Profesori e pa gjatë, pastaj tha: “Po, ky është mësimi që ne, evropianët, kemi dashur shekuj për ta kuptuar, se legjitimiteti nuk lind nga imponimi, por nga zgjedhja e lirë. Nëse shqiptarët arrijnë ta shndërrojnë frymën e Lidhjes së Prizrenit në një proces modern me referendume, ku bashkimi moral e politik bëhet përmes votës, atëherë do ta kenë përmbushur jo vetëm një amanet historik, por edhe një ideal të demokracisë evropiane. Sepse sot, bashkimi nuk kërkon më kufij, kërkon ndërgjegje, dhe pavarësia nuk matet me armë, por me dinjitetin e një populli që di të vendosë vetë për fatin e tij.”

… Në sallë ra një heshtje që dukej më e thellë se vetë fjalët. Një tjetër student, nga Mitrovica, shtoi:
“Ne kemi mësuar nga historia se vendimet që merren pa zërin tonë sjellin ndarje. Prandaj këtë herë, duam që fjala të jetë mjeti ynë. Vota jonë të jetë arma jonë. Referendumi ynë të jetë Lidhja e re e Prizrenit.” Profesori buzëqeshi lehtë, me një lloj përunjësie që e bënte të ndjehej më afër sesa një mësimdhënës. “Ndoshta,” tha ai, “ky është çasti kur historia mbyll qarkun e saj. Atë që filloi në Prizren me dëshirën për bashkim, mund ta përfundoni ju në Berlin me urtësi demokratike. Dhe ndoshta kështu, Evropa më në fund do ta kuptojë, se zëri shqiptar nuk është kërkesë për mëshirë, por për drejtësi.

Dhe se referendumet e ardhshme, nëse do të vijnë, nuk do të jenë shpërthime nacionaliste, por akte qytetërimi, mënyra më e lartë për ta kthyer amanetin e Lidhjes së Prizrenit në realitet të gjallë.” Në atë moment, dritat e mbrëmjes u përzien me zërat e rinisë që ende gumëzhinin jashtë, në oborrin e universitetit. Dhe profesori, duke shikuar dritaren, shtoi me një ton që dukej se i drejtohej jo vetëm studentëve, por vetë historisë: “Berlini dhe Prizreni, dy qytete, dy epoka, por një frymë e vetme. Njëra ndau kombin tuaj, tjetra mund ta ribashkojë në mendje dhe në vullnet. Dhe nëse kjo ndodh, atëherë historia nuk do të jetë më një plagë e hapur, por një kujtesë që u shërbeu për t’u ngritur më lart.”

…Në fund të takimit, ndërsa profesorët e huaj po mbyllnin dosjet e tyre, dhe zhurma e lehtë e qytetit gjerman përhapej si një kujtesë e vazhdimësisë, një studente shqiptare nga mërgata, e lindur në Zvicër por me rrënjë nga Arta e çamërisë, kërkoi fjalën. “Ndoshta ne,” tha ajo me një ton që dridhej midis emocioneve dhe bindjes, “jemi brezi që duhet ta përkthejmë historinë në veprim. Lidhja e Prizrenit nuk ishte vetëm një mbledhje burrash me mustaqe dhe amanete të mëdha. Ishte një frymë. Një ide se kombi mund të bashkohet pa urdhër, vetëm me vullnet. Dhe sot, ky vullnet mund të matet jo me sakrifica të përgjakshme, por me numra, me vota, me vetëdije të lirë.

Kjo është mënyra jonë për t’u bërë pjesë e Evropës, jo duke kërkuar aprovimin e saj, por duke e sjellë brenda nesh atë që Evropa më e mirë, përfaqëson me përgjegjësi, pjekuri dhe respekt për vendimmarrjen e popullit.” Profesori gjerman e dëgjoi i përqendruar, pastaj tha ngadalë, si njeri që ndien se përpara tij po ndodh diçka më shumë sesa një debat akademik: “E ardhmja e një kombi nuk matet më me numrin e ushtarëve, por me forcën e argumentit dhe me pjekurinë e rinisë që di të dëgjojë njëri-tjetrin. Nëse rinia shqiptare arrin ta ndërtojë këtë kulturë të dialogut, të mendimit të lirë dhe të përbashkët, atëherë ajo do ta ketë tejkaluar hijen e së kaluarës pa urrejtje, por me vetëdije. Dhe, ndoshta, për herë të parë pas një shekulli, historia e shqiptarëve do të shkruhet jo nëpër kancelari të huaja, por në zërin e qytetarëve të vet.”

Në atë çast, shkencëtari amerikan, që kishte udhëtuar dikur në Kosovë dhe kishte kaluar jo vetëm një natë në Mitrovicë, (por edhe nëpër shumë qendra të tjera shqiptare) foli me një lloj përjetimi që s’e mbante dot në brendi: “E kam parë këtë ndjenjë në sytë e të rinjve tuaj në Prishtinë, në Mitrovicë, në Gjakovë, në Krujë, në Shkodër, në Gjirokastër, në Ulqin, në Kumanovë, në Strugë, e kudo në vendbanimet shqiptare, se ata nuk kanë më frikë nga bota, as nga ngurrimi i brendshëm. Ata janë brezi që jeton në teknologji, që flet gjuhën e inovacionit dhe që mund të ndërtojë një shtet dixhital, të drejtë dhe transparent, pa pasur nevojë për bekimet e partive të vjetra. Ajo që më befasoi ishte fakti se, pa asnjë mbështetje të vërtetë shtetërore, rinia juaj po ndërton urat që politika i shemb çdo ditë.

Dhe kjo është shpresa juaj më e madhe: se, ndoshta për herë të parë, transformimi nuk do të vijë nga lart-poshtë, por nga poshtë-lart.” Një heshtje e qetë mbuloi sallën. Diku jashtë, binin dritat e Berlinit mbi rrugët që dikur kishin parë diplomatët e Kongresit të vitit 1878. Por tani, në atë qytet, fjalët e një studenti nga Prizreni dhe të një studenteje nga mërgata po tingëllonin si një kundërpeshë e vonuar ndaj historisë.

Në këtë diskutim, profesori ndaloi për një çast të gjatë, sikur të donte të dëgjonte frymëmarrjen e heshtur të auditorit dhe të matë ritmin e një brezi që ende kërkon të kuptojë se ku mbaron historia dhe ku fillon përgjegjësia e saj? Pastaj, me një zë që përzihej mes kujtesës dhe së tashmes, tha: “Prizreni dhe Berlini nuk janë më dy pika të largëta në hartë, të ndara nga kufij, nga epoka apo nga fjalët e mëdha që shpesh i ngjisin historisë me peshën e rëndë të harresës, sepse janë, në fakt, dy pasqyra të së njëjtës ndërgjegje evropiane, dy brigje të një lumi që rrjedh përmes kujtesës sonë kolektive; njëra që kërkon falje për padrejtësitë që kanë lënë shenja në ndërgjegjen e kontinentit, dhe tjetra që kërkon drejtësi për mungesën e saj, si një jehonë që s’pushon së kërkuari baraspeshë mes dhimbjes dhe të vërtetës.”

Ai vazhdoi më ngadalë, sikur të fliste më shumë me kohën se me studentët përballë tij: “Ndoshta vetëm atëherë kur vota shqiptare të mos jetë më vegël për përçarje e rivalitet, por instrument për unifikim të vlerave dhe për harmonizim të institucioneve, kur politika të mos jetë më arenë përplasjeje e zërave të lodhur, por urë që lidh vizione dhe përgjegjësi, atëherë historia jonë do të ketë guximin të mbyllet më në fund siç duhet. Pra, jo me ndarje të reja që thellojnë plagët e vjetra, por me dinjitetin e një bashkimi që nuk matet vetëm me territore, por me pjekuri, me qëndrueshmëri morale dhe me përkushtim ndaj së ardhmes. Ky bashkim, i cili në diskurset moderne quhet integrim, në të vërtetë është diçka më e thellë: është pajtim me vetveten, rikthim i ndërgjegjes në qetësinë e saj, aty ku historia nuk përsëritet më si gabim, por vazhdon si mësim.”

*Sqarim: Zakonisht:“kur e keqja normalizohet, përgjegjësia fillon tek ai që hesht”, shpesh i atribuohet Hannah Arendt, filozofes gjermano-hebreje, e njohur për analizat e saj mbi totalitarizmin dhe konceptin e “banalitetit të së keqes”.